InfoHub Logo

— Sot keledi!

Úlken klýbtyń ishinde baǵanadan beri shýlap otyrǵan jurt oryndarynan dý kóterildi. Sottyń predsedateli jer ortadan asqan, orta boıly, artyq eti joq, sylyńǵyrlaý kisi eken. Artynan ere shyqqan bir áıel, bir erkek ekeýi de bul óńirde kózge túspegen kisiler. Áıeldiń basynda bir tartar shálisi bar, neshe adam. Sottyń ekinshi joldasy ustaramen qyrǵyzǵan dop-domalaq ádemi jumyr basyn tikendeı qadalyp ósip kele jatqan shashy japqan jas jigit. Ol sot predsedateliniń sol jaǵyna shyqty. Úsheýi otyra bergende:

— Otyryńyzdar!— degen daýys estildi.

Predsedatel birsypyra sot rásiminen keıin baryp:

— Aıypker Arlybek Jarbolov, sotqa tek shynyńyzdy aıtýǵa ant etińiz,— dedi. Jurt sot predsedateli atyn ataǵanda ornynan kóterilgen Arlybekke qarady, endi ǵana baıqaǵandaı úlken zaldaǵy jaýdyraǵan kóp kóz ózine qadalǵanyn aıqyn sezgendikten be, álde jurttyń bári maǵan qarap otyr-aý dedi me, aıypker jerge qarap, uıań, aqyryn sóıledi:

— Tek shynymdy aıtamyn dep ant etemin.

Klýbtyń artqy ornyndaǵylarǵa onyń mińgirlegen sózi anyq estilmedi. Onyń esesine aıypker oryndyǵynan túregelgen Arlybekti kelýshiniń bári aıqyn kórdi. Aıypkerdiń árbir qımylyn baqylap, artynda tikesinen eki mılısıoner tur. Tunjyraǵan jurttyń arasynda sybyr-kúbir kóbeıip baryp, sot predsedateli tártipke shaqyrǵanda tynyshtaldy. Olardyń kúbirlesip, qozǵalaqtaıtynyndaı-aq bar, jalqyndaı bolyp, kere qarys mańdaıy jarqyrap, oǵan keıin qaıyrýly qoıý qara shashy erekshe jarasymdylyq berip turatyn Arlybek toqal eshkideı top-toqyr. Aıy-aq qyzyly-qyzyl bolyp júretin aqsha bet qany azaıǵandyqtan jýǵan shúberekteı, qup-qý, eki jaǵyna pyshaq janyǵandaı, urty sýalyp ketipti. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı jigittiń jaýyryny da qýshıyńqyrap, boıy alasaryp qalǵandaı. Álde qalaı kózi úlkeıip, qarasynan alasy kóbeıip, tereńdeı túsipti.

— Oı, dúnıe-aı!— dep qaldy keptiń ishinen bir áıel daýys. Qapaly, ókinishti bireý bolsa kerek. Jurt ta, Arlybek te jalt qaraǵanda kórshisi Qalıman degen kempir eken. Eki kóziniń serlegen-parlaǵan jasyn súrtip otyr.— Jardaı jigit edi, ıt kemirgen qý asyqtaı bolypty ǵoı,— dedi ol taǵy da.

— Aıypker Jarbolov qylmysqa qalaı bardyńyz?

— azamat, sýdıa, suraqqa jaýap bermesten buryn Sizge bir ótinishim bar. Sony aıtýǵa bolar ma eken?— Arlybek qaıta qabaǵy túsip, moıyny salbyrap ketti.

— Aıtyńyz,— dedi sot predsedatel Biraq onsha unatpaǵany tyrjyń ete túsken qabaǵynan bilinip qaldy.

— Aıtsam, men sóılep turǵanda sózimdi eshkim buzbasa eken. Men bolǵan soń qansha suraq qoısa da meıili.

Sot predsedateli eki jaǵyndaǵy halyq bılerine kezek-kezek sybyrlasty, anaý ekeýi de bastaryn ızesti.

— Aıta berińiz, tilegińiz qabyldandy!

Arlybek jurtqa qaramady. Qabaǵyn kótermedi. Turǵan boıy sýdıaǵa kez tastady da, birazǵa deıin tómenshiktep úndemeı qaldy. Sýdıa typyr etpeı sileıip qalǵan jigitke ózi qaıta basyn kótergenshe betine qarap otyra berdi. Aıypkerdiń janyn túsingen keıbireýler aıaýshylyq ta bildirip, biri kúrsinip, biri qozǵalaqtap, sybyrlasyp-jybyrlasyp ketti. Eski oryndyqtar jurttyń jaıyn aıqyn ańǵartty, olardyń syqyry zalǵa ap-anyq estilip turdy.

Álden ýaqytta esin jınaǵandaı, aıypker basyn kóterip alyp:

— Azamat sýdıa, ǵapý etińiz,— dep keshirim surady. Sonan soń jeıdesiniń joǵarǵy túımesin aǵytty. Ne aıtaryn bilmegen adamdaı áldeneshe ret tamaǵyn kenedi, jetkerindi. Ol qaltasyna qolyn saldy. Eki mılısıoner abyrjyp, onyń qolyna úńildi. Aıypker jan qaltasynan ýqalanǵan, kir-kir betoramal alyp, eki ezýin, kezik súrtti. Sot predsedateli typyr etken joq. Jurtqa sýdıa jańaǵy ýádesin ustap otyrǵandaı kórindi. Sýdıanyń oń jaǵyndaǵy bıdiń biri — áıel adam shytynyp, ernin tistedi. Biraq sóılegen joq. al sol jaǵyndaǵy jigit dúnıede tipti eshteme bolmaǵandaı, jaıbaraqat, bedireıip otyr. Myna otyrysyna qaraǵanda, ol osy sot májilisi ótip jatqan úıdiń shańyraǵy ortasyna tússe de syr bermeıtindeı.

— Qudaı tóbeden urdy,— dedi aıypker.— Urǵany sol emes pe, budan da ólgen jaqsy edi. Bizdiń osy kolhozda men on alty jasymnan jumys istedim. Qazir jıyrma altyǵa keldim. On jyl qyzmettiń toǵyz jyl segiz aıynda kolhozdyń otyn tutatyp jaǵyp, birin eki, ekisin úsheý etip keldim. Býǵan dálel — on jyldy ár jylynda bes júz, bes júz elýden eńbek kún tapqanym. Oǵan kóz jetkizý onsha qıyn bolmasa kerek-ti. Sol tókken terimmen er atanǵan kezderimde bir kúni oń qulaǵym shanshyp aýyryp, dárigerge bardym. Osy zalda otyrǵandardyń bireýi meniń budan basqa bir kún úıde jumystan qalyp júrip edi deı almaıdy. On jylda bir kún jumystan qalǵanymdy da mine ózim aıtyp turmyn. Onda da birer saǵattan keıin jumysqa barmaq edim, emhanada kezek kútýshi kóp eken, syńaıy kelmedi.

Jurt taǵy da sybyr-kúbirdi kóbeıtip jiberdi. Olar tym aýa jaıylyp ketpesin degendeı sýdıa qońyraý shyldyratty. Aıypker sezin qaıta jalǵap ketti. Bul joly onyń sózi nyq, anyq estilip turdy.

— Astyqqa oraq túskenine on kún bolǵan edi,— dedi ol,— Qyrmannan mashınamen ár tarapqa astyq tasıtynmyn. Qyrmanǵa kelsem jan joq. Qaraýyldyń qaıda ketkenin bilmeımin. Qyzylǵa endi bas qoıǵan eki sıyrdy qýyp tastadym. Áıtpese sol eki sıyr sol kúni pyshaqqa ilinetin edi. Onsyz da sol kúni kópke Ahmettiń kók sıyrynyń ishi keýip ketip, Jurynbektiń kór atyn surap minip, sadyralatý úshin Ahmettiń balasy Álim álgi sıyrdy eki saǵat qýdy. Sóıtip zorǵa aman alyp qaldy. Áıtpese ishi dánnen jarylyp jaırap jatatyn edi. Ekinshi kúni túste de qyrmanda tiri jan bolǵan joq. Bul kezde oraq arpadan bıdaıǵa da túsken kezi bolatyn. Nege ekenin qaıdam, kombaınnan astyq taý-taý úıilip jatyr. Dıirmenge jiberý úshin otyz-qyryq qap bıdaı qaptalyp, aýzy býylyp daıyn tur. Qyrmannyń ortasynda bir kelep kóndir jip jatyr. Shamasy myna qaptardyń aýzyn býǵan soń tastaı salǵan bolar. Demalǵanyna qyzyǵyp bir teýip jiberdim. Ol qamalǵan boıy qyzyldyń ústine shyǵyp, arǵy jaǵyna ketti. Qyrmandy ıesiz tastap kete almaı bir saǵat sendelip júrdim. Aqyry óz jumysym qalatyn bolǵan soń qynjylsam da amalsyz ketip qaldym.

Erteńine qyrmanǵa sáske túste keldim. Omardyń kúreń qunany qyzyldyń keýdesine endi kirgen eken. Ony aıdap jiberdim. Qaptalǵan bıdaılar muz ústinde úkiden balyq aýlap otyrǵan adamdardaı mylqıyp-mylqıyp qalǵan. Keshegi bir kelep kendir domalańdap áli jatyr. Odan úıimdegi sý júretin qubyrdyń sý aqqan jerine oraýǵa kerek bolyp

Men sabaq jip úzip aldym. Surap alaıyn desem tiri jan joq. Álgini úzip alyp jan-jaǵyma qarasam, maǵan álde bir tesikten bireý syǵalap turǵandaı. Bir sabaq jipti úzip alǵan jerime tastadym da, jónime kettim. Qyrmaq bastyǵy Kártaı qaıda eken dep oıladym. Onyń keshe keshke ýdaı mas bolyp júrgenin kórgenmin. Kelmegenin bildim. Qaraýyl joq. Men de bir jyndymyn dep oıladym. Jipti úzýin úzip alyp tastap ketkenim ne, mashınany toqtatyp, sol bir sabaq jipti alyp ketsem be eken dep oılanyp turdym. Aqyry aramdyqtan pák kóńil surqaı oıǵa jol bermedi. İshimde bireý turyp alyp, «uıatyń qaıda?» dep shymshylaı beredi. Jónime kettim.

Tórtinshi kúni men kelgende taǵy qyrman ıesiz, typyr etken tiri tyshqan joq. Qyrmannyń qaraýyly Baqtyqyz degen áıel tez qozǵala qoımaıtyn, tabıǵatynda boıkúıez jaratylǵan kisi. Ol qyrmanda adam bar bolsyn, joq bolsyn kúndiz shaı ishýge ketedi. Onyń shólge shydamaıtyndyǵy bar. Keriligi odan basym. Onyń ústine ol aq samaýyryndaǵy shaıdy tutas bir urttamnan óziniń qara samaýrynyna aýdaryp alǵansha kún besinge de baryp qalady. Denesi aýyr adam, tońqańdańqyrap jetkenshe qashan! Onyń arǵy jaǵynda kesh alys emes. Erteńge qalmaýǵa tıis jumystar ekindide qat-qabat qarbalas júredi de, qyrmanda adam kóbeıedi, qyzýly istiń dyrdýymen júrgende kún de uıasyna otyrady, ymyrt jabylady, qas qaraıady. Ol kezde keshki qaraýyl Qarabaı aqsaq jetedi. Sóıtip Baqtyqyzdyń ishi pyspaıdy. İshi pyssa-aq uıqysy keledi. Al uıqy ashary qyzyl shaı. Sonan jampańdaı basyp, aýylǵa jóneıdi. Mine, qazir de sol soraptap, qurt tistep, qurym shaı urttap otyrǵan bolsa kerek-ti. Bir sabaq jip kerek edi. Kimnen surasam eken dep biraz turdym. Keshegi kelipti qolyma alyp, bir sabaǵyn úzip jatyp jan-jaǵyma qaradym. Typyr etken tyshqan, kórer kóz joq. Bir sabaq jip tútil qyrmanyńdy túp kótere kóshirip ketseń de biletin jan kórinbeıdi. Aqyry jipti qaltama súńgitip jiberip, mashınama otyrdym...

Tún tymyrsyq ystyq boldy. Uzaq ýaqyt úıyqtaı almadym. Kezimdi jumsam bireý esikti qaǵyp turǵandaı, jipti nege aldyń deıtindeı. Basymdy jastyqtan julyp alsam, eshkim joq. Bir sabaq jipti sińire almaı, kórer tandy kózimmen atyryp, sol túni ábden dóńbekship shyqtym. Silem qatyp, tań aldynda ǵana myzǵyp ketippin.

Besinshi kúni qyrmanǵa, ımandaı syrym, azamat sýdıa, qýystanyp zorǵa keldim. Jurttyń bári maǵan urysyń dep turǵandaı. Joq, onym bekershilik eken. Onym — urynyń arty qýystyń keri eken. Qyrmannan tıelgen astyqty astyq qabyldaý pýnktine aparyp besinde qaıta oralsam, qyrmanda Baqtyqyz jalǵyz otyr. Keshegi ózim bir sabaq jibin úzip alǵan kelep búgin de domalańdap osy jerde jatyr. Aldym da oılanbastan mashınanyń qorabyna laqtyryp tastaı saldym. Qyrmannan uzap shyqqan soń jipti qolyma alyp kórsem, tipti jaqsy sıaqty. Oljamdy eki qolymmen kezek-kezek salmaqtap kórdim de, endi ony kabınama aparyp, qapshyǵyma salyp qoıdym.

Arada úsh kún etkende qyrmanda Baqtyqyz da, Kártaı da otyr eken. Amandyqtan soń qabaqtaryn baıqasam tipti meni ury tutatyn olar emes. Qarjysyn mıllıonmen esepteıtin baı kolhoz bir kelep jipke qarap qalyp pa? Onyń taǵy da eki-úsh kelebi domalap jatyr. Kúndegi ádetinshe ekeýi keshegi, búgingi jańalyqtardy aırandaı aqtaryp, kúpideı sógip, tópep jatyr. Birin biri kútpeı, sapyldap sóıleıdi. Bir qaǵa beriste eki-úsh bos qapty mashınama tastaı saldym. Jańbyrly kúnderi balalar aıaq-kıimin súrtse de qaıda tur dep oıladym. Ras-aq qoı. Kórshidegi Kómirbaıdyń esiginiń aldynda ómiri birdeme tóseýli jatady. Endi men de tóseý qoıatyn boldym. Úsh qap ta, azamat sýdıa, boıyma qut boldy. Sińirip kettim. Ony aldym-aý dep uıyqtamaı shyǵatyn aqymaq Arlybek endi joq. Endi neni bolsa da jytyryp jiberýge ázir turatyn Jarbolov bar.

Sol kúni keshke taman áıelim Martaı men úıge kire pále salmasy bar ma:

— Eı, sen jumys-jumys dep úıge qaraýdy qoıdyń ǵoı. Eń bolmasa taýyqtyń jemi de joq. Astynda mashına, kolhoz keńsesine baryp taýyqqa jem jazǵyzyp alsań netedi!

«Oı, rahmet, — dep oıladym ishimnen Martaıǵa. — Esime jaqsy saldyń ǵoı. Erteń keshke kórersiń, jemniń kókesin. Toǵyzdyń tondyǵyna jetkizermin áli». Rasynda erteńine keshke bir qap appaq bıdaıdy ákelip taýyqtarǵa shashyp tastadym. Appaq bıdaıdy atasy esirip shashqandaı qaqylyqtap taýyqtarym, qoqılanyp qorazdarym jondanyp qaldy.

— Eı, mynaýyń appaq bıdaı ǵoı. Kolhozdyń býhgalteri jyndy ma, álde qambashy jyndy ma? O zamannan bu zaman, taýyqqa appaq bıdaıdy jemge bere me eken!— dep pále salmasy bar ma kelinshegim. Ol jazǵannyń meni urlyq istep júr degen úsh uıyqtasa, oıyna keler me!?

Artqy jaqtan bireýdiń daýysy shyǵyp, yshqynyp ketti. Shamasy Arlybektiń kelinshegi Martaı bolsa kerek.

— Qaptaǵandar shatasyp ketken ǵoı, ózim qolym tımeı álgi Tókenge jem qaptashy deı salyp edim,— dep kórine kózge ótirik aıttym. Endi men ury Jarbolov emes, ótirikshi Jarbolov ta boldym. Áıelim shynymen ol sózderge de. istelgen urlyqqa da mán bermedi. Óıtkeni meni ury tutpaıdy. Ol óziniń kúıeýiniń adal ekenine alty jyldan beri kezi jetip bolǵan.

Taǵy bir kúni qyrmannan dıirmenge jıyrma sentner bıdaı túsirýim kerek edi. Endi burynǵydaı emes, urlyq isteýdiń jónin bilip qaldym, dándep te baramyn. Onyń ústine buryn abyroıly jigitpin, meni eshkim qolynyń jym-symasy bar dep aıta almaıdy. Osyǵan deıin istegen isimde min joq. Maǵan degen qabaq, maǵan degen kolhozshylardyń yqylasy bólek. Sondyqtan meni urlyq isteıdi degen tiri pendeniń oıyna kelmeıdi. Osyny da biraz paıdalandym. Jańaǵy jıyrma sentner nakladnoıly astyqtyń ústine eki qap bıdaıdy arta saldym. Ólshep alǵan dıirmenshi:

— Júz elý kılogramm artyq qoı,— dep edi, men kózimdi qysqan soń, aýyzyn jaba qoıdy. Eki kúnnen soń oljanyń jartysy — jetpis kılogramm ulpa undy úıge aparǵanda, ony áıelim eleń qylǵan da joq. Óıtkeni ún bıdaı emes, ol eshbir kúdik týǵyzbaıdy.

Osydan keıin birde on sentner bıdaıdy tıep dıirmenge túsirdim. Ony tapa-tal túste ákettim. Baqtyqyz shaı ishýge ketti. Qyrman ıesiz. Tipti qyrmanda adam bolsa da muny eshkim bilmes edi. Óıtkeni túste astyq urlaıdy degen qudaıdyń quly túgil, qýdyń qurdasynyń da esine kelmes edi. Odan keıingi jıyrma sentnerdi ózińiz bilesiz. Sonymen urlyǵym ustaldy. Azamat sýdıa, bárine kináli bir sabaq jip. Bir sabaq jip urlaǵan kisi dándegen soń bir tonna altyn da urlaı alady eken. Siz zań adamysyz ǵoı, meniń Sizden ótinetinim:bir sabaq jip urlady dep adamdy sottamaı qoımańyz. Eger bastapqy bir sabaq jipti almaǵan bolsam, munsha qylmysqa da batpas edim. Quı senińiz, quı senbeńiz, eldiń betine qaraýǵa mende bet joq. Men qarabet... Biraq, kónge aınalǵan joq. Kónge aınalmaı turyp sottańyz! Sottaı berińiz. Kóz kórmeske jiberińiz. Kishkentaı úsh jasar ulymnyń betine qaraı alatyn emespin. Sottańyz meni, men qarabetti!— Arlybek óksip jiberdi de, tyǵylyp qaldy. Zalda shybynnyń yzyńy estiletindeı tynyshtyq ornady. Álden ýaqytta baryp álde bireý pysyńdap, áldebireý úhlep, álde bireý kúrsinip zal ishi qybyr-kúbirge aınaldy. Sottyń oń jaǵyndaǵy bedireıip otyr. Sýdıa ózi únsiz. Áldebir tuńǵıyq daqqa túsip, oıǵa ketip, sonyń ushyǵyna, arǵy jaǵyna maltyp shyǵa almaı otyrǵan túri bar.

— Men aıtyp boldym. Jasyrǵan syrym joq. Kishkentaı ótirik qosqanym joq. Endi ótirik aıtyp qarabetke jamaý jamamaı-aq qoıaıyn. Men, azamat sýdıa, Sizden qylmysyma keshirim suramaımyn. Ózim bárine kinálimin. Eger Siz maǵan áldeqandaı keshirim jasar bolsańyz, onda men ómir-baqı kúnádan aryla almaımyn, onda meniń arym tazarmaıdy. Sottańyz. meni. Mende bir shirigen jumyrtqa. Ony jaryp tastar bolar. Taýyq ekesh taýyq ta shirigen jumyrtqasyn tastap, shet shyǵaryp ketedi. Men «Qoǵam» kolhozynyń a dal qazanyna aram qol suqtym. Jurt «adal degen úıdiń qazanynan shoshqanyń basy shyqty» dep otyrǵan shyǵar. Olardiki ras. Qaıdan ǵana alyp edim, bir sabaq jipti! Men túrmede at urlaǵan men sirińke urlaǵannyń jazasy birdeı bolýy kerek ekenin uqtym. Búgin sirińke urlaǵan erteń at urlamaı qoımaıdy eken. Adam balasynyń ala jibin attamaı kelip, qoǵam múlkine qol suqqan maǵan qandaı jaza berseńiz de rızamyn. Etken eńbegimdi ózim zaıa qyldym, qylǵan qaıyrymdy ózim sel qyldym. Mende elge qarar bet qalǵan joq.— Arlybek qaıta býlyǵyp, óz demine ózi tunshyǵyp qaldy. Zalda qaıta tynyshtyq ornady.

— Boldyńyz ba, aıypker Jarbolov?— dep qaıta surady sýdıa. Onyń daýsynan otyrǵandar aıaýshylyq ańǵarmaq edi. Joq túk te bilinbedi.

— Tasqa jelindep, muzǵa buzaýlaǵan adam ǵoı, mynaý,— degen áıel daýsy Qalıman kempir eken.

— Boldym,— dedi túregep turǵan Arlybek. Sýdıa oǵan «otyr» demedi. Eki jaǵyndaǵy joldastarynan kezek-kezek álde nelerdi surady. Ekeýi de bastaryn shaıqady.

— Suraǵyńyz bar ma?— dedi sýdıa memlekettik aıyptaýshyǵa qarap.

— Bar,— dedi ol.

— Surańyz!

— Azamat Jarbolov, bıdaıdy mashınaǵa artqan kezde kezdeısoq bolsa da eshkim bolysty ma?

Jurt gý ete tústi. Jaqtyrmaı qaldy bilem. Sýdıa olardy tártipke shaqyrdy. Aıyptaýshy qysqa, tujyrymdy jaýap aldy.

— Joq.

— Taǵy suraǵyńyz bar ma?

— Joq,— dedi memlekettik aıyptaýshy. Sýdıa ekinshi bette otyrǵan memlekettik aqtaýshyǵa buryldy:

— Suraǵyńyz bar ma, aıypkerge?

— Bar.

Surańyz.

— Osyndaı urlyq istegenińizge ókinesiz be? Sýdıany budan bylaı urlyq istemeıtinińizge sendire alasyz ba?— Mundaı aqtalýǵa jetekshi suraq bergenine advokatqa jurt jyly qabaq kórsetti.

— Ókingenmen amal joq, qolmen istegendi moıynmen kóterý kerek. Urynyń sózine eshkim senbek emes. Senbeýi kerek. Ol — ury!

Advokat aıypkerdiń jaýabyna rıza bolmaı qaldy. Zaldaǵylar da qozǵalyp ketti. Ol aıypkerdiń «ókinemin» demegenine, áz jazasyn jeńildetýge paıdaly sóz aıtpaǵanyna renjip qaldy.

— Emenge bitken teris butaq qoı, ol!— Taǵy da Qalıman kempir. Estigender kúlerin de, yza bolaryn da bilmeıdi. Teris butaq áli túregep tur. Sýdıa kýálardan eshkimdi shaqyrmady. Ol aıypkerge qarady:

— Sońǵy ret sóz beremiz. Ne aıtasyz.

— Bárin aıttym.— Otyrǵan jurt dybyrlap, taǵy Arlybekke rıza bolmaı qaldy. Arlybek shytynyp, qaıta basyn kótermeı qoıdy.

— Sot qorytyndy jasaýǵa ketedi,— dedi sekretar qyz. Jurt dý kóterildi...

Birazdan soń:

— Sot keledi!— degen daýys estildi, jurt qaıta oryndarynan turdy. Sýdıa túregep turyp úkimdi oqydy. Aıypkerdi sottady. Arlybek Jarbolov eki jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Úkim jarıalanyp bolǵanda .jurt Arlybektiń betine qan júgirip qalǵanyn, kóterińki qabaǵyn kórip tańdanbaı tura almady. Al sýdıa kolhozdan attanyp bara jatyp kolhoz predsedateline aıtypty: «Mundaı jigitti sottamasań býynyn óledi. Bala-shaǵasyna qosyla almaıdy». Al sot bitkende japatarmaǵaı turǵan jurtpen birge ketip bara jatqan Qalıman kempir de bir sóz aıtypty:

— Qap, bir sabaq jip!

1980

---