InfoHub Logo

Ol bir uly talant — kún sıaqty — álemge ortaq. Ol ózin týǵyzǵan ulttyq menshiginde qalmaı, barsha halyqtyń qazynasyna aınalady. Fedor Mıhaılovıch Dostoevskıı sondaı talant ıesi. Onyń týǵanyna júz elý jyl tolǵan uly merekesin búkil dúnıe júzi halyqtary asqan qurmetpen atap jatqany da sonyń aıǵaǵy. Árıne, kún ortaq, aı ortaq; ozyq oı ortaq, bıik talant ortaq. Áıtse de ár uly perzent óz halqyna jaqynyraq. Sonymen qosa, qaısybir iri tulǵalardyń ómirlerine óshpesteı iz qaldyrǵan ekinshi mekeni ekinshi jurty bolady. Uly Baıron úshin Gresıa, Lermontov úshin Kavkaz ómir saparyn túgesip oqqa ushqan, topyraq tartqan qaraly jer ǵana emes, eki alyptyń óz talanttaryna ot bergen ekinshi bir rýhanı otany sıaqty. Ýkraın perzenti Taras Shevchenko ómirdiń eń aýyr taqsiretin tartqan sher-shemendi jyldaryn qazaq dalasynda ótkizdi, qazaq halqy uly kobzardyń esimin qalaısha ardaqtaǵany barsha jurtqa aıan. Baýyrlas halyqtardyń betke ustar azamattaryn alalamaı, ańdýsyz qurmetteıtin abzal saltymyz bar. Biraq solardyń ishinde, joǵaryda atalǵandardaı, taǵdyr joly ákelip tabystyrǵan adamdar sol elge erekshe ystyq, bir taban jaqyn bolatyny daýsyz. Qazaq halqy úshin dál sondaı ystyq, tonnyń ishki baýyndaı adam Fedor Mıhaılovıch Dostoevskıı.

«Óli úıi» atalǵan Ombynyń tar qapas túrmesinen shyqqannan keıin Dostoevskıı Semeıge keldi. Onda patsha zamanyndaǵy soldattyń qyzmettiń bar taqsiretin tartty. Odan kishi ofıser dárejesine kóterildi. Biraq Semeı Dostoevskıı úshin aýyr qyzmet orny, azap mekeni ǵana bolǵan joq. Túńildirgen jaman aýrýdan keıin beti beri qaraǵan adamdaı — ol óz ómiriniń birden-bir berik maqsatyna — uzaq jyl qol úzip ketken jazýshylyq eńbegine qaıtyp oraldy. «Stepanchıkovo selosy men onyń turǵyndary», «Aǵaıdyń túsi» sıaqty keıin álemge áıgili bolǵan shyǵarmalaryn jazdy. «Óli úıindegi jazylǵan jaıttar» atty kitabynyń negizin de osy Semeıde qaǵazǵa túsirgen bolatyn Bul kitaptyń uly jazýshy tvorchestvosyndaǵy orny erekshe. Jazýshy bul shyǵarmasynda Ombynyń tar qapas túrmesine «Óli úı» degen at qoıyp, patsha túrmesiniń bar shyndyǵyn, ondaǵy baqytsyz jandardyń aıanyshty halin, ádiletsiz, qatigez sergeldeńge salǵan qoǵamnan, qaýymnan alystap, adam sanatynan shyǵaryp tastaǵan tiri ólikterdiń ne bir qıly taǵdyrlaryn, olardyń esten ketpes harakterlerin qanyn sorǵalatyp, yp-ystyq kúıinde jetkizgen.

Osy Semeı qalasynda jazýshy júreginde úlken sezim tutanyp, talaı sergeldeńnen ótip baryp, tuńǵysh ret jar súıdi.

On toǵyzynshy ǵasyrdyń qyrqynshy jyldarynda «Beısharalar» romanymen Reseıdiń kózi ashyq oqýshy qaýymynyń júregin tebirentip, birden jarqyrap shyqqan jas jazýshy, «Uly Gogoldiń murageri» atanyp, ozyq qaýymdy úmitker etken jazýshy Petrashevskıı basqarǵan úıirmege qatysqany úshin ólim jazasyna buıyryldy. Odan ólim jazasy katorgaǵa aýystyrylyp, ol kezdegi qıan shet qarańǵy túkpir Omby túrmesine kelip tústi de sýǵa batqan tastaı úni shyqpaı joq bop ketti. Jarq etip sóngen talanttar az ba! Ony óz eli umyta bastaǵan-dy. Mine sol kezde, Semeı qalasynda burynǵy sóngen shyraq qaıta tutandy. Kórmegenin kórip, ómirdiń eń qatal talqysynan shynyǵyp, qaıta túlegen Dostoevskıı bizdiń qazaq topyraǵynda júrgende jazýyn bastady. Ómiriniń osy bir úlken asýyn, aıryqsha mejesin jazýshy esh ýaqytta da umytpaı, esinde saqtap ótken bolar dep oılaımyn. Al, búgingi biz bolsaq óz topyraǵymyzdyń Dostoevskıı talantynyń qaıta tutanýyna kýá bolǵanyn maqtanysh etemiz. Árıne, Dostoevskııdi bizge erekshe jaqyn etip turǵan onyń biraz jyldyq ómiriniń Qazaqstan jerinde ótýi ǵana emes. Basynan-aq ǵarip penen ǵasirdiń japa shekkender men qorlyq kórgen, zar keshkenderdiń jyrshysy hám joqshysy bolǵan jazýshy patsha otarshylarynyń tepkisindegi qazaq halqynyń muń-muqtajyn da júregimen sezdi.Halyq boıyndaǵy talanttyń qaınar bulaǵyn bitep turǵan qarańǵylyqty da kóre bildi. Jáne sol qaınar bulaqtyń yrshyp atqan jalǵyz syzat kózin de ańǵardy. Oǵan tańyrqady da, shyn júregimen súısindi de.

Dostoevskıı úshin qarańǵy dalada jalǵyz shyraq bop jyltyrap Shoqan kórindi.

Dostoevskıı men Shoqannyń dostyǵy... Bul bir jaǵynan tarıhqa belgili talaı-talaı iri azamattardyń dostyǵyna uqsas ta, ekinshi jaǵynan olarǵa uqsamaıtyn, oqshaý, ǵajaıyp dostyq. Taǵdyr Shoqan men Dostoevskııdi uzaq jyldar qatar júrgizip, bir-birine syralǵy qylyp bite qaınastyrǵan joq. Áýel basta, jańylmasam, jalǵyz ret Ombyda, sodan keıin Semeıde birneshe márte, sońynda Peterbýrgte úzip-julyp qysqa kezdesip júrdi. Biraq bir kórgennen óshpesteı ǵashyq bolǵan jyrdaǵy jastardaı — bular da alǵashqy tanysqannan-aq bir-birine yqylasy qatty qulaǵan jandar. Alǵashqy áser, alǵashqy sezim ekeýin de aldamaǵan. Ushyrasqan saıyn ekeýiniń bir-birine degen dostyq peıili, jaqyndyq sezimi arta túsken. Al, kezdesý aralyqtaryndaǵy ekeýiniń bir-birine jazǵan hattary qandaı! Sol sarǵaıǵan hat-qaǵazdar eki er-azamattyń arasyndaǵy aınymas dostyqty, aıryqsha bir peıildestikti pash etken joq pa!? Tipti mádenıeti bıik adamdardyń sezimin bildirýge qymsynyp ázil-ospaqqa saıatyn jeńil qaljyńynda qansha jylylyq, ishten tepsingen yqylas-meıir jatyr.

Biraq Dostoevskıı keıde óz sezimin ashyq aıtýǵa uıalmaıdy. «Nege ekenin bilmeımin, men seni týǵan inimnen artyq kóremin», — deıdi Shoqanǵa jazǵan bir hatynda. Adam janynyń eń tereń de názik zertteýshisi óz sezimine túsine almaı qalypty. «Nege ekenin bilmeımin...» Qudiretti sezim shynynda da «Nege ekenin» bilgizbeıdi. Oılap-tolǵaýǵa, esepke salyp ólsheýge keltirmeı, topan sýyndaı ón boıyńdy basyp ketedi. Soǵan qaraǵanda Dostoevskıı men Shoqan dostyǵy — oı-pikirdiń qabysýy, bilim dárejesiniń teńdestigi, talǵam tabysýy ǵana emes, áldeqaıda tereńde, rýhanı, adamgershilik tereńinde jatqan bir úndestik bolý kerek.

Keshegi ker zamandaǵy túnek torlaǵan aspanynda jarq etip sóngen juldyzy, qyrshyn ketken aıaýly ǵazız jasy Shoqannyń eń jaqyn dosyn qazaq halqy qalaı qurmet tutyp qasterlemesin. Dostoevskııdiń kórkem sózdegi danyshpandyǵyna barsha halyqtarmen birge quldyq ura otyryp, ony erekshe ini tartatyn sebepterimizdiń taǵy da biri...

Ony basynan aıtalyq. On toǵyzynshy ǵasyr orys ádebıeti úshin altyn ǵasyr bolǵany málim. Eskiniń sońy Karamzın, Jýkovskıı, jańa dáýirdiń basy Pýshkın, Lermontov, Gogol. Odan ári orys ádebıetin alyp arnaǵa salyp keńitip áketken Týrgenev, Tolstoı, Nekrasov, Chehovter jıyrmasynshy ǵasyrdyń basyndaǵy Maksım Gorkııge ulasady. Osy sýretkerlerdiń árqaısysy bir dáýir, ádebıettegi asqar beles. Mine osy alyptardyń jýan ortasynda Fedor Dostoevskıı tur. Jáne osy kúnge deıin dúnıe júzi jazýshylary elikteýden, qyzyqtaýdan tanbaıtyn ǵajaıyp qubylys kúıinde tur.

Dostoevskıı óziniń bir sózinde: «Biz bárimiz de Gogoldiń «Shınelinen shyqtyq», — dep edi. Osy sózdiń eki alýan maǵynasy bar sıaqty. Birinshiden, Pýshkındi jalǵaǵan Gogolden orys prozasynyń tamasha realısik mektebi bastalady. Orys ádebıetiniń keıingi túlekteri sol mektepti jedel damytyp, synshyl realızmdi shyńyna jetkizdi.

Al, ekinshiden desek, — Dostoevskıı Gogoldiń ózge shyǵarmalaryn qoıyp, «Shıneldi» bekerge atap otyrǵan joq. «Shınel» — Gogol tvorchestvosyndaǵy oqshaý turǵan jańashyl shyǵarma. Batyrlyq, erlikke toly «Taras Býlbany» jazǵan Gogol «Shınelde» kózge ilinbeıtin, eleýsiz qalǵan kishkene, jupyny pendeniń tirshiligine kóz júgirtti. Músápir adamdy shyǵarmanyń basty keıipkeri etip shyǵarýdan qoryqpady. Bul ádebıettiń qarapaıym halyqqa, kóptiń biri atanǵan beınetqorǵa bet burýy, demokratıalanýynyń basy edi.

Gogoldiń «shınelin» kıip», onyń osy dástúrin sýytpaı jalǵap áketken Dostoevskıı boldy. Jazýshynyń alǵash ret atyn áıgili etken «Beısharalar» («Bednye lúdı») romanyndaǵy Makar Devýshkın «Shıneldegi» Akakıı Akakıevıchpen sybaılas. Taǵdyrlary, qoǵamdyq jaǵdaılary jaqyn osy eki keıipker arasynda aıyrma da joq emes. Dostoevskıı Gogol bastaǵan «kishkentaı adam» taqyrybyn ári qaraı damytyp áketti. Biraq «Shıneldegideı» kishkentaı adamdardyń aıanyshty halin músirkep qana qoımaı, olardyń ishinde tunyp jatqan jan qazynasyn, úlken rýhanı qýatyn, adamgershilik bulaǵyn asha bildi.

Dostoevskııdiń osy qasıeti jaıly oılaǵanda Abaıdyń bir óleńi eriksiz esime keledi.

Batyrdy aıtsam, el shaýyp
alǵan talap,
Qyzdy aıtsam, qyzyqty
aıtsam qyzdyrmalap.
Ánsheıin kún ótkizbek
áńgime úshin
Tyńdar erdiń bir sózin
myńǵa balap.

Abaıdyń oıy Dostoevskııdiń jazýshylyq ıdeıasymen úndesin jatyr. Saltykov pen Tolstoıdy oqyǵan Abaı sóz joq Dostoevskııdi de oqyǵan dep oılaımyz. Bolashaq uly jazýshy Ombydan Semeıge kelgende Abaı on tórt jasar shamasynda o da Semeıde Ahmet Yrzanyń medresesinde oqyp júrgen kezi. So kezde-aq jan-jaǵyn baǵdarlaı bastaǵan bolashaq uly aqyn Dostoevskıımen jáne qapysyn tapsa oǵan soqpaı ketpeıtin Shoqanmen kezdese aldy ma, joq pa?.. Ol jaıly bizde tarıhı derekter joq.

Biraq gáp onda emes sıaqty. Jazýshynyń bar ómiri, halyqqa bereri shyǵarmasy desek — eki uly oıshyldyń shyǵarmalarynan tamyrlasyp jatqan úndestik tabamyz. Abaı alysqan kúshtiler men jýandardyń álsizge jasaǵan ozbyrlyǵy men qıanatyna qarsy Dostoevskıı de alysyp ótti. Qazaqtyń uly aqyny da orystyń osy uly jazýshysy sıaqty kem-ketik pen kóńildiń jebeýshisi boldy.

Dostoevskııdiń jazýshylyq óneri jaıly dúnıe júzinde talaı júz kitap jazylǵan. Biraq barlyq estetıkalyq lázzatty, jan-júregińdi ot pen sýǵa salyp typyrshytatyn áser men sezim muhıtyn jazýshynyń óz shyǵarmalary ǵana beredi. Jastaý kezimde «Qylmys pen jazany» oqyp shyǵyp biraz kún qınalǵanym bar. Uıyqtap ketsem Raskolnıkov sıaqty kisi óltirip, qalaı jaltaryp qutylýdyń amalyn tappaı qınalam... Árıne, keıbir qorqynyshty nárseler túske kiretini bolady. Biraq kisi óltirgen oqıǵanyń bári jurttyń túsine kire bermeıdi. Qazirgi batystyń qyp-qyzyl qyrǵyn atys pen kisi ólimine toly romandary men kınolary da pálendeı áser etpeı umyt bop kete beredi. Dostoevskııdiń kúshi adamdy óltirý prosesin sýretteýinde emes, Raskolnıkovty qınaǵan ár kúızelisin sumdyq tereń jáne ótkir etip bere bilýinde bolsa kerek. Oqýshynyń túsine kiretin de sol kúızelis bolar.

Dostoevskıı shyǵarmalary, onyń fılosofıasy jaıly dúnıe júzi júz jyl boıy jazyp, aıtysyp keledi. Ol aıtys áli toqtaǵan da joq. Demek Dostoevskıı shyǵarmalarynyń ystyǵy áli sýymaǵan. Joǵarydaǵy atalǵan «Qylmys pen jaza» romanynda jazýshy Raskolnıkov obrazy, Raskolnıkov taǵdyry arqyly ozbyrlyq pen óktemdikke, adamnyń adamǵa ústemdik qurýyna kúırete soqqy beredi. Raskolnıkovtyń kempirdi óltirýi ózin óltirýmen teń bop shyǵady. Sol arqyly ol óz boıyndaǵy adamgershilikti óltiredi. Ózgeler úshin ózin qurban etip, basyp qorlyqqa baılaǵan Soná Marmeladovanyń ıdeologıasy jeńip shyǵady. Árıne, Dostoevskıı geroılarynyń jeńisi shyǵarmanyń betinde emes, tereńinde. Óıtkeni ol is-hareket jeńisi emes, adamgershiliktiń, gýmanızmniń jeńisi.

Uly talanttyń qolynan atalǵandardan basqa da «Egilgender men ezilgender», «Aǵaıyndy Qaramazovtar», «Jyndar», «Jas óspirim» t. b. áıgili shyǵarmalar týdy.

Jazýshy shyǵarmalarynyń bizdi áli kúnge deıin tebirentip, tolqytatyn negizgi bir arqaýy — meıirim. Onyń adam balasyna degen meıirbandyǵynda shek joq. Osy ólsheýsiz, keıde tipti, talǵaýsyz meıirbandyq ony ádiletsiz qoǵamdy revolúsıalyq jolmen ózgertýge qarsy bolýǵa deıin aparǵany málim. Dostoevskıı kózqarasyndaǵy qaıshylyqtar onyń óz basynyń menshigi bolsa, Dostoevskıı shyǵarmalaryndaǵy tamasha qazynalar halyqtiki. Uly gýmanıs dúnıeniń barlyq ystyǵy men sýyǵyn, aıazy men yzǵaryn býy burqyraǵan jalańash júregimen qabyldady. Adam balasynyń bar qasireti sol meıirbandy uly júrekke qylqandaı qadalyp jatty. Osy arada taǵy da: «Júregim meniń qyryq jamaý, qıanatshyl dúnıeden» degen Abaı zary eriksiz esińe túsedi.

Keshegi qazaq halqynyń kóńili ashyq bolsa da kózi qarańǵy zamanynda Dostoevskıı Shoqanǵa «óz halqyńnyń kózi ashyq joqshysy bol» dep máslıhat berip edi. Ol tegin aıtylǵan sóz emes-ti. Uly jazýshynyń ózi de japa shekkender men qorlyqqa túskenderdiń, kem-ketik pen qam kóńildiń aınymas joqshysy bolyp ótti. Onyń ólmes murasy áli kúnge deıin adamgershilik pen gýmanızmniń jarqyn týyn bıik kóterip, ozbyrlyq pen óktemdikke, qıanat pen jalǵandyqqa qarsy kúres sapynda keledi.

1971

---