Azǵyn
1
N... qalasynda anda-sanda qoıylatyn saýyq-keshterinde Myrzabek taqpaq sóılemeı qoımaıtyn.
Qarapaıym kisimen Myrzabektiń taqpaǵy bir emes. Taqpaq sóıleýge kelgende onyń kózi de, aýzy da, qas pen qabaǵy da, denesiniń qımyly da burynǵy Myrzabek bolyp shyqpaıdy, baqyraıyp aldynda qarap otyrǵanyńmen kózińe áldekimdi elestetip jiberedi.
— Qalaı edi? — deseńiz. — Bylaı:
Sahnaǵa shyǵa kelgende ol dóńgelek qara kózin qysyńqyrap, sopaqtaý kelgen urt etin úrgen kórikteı jeldendirińkirep birese aýzyn ashyp aqsıtyńqyrap, mańdaıynyń terisin jıyryńqyrap jylmıa qoıady. Mınýt ótpeı shoshyǵan adamdaı selteń ete túsedi de, aýzyn tompıtyp, murnyn shúıirip, qabaǵyn túıip, túsin sýytyp, kózin áldenege qadaltyp, denesin kirpideı jıyryp alady. Myrzabek ol qalpynda da uzaq turmaı, borandaı tútegen ashýly keskini, jyljyp aqqan bulaqtaı báseńdep kelip, daǵdyly qalpyna túsedi. Munyń bári taqpaq sóıler aldyndaǵy qubylysy.
Sóılerden buryn daǵdyly qalpyna túsken Myrzabek, sóılegennen keıin taǵy da ózgeredi. Onyń ádettegi daýsy móńiregen sıyrdaı baryldap, arǵy jaǵynda jetim qaqyryq turǵan syqyldy bolatyn. Bir sózge bir sózdi qospaı jypyńdatyp ketetin myna daýsy ol emes, sybyzǵydaı názik, jibekteı sozylǵaq.
Myrzabektiń bul kórinisteri áýelgi kezde tyńdaǵan, kórgenderge tańsyq bolǵanymen, artynan úırenshikti ádet bolyp ketti. Kóshedegi balalarǵa sheıin «Myrzabek bolaıyn ba?» dep bet-aýzyn, denesin qıqańdatýǵa aınaldy. Rasynda buny qyzyq kórgen jurt keıin «belgili qıqań» dep, nemquraıdy keskinmen tyńdaýǵa aınaldy.
Jurttyń bulaı deýine taǵy bir sebep, — Myrzabektiń qaıda bolsa da bir óleńdi aıta beretindigi edi. Ol:
«Mahabbat bir tikenek,
Júrekke baryp qadalar.
Baqytsyz ǵoı ol júrek,
Sorǵalap odan qan aǵar!..»
Myrzabek «barlyq ómirdiń sheshilmegen jumbaǵy, álemge bitken shyndyq, tildiń baryp -baryp jetken shegi, osy óleń ǵana» dep biledi. Bul óleńdi aıtarda kúlimsireıtin sebebi, kóz aldyna: shashy tizesine túsken qara, on, jaq betinde dóńgelek qara meńi bar, qyr muryn, dóńgelek júz, qyzyl shyraıly, qara kóz, qara qas, uzyn kirpik, qaz moıyn, oımaq aýyz, qypsha bel, súırik saýsaq, orta boıly, taldyrmash deneli bir qyz elesteı qalady. Qyz áýeli qushaǵyn jaıyp, kózin jumyp, basyn shalqıtyp, shashyn jelkesinen jerge tógip Myrzabekke jaqyndaıdy. Myrzabektiń sóılep turyp bir attap qalatyny — aldyndaǵy arýdy qushaqtaı alǵysy keledi; biraq, qushaǵyna áne ilikti, mine ilikti degen kezde qyz shoshyǵan kıikteı yta jónelip, Myrzabektiń qolyn ilektirmeıdi. Kenetten ashýly keıipke túse qalatyny da osydan. Osynyń bárin elestetetin joǵarǵy bir aýyz óleń. Bul óleńdi aıtsa-aq onyń oıyna talaı sulý elesteıdi. Myrzabektiń, bir qyzdy osylaı súıgisi, jan -tánin bergisi, ózi oılaǵandaı bir arýdyń qushaǵynda lázzátti ómirin ótkizgisi keledi. Súımegen júrekti, súıispegen kóńildi, Myrzabek aqylyna syıǵyza almaıdy. Súıispeıtin, súıý jolynda qusa bolyp ólmeıtin jan bolýǵa múmkin emes dep oılaıdy.
2
Myrzabek búgin qyzmetker áıelin sharshatty. Talaı jaǵalar, kóılekter, galstýktar, kostúmder áldeneshe ótekteldi.
«Ol eń kemine úsh saǵattaı
Aına aldynda sándendi...»
degen Pýshkınniń óleńi oıynda tur. Aına aldynda qubyldy. Júrdi. Túzeldi. Iismaılandy. Bul da aına aldynda kemine eki-úsh saǵat turdy. Kıimin kıinip bolyp bilek saǵatyna qarasa, qyzyna jolyǵatyn mezgiline 45 mınýt bar eken. Kún qys, ári sýyq edi, dalada tońazyǵansha úıde otyra turaıyn dep, ilýli turǵan mandolınin aldy da, álde ne ándi shyńǵyrlata oınap, tósegine qısaıa ketti.
Tósekke jambasy tımeı-aq kóz aldynda toptalǵan oılar tizbektele qaldy:
Shoqshalaý saqaly, tańqy murty bar, ústine qoı júni kúpi kıgen, murnynan sorasy aǵyp, jumys sońynda júrgen alpystaǵy ákesi Sómpek elestedi.
Mańdaıynda jasymda jylqy tepkennen túsken tańbasy bar, beti jolaq-jolaq ájimdi, beline ógizdiń bel jibin baılap, tútinge býlyǵyp bireýdiń jumysyn istep júrgen elýdegi báıbishesi Domalaq elestedi.
Bir múıizi qısyq, qortyq, alabel egizi, sabalaq quıryq qara ıti, tarǵyl mysyǵy, aryq kók baıtaly, myjyraıǵan qora-qopsysy, qurym úıi elestedi.
Shashy dýdarlanǵan, jyrtyq kıimdi, bashpaıy julyǵynan jyltyrap shyǵyp, baıdyń balasyn oınatyp júrgen on tórt jasar qaryndasy Álıma elestedi. Aýyl-úı, tamyr -tanys, ilik-shatys bári de bir-birlep ótip jatty. Bir ýaqytta qolynda jetektegen jeti jasar balasy bar, kózinen ot shashyraǵan qarasurlaý bir jas áıel elesteı bergende, shoshyǵan kisideı Myrzabek mandolınin tastaı berip teris qarap ketti. Qarasur áıeldiń qaraǵany kókireginen atyp jibergendeı boldy.
Ol áıel Myrzabektiń bir kezdegi áıeli bolatyn. Aty Dámetken. Dámetkendi Sómpek Myrzabekke besiginde aıttyrǵan. Ekeýi túıdeı jasty. Sómpek ózi qaraqasqa kedeı bolǵanymen, Myrzabekti kimnen de bolsa kem qylyp ósirgen joq ta. Orys poselkesiniń malyn jaıaý baǵyp júrip Myrzabekti ol oryssha oqytqan. Myrzabek on altyǵa kelgende qyzyq kóremin dep Sómpek kelinin qolyna almaq bolǵan edi, ákesi Saǵynaı aınyp ketti. Óıtetin sebebi, Sómpek alǵash quda bolǵanda Saǵynaı da sińiri shyqqan kedeı bolatyn. O da orys selosynda mal baǵatyn. Artynan Saǵynaı, kenet tez baıyp ketti. Jurt ony «orystyń saýdageriniń túsip qalǵan aqshasyn taýyp apty» degen qaýeset shyǵardy. Qalaı baıysa da Saǵynaı ústine aq úı tigip, aldyna úıirlegen mal túlikterin salyp, eline kóship ketti.
Biraq Dámetkenniń kóńili Myrzabekten ketpedi. Namysyn joqtaǵan Myrzabekpen ol ońashada retin taýyp jolyqty da, malyn emes, basyn, jigitshiligin syılap, dushpanyna mert qylmaı bir túnde joq boldy. Ákesi qyzynyń bul qylyǵyna ókpeledi de, «ólmeseń janyń shyqsyn» dep, qarada boıyn kórmeı ketti.
Myrzabek Dámetkenmen eki-úsh jyl otasty. Aralarynan bir ul týdy, aty — Serik.
Buryn orystyń bastaýysh mektebin bitirgen Myrzabek, Kolchak tusynda bir qys oqyp, onan keıin sovettik dáýirde eki jyl oqyp, orta dárejeli bilim aldy. Bul jyldarda Myrzabek Dámetkendi, Dámetken Myrzabekti shyn júrekten súıdi. Dámetken keıde oınap «sen oqyp júrsiń ǵoı, bir kúni meni tastap oqyǵan áıel alasyń ǵoı» degende, jorta ma, bolmasa shyny ma, Myrzabek ashýlanyp qalatyn edi.
Bir kúni Myrzabek úlken mektepterdiń bireýine baram dep kúzge qaraı jınaldy. Buryn ondaı alys jolǵa shyqpaǵan Myrzabekti úı ishi de, Dámetken de jibergisi kelmeı kóp áýre ǵyp, aqyry Myrzabek jeńdi de bet alǵan jolyna júrip ketti. Ol joly oqýǵa ilige almaǵan Myrzabek, ortalyqtaǵy bir qyzmetke turdy. Sol betimen ol joǵarylap, aqyrynda «úlken» bir qyzmettiń bıigine shyqty. Bul jolda bes-alty jyl júrgen ol, «jumystan qoly tımeı» úıine oralmady.
Sómpektiń baıaǵy kúni kún. Saqalynan jasy shubyryp, áli de baıdyń malyn jaıaý baǵýda. Sheshesi Domalaq ta sol kúıde. Kúıeýi bes-alty jyl kelmeı bezgenimen, Dámetken Serigin ermek qyp, buzylmaı-jarylmaı áli otyr. Myrzabek Saǵynaıǵa hat jazyp «maǵan baıdyń qyzy keregi joq, Dámetkendi alyp ket» dep habar aıtty. Saǵynaı bul sózdi estı sala shaýyp baryp Dámetkendi alyp qaıtaıyn dep edi, Dámetken: «meniń mańdaıyma jazǵan úı osy úı, kelmese ketsin, Serik bar, ata-enemdi kútip otyramyn» dep ákesin qaıyryp jiberdi.
Aýdarylyp jatqan Myrzabekke elestegen Dámetkenniń ushqyndy kishkene qara kózi qadalyp «ımansyz, ujdansyz, nege tastadyń meni? Ne kinám bar edi aldyńda? Men seniń basyńdy, jigitshiligińdi syılap, baı ákemniń azǵyrǵanyna qaramap edim ǵoı, uıatyń, adamshylyǵyń qaıda? Judyryqtaı balańdy, beınettegi sorly áke-shesheńdi nelikten tıyn qurly kórmediń?..» degen kisishe arjaǵynan tesip ótip kete jazdady. Myrzabek shydaı almady, ókpesi alqynyp aýzyna keldi. Uıattan qyzǵan beti órtke sharpylǵandaı dýyldap ketti. Ózinen ózi uıalyp túregeldi. Saǵatyna qarasa, mezgil ótip bara jatyr eken, ishinen kúbirlep «Oıy qurǵyr qaıdan keldi, ýaqytty ótkizip ala jazdappyn ǵoı!.. Lólá ókpelep jatqan shyǵar» — dep, ústinen basqan aýyr oıdy laqtyryp tastady da, kiltin jaýyp úıinen shyǵa jóneldi.
3
Lólá X... mekemesinde qyzmet qylatyn áıel edi. Onsha asyp ketken túr-tulǵasy joq: murny uzyn, shyqshyty qysyńqy, kózi úńgirleý, saýsaqtary qysqalaý byrtyq, kemıek, jaýyryny qýshyq, sıraǵy uzyn, keýdesi qysqa, boıy aryqtaý taldyrmash. Biraq, sol qalpynda Lólá baryp turǵan kerbez, baryp turǵan tákappar. Boıyna bitpegen sulýlyqty ol qolynan jasap alady: qýqyl ernin qyzyl dalappen qan-qyzyl ǵyp boıaıdy, qoıý qońyr qasyn qyldyryqtaı ǵyp jip-jińishke ǵyp asty-ústinen qyrǵyzady, uzyn kirpikterin qaıshy jaqtaryna qaraı qaıqaıtady, súrme tartqan shegirleý kózderi qaraýyta móldirlenip ketedi, opanyń ústine qyzyl óńlik jaǵylǵanda, surǵylt beti qyzyl shyraılanyp ketedi, eki shyqshytynan buıralanyp túsken samaı shashtary, sopaqtaý betin, qara buıra bult arasynan syǵalaǵan aıdaı jarqyratyp jiberedi, kúreń qasqalaı boıaǵan tyrnaqtary súırıe ushtalady...
«Aǵash japyraq, adam kórki — shúberek». Bul qalada Lóládan sándi kıinetin jáne asyl tas, asyl metaldarmen bezenetin áıel joq. Onyń ústine «ıisi kúndik jerge mol jetetin» ıismaımen burqyraıdy da júredi.
Munsha sándenetin qarajatty Lólániń qaıdan tabatynyn jurt aıtpaı-aq biledi. Ol osy qaladaǵy ataqty mal saýdageriniń jáne iri baıdyń qyzy. Boıjetken ony ákesi ony bir ofıserge bergeli júrgende azamat soǵysy bastalady da, aqtarǵa jaqtas bolǵan áke de, kúıeý de emıgrasıaǵa ketti. Lólá ózine teteles apasymen, týǵan jerinde qalyp qoıdy.
Aqyldy jáne kórikti apasy tez kúıeý tapty, jáne anaý-mynaýdy emes, «toptan tańdap atqan tekedeı» covet qyzmetkeriniń dyńdaı bireýine tıdi. Bul úılený, Lóláǵa da úsh jaqtan ómir jolyn ashty: birinshi — «komısardyń baldyzy» bolǵandyqtan, endi ony «jatsyn» dep eshkim kózge shuqı almaıdy; ekinshi — tirshilik jaǵynan qamtamasyz etilgen ol, erdi asyqpaı-aq izdep, aptyqpaı-aq tańdaıdy; úshinshi — syrt panasyna apasy men jezdesi de jaraıdy, ózi ólgenshe kıinip-ishinýine, ózi tyǵyp ustaıtyn altyn-kúmisteri men asyl tastarynyń artyǵy da jetedi... Endeshe, kúıeýdi shekeden shertip júrip tańdaý kerek...
N... qalasyndaǵy shekshyǵar bozbalada Lóláǵa qyzyqpaıtyny bolǵan joq. Bireýleri kórgenine, bireýleri sóıleskenine, bireýleri juǵysyp ketkenine máz bolady da júredi. Qoly jetpeı me, bolmasa rasy ma, keıbir bozbalalar «kári eken, betine ájim kirip qalypty, áýelde sulý kórinse artynan jolamaı kettim» dep qompıyp qalady. Sonyń biri Myrzabek.
«Talasqan bozbaladan jeńip ákettim» dep Myrzabek bir kezde maqtanýǵa aınaldy. Onysy ótirik. Myrzabektiń aýyz baılyǵy bolmasa, qyzdy urshyqtaı tez úıirip áketetin óneri bolmaıtyn. Lóláǵa onyń qolyn jetkizgen adam — qurdasy Qasym. Áne ol bir kórgende -aq, qyzdy quıyndaı úıirip áketedi.
Myrzabektiń jaqyn tanysqannan keıin Lólásiz ishkeni as bolmady. Ony kórmeı otyra almady. Lólá syqyldy adam balasy sóıleı alady, saqyldap kúle alady, belin buraltyp, bóksesin yrǵalańdatyp júre alady, kózin tóńkerip qaraı alady dep Myrzabek úsh uıyqtasa oıyna almady.
Lólásy qurǵyr da munyń yrqyn taba bildi. «Moı kırgızonok» dep Myrzabekti arqaǵa qaǵyp, aýzyn jaqyndata berip, Myrzabek súıeıin dep ernin tossa, «net ızvınıte, eshe rano» dep qumarlandyrdy da júrdi.
Kóp kúnder osylaı ótkennen keıin, bir kúni Lólányń aýzynan, — «men seni súıemin, meniń baqytym jalǵyz saǵan ǵana baılanysty, meniń júregim seniń júregińmen úılesedi, endigi túıin, — tek ZAGS-ta ǵana» degendi aıtty. «Onyń kúni qashan?» degen suraýǵa, «ózim aıtam» dep jaýap berdi Lólá.
Lólániń kútken kúni tez týdy: Myrzabek narkomnyń biri bop taǵaıyndaldy da, gazet arqyly bul habar tez taraı qaldy. Qýanǵan toptyń biri bop, gazetti Lólá da oqydy. Onyń kútip júrgeni osy habar edi. — «Narkomsha» bolý onyń eń zor armany da. Myrzabekke de ol osyndaı «dárejeden» úmiti bar jigit dep qyzyǵatyn. Ómirbaıanyna qarasa, eger Myrzabektiń qoly narkomdikke bir ilikse, tez tómendeı qoımaıdy, «baǵy» uzaqqa sozylady... Minezine qarasa, Myrzabekti yqpalyna kóndirip alý ońaı... Endeshe, qushaǵynan ómirlik bosatpaıtyn bundaı «baqytqa» nege qyzyqpaıdy ol?..
Myrzabektiń narkom bolǵanyn estı sala, Lólá jezdesiniń úıinen telefon arqyly quttyqtap aldy, keshke baqsha ishinde jolyǵatyn saǵatyn aıtty.
Myrzabektiń asyqqan sebebi osy edi...
4
Úlken zal. Tórde aına. Ortada ústi ydysqa toly stol. Jaǵalaı oryndyq. Esik qaǵyp «múmkin be?», oǵan qarsy «kirińiz!» degen daýystar álsin-álsin estiledi. Toıǵa «aıypty» Myrzabek pen Lólá. Myrzabek qonaqtaryn qarsy alyp júgirip júr. Jańa túsken jas kelinshek Lólá shoshańdaı qoımaı, qonaqqa kelgenderdi ádemi qımyl, oınaqy qaspen ǵana
qabyldady. Toı bastaldy. Aıyna eki júz somǵa jaqyn chernoves alatyn Myrzabek búginnen ne janyn aıasyn. Neler túrli araq, neshe túrli jemis, basqa da dámdi ishim -jemdikter stol ústine áreń syıdy. Óńsheń jastyń basy qosylyp qyzǵannan keıin sóz dúkeni de qozdy. Lólániń araq ishetin kóńili joq edi, bireý ananyń, bireý mynanyń qurmetine ishińiz dep qystap, o da az ýaqytta qyzyp qaldy. Toptyń ishinde boıyn baǵyńqyrap otyrǵan Myrzabek. Qansha súıip qosylǵanmen Lóláni synshy dep bilip syr bildirmegeli otyr. Bul bir. Ekinshi jaǵynan Seıil deıtin jigittiń Lólámen jaqyn edim degen sózin erte kezde estigen edi. Eger ol qaýeset shyn bolsa, mas kúıinde neǵyp syr bermes eken degen oı bir búıirinde taǵy jatyr.
Jurt ersil-qarsyl júre bastady. Bireýler bıleýge, bireýler óleń aıtýǵa, bireýler sandyraqtaýǵa aınaldy. Dýmanmen aralasyp syı kórsetip júrgen Myrzabektiń bir kezde kózine syp etip ekinshi bólmege kirip ketken Seıil kórindi. Lólá da sonda ketken. Kúdiktengen Myrzabek kóldeneń kisilerge syr bermeı, ańsyzda esikti ashyp qalyp edi, Seıil Lóláni qushaqtap súıip tur eken. Myrzabektiń ishi muzdaı bolyp ketti. «Mastyǵym, mende aıyp joq» degen kisishe Lólá Myrzabekti qushaǵyn jazyp júgirip kep bassaldy. Myrzabek ishinen «búgingi synymnan túgel ótseń ómirlik joldas boldyń, bolmasa aldandym» ǵoı dedi.
5
Kishkene ǵana qara domalaq bala Lóláǵa apyl-tapyl basyp «mama!» dep umtylyp edi, «ket ári!» dep qaǵyp jibergende ushyp tústi. Tórde shashyn shalqasynan qaıyryp, shylymynyń tútinin dóńgelete ushyryp otyrǵan aqquba jigit, baqyryp qoıa bergen balaǵa tańdanǵandaı, úlken qara kezin tóńkere qarady.
— Nege urasyń? — dedi jigit Lóláǵa, balany qolyna kóterip ap — sen ony, álde súımeımisiń?
— Qaraýǵa jerkenem! — dedi Lólá, jigit usynǵan balany qolyna almaı.
— Endeshe nege týdyń? — dedi jigit jymıa qarap turyp.
— Týýǵa oılappyn ba men? — dedi Lólá keıigen keskinmen teris qarap, — taǵdyrdyń moınyma artqan azaby bul!.. Kýhnáǵa shyǵaryp ber!..
Jigit balany kýhnáǵa shyǵaryp qaıta kirse, Lólá shylymdy bopyldata qatty soryp, qumyǵa jutqan tútindi ekpindeı úrleýmen, aýzy men murnynan bólshekteı ushyryp otyr eken.
— Tynyshtaldyń ba, Lólá! — dedi jigit, súzile, jymıa qarap.
Lólá jaýap bermeı, shylymyn sora tústi...
Onyń qazir bere qoıar jaýaby da joq. Bala kúnnen dosy sanaıtyn bul jigit, Lólá Myrzabekke shyǵýyn aqyldasqanda:
— Óziń bilesiń, — degen edi jigit, — menimshe bul neke uzaqqa sozylmaıdy. Sovettik qurylys súıenetin dıalektıka zańynda «bári aǵady, bári ózgeredi». Endeshe, erte me, kesh pe, seniń ǵashyǵyńnyń da narkomdyǵy ózgeredi. Sonda sen qaıtpeksiń?
— Oǵan deıin sybaǵamdy alyp úlgerem, — degen Lólá kúlip.
Lólá sol maqsatyna tez jetti de. Erkin tez bılep alǵan Myrzabekke ol úı turmysynda ǵana emes, memleket isinde de qoja boldy. Eń aldymen, narkom qaramaǵyndaǵy eki sulý jıren atqa jegiletin ádemi faetondy únemi Lólá minip, Myrzabektiń ózi jaıaý júrdi. Keńsedegi tórt-bes ajarly kilemniń kóbi Lólániń bólmelerin sándedi. Táýir mebelderdiń de kóbi sol páterge bardy. Onymen ǵana qanaǵattanbaǵan Lólá Myrzabektiń qaltasyn qaǵyp, anany áper, mynany áperden kózin ashyrǵan joq. «Súıgen jardyń» kóńilin qımaımyn dep, keńse aldynda boryshqa belshesinen batqanyn Myrzabek sezbeı de qaldy.
Keńse aldynda Myrzabek odan da aýyr qylmysqa kılikti. «Qyzmetke anany al, mynany al» dep júrip, Lólá kóńildegi kóp adamyn ótkizip jiberdi.
Sovet keńsesi munsha ózimsinýge shydamaı, tıisti jerlerge sıgnal berip, jumysshy -krestán ınspeksıasy tekserip qalǵanda, barlyq min shodyraıyp shyǵa keldi.
Qyzmetten bosanýy anyqtalǵan Myrzabektiń aldynda eki tańdaýdyń biri turdy: ne mekemeniń boryshyn tóleý, ne sottalý.
Bastapqysyn tańdaý, Myrzabek pen Lólániń arasyna ot jaqty: Myrzabekke salsa satyný, Lóláǵa salsa satynbaý.
Jan kerek bolǵan Myrzabek, qarsylyǵyna qaramaı, ishine Lólániń da biraz qymbattylaryn qosa satynyp – suǵynyp, boryshtan áreń degende azat boldy.
Sol kúnnen bastap, Lólányń basyna úsh qaıǵy oraldy: birinshisi — ýysymnan shyqpaıdy degen kúıeýiniń quryq alyp ketýi, ekinshisi — oljaǵa battym dep júrgende az múlkiniń birazynan aırylýy, úshinshisi — kún kóristiń shaǵyndalýy.
Bundaı halde, buryn da súıip tımegen Myrzabekpen endi ómir súrýinde maǵyna joq sıaqty. Sondaı oıǵa kelgenmen, birneshe jyldan beri sińisip qalǵan jardan aıyrylý da ońaı emes, oǵan birtalaı jaǵdaılar jáne sebepter kerek.
Solaısha tolqı bastaǵan kezde, ózinen týǵan balany ishine qosa Myrzabek páteri túgelimen tikendeı kórindi, onyń jigit kózinshe balasyn sabaǵan sebebi de osy. Sóıtip júrip alshaqtatyp alǵan aralaryn endi qalaı jaqyndatýyna Lólániń kózi jetpeıdi, sebebi — jigit te qazir úıli-barandy bolyp qalǵan adam. Ony jigittiń ózi de jasyrmaı, sońǵy kezde Lóláǵa jaqyndasyp, onyń halin túsingen, aıaǵan bolǵanda aıtar esirkeýi — taǵdyrdyń bizge endigi jazǵany astyrtyn aralas bolý ǵana. Lólániń óz oıy da osy. Myrzabektiń kózi taısa-aq, bul úıge jigittiń kele qalý sebebi de, eki kóńildiń osylaısha bir jerden túıisýinen...
6
Uzaqqa sozylady degen bul aramdyq kóńildiń órisi, oıda joq bir sebeppen qysqara qaldy. Bar aramdyqty ishine jınap alǵan Lólá, Myrzabekti betiniń jalǵan boıaýymen aldap júrgen kúnderdiń bireýinde, bul úıdiń esigi shıqyldaı qaldy. Mezgil — jaz. Kún ystyq.
— Múmkin be? — degen daýys estildi syrttan.
— Kirińiz! — desti Myrzabek pen Lólá qosynan.
Keýdesinde bóktergen bulǵary qorjyny bar pochta tasýshy úıge kirdi de, bir japyraq qaǵazdy qolyna ustap:
— Sómpekov osynda ma? — dedi.
— Iá, menmin, — dedi Myrzabek.
— Sizge telegramma.
Qolyna alǵan telegrammany Myrzabek ashyp oqyp jiberip, qýqyldana qaldy.
— O, qaıdan? — dedi Lólá.
— Jáı.
— Jáı telegramma bola ma? Qaıdan?
Myrzabek telegrammany úndemesten terezege qoıa salyp edi, Lólá jyldamdata basyp bardy da, oqyp jiberip:
— Bularyń kim? Sómpegiń ákeń be? Ol nege keledi? Shaqyrtyp pa ediń? Shesheń de bar depti ǵoı. Maǵan aıtpaı shaqyrtýǵa qandaı haqyń bar?! — dedi Myrzabekke tónip kep.
«Úndemegen úıdeı páleden qutylady» degendeı, Myrzabek sóılemeı jeńeıin dedi de tór úıge kirip, tósegine jantaıa ketti. Jeldi kúngi túndikteı keýdesi basylyp-kóterilip, tanaýy jelpeńdegen Lólá, sóıleýge shamasy joq adamdaı, barqyt dıvannyń jumsaq jastyǵyna arqasyn tirep, qoldaryn qyryna arta, shalqaıa otyrady.
Lóládan qorqyp jumǵan Myrzabektiń kózine: alystaǵy kóshpeli aýyldan túıemen shyqqan kempir-shaldyń bul qalaǵa qalaı jetý kartınalary elestep ketti. Sol oıǵa shomǵan onyń qulaǵyna, áke-sheshesi esiginiń aldyna kelip qalǵandaı sezilip, jumǵan kózin ashyp aldy.
— Myrzabek! — dedi Lólá sol kezde, — kim bularyń?
— Ákem men sheshem...
— Olar nege keledi?
— Balasyna keledi de.
— Men olardy bul úıge kirgizbeımin, — dedi Lólá, — basqa bir úıge tússin. Biraq, óziń qarsy almaısyń.
— Kim qarsy alady?
— Jumsa bireýdi...
— Kimdi?
— Ony óziń bilesiń.
Ol kúngi keńes sonymen bitti. Erteńine poıyzdy qarsy alady-aý degen shaqta, Lólá Myrzabektiń keńsesine bardy da, ońasha shyǵaryp ap, buıryǵyn aıtty:
— Barmaısyń degen soń barmaısyń, — dedi ol, — eger buny istemeseń, ne asylyp, ne ý iship ólem de, jalasyn saǵan jaýyp, basyńdy abaqtyda shiritem.
Myrzabek qorqyp qaldy, minezine qaraǵanda ony isteıdi dep oılady.
Eger, — dedi Lólá, — basyńa jamandyq shaqyrǵyń kelmese, óziń qozǵalma da, áke -shesheńniń aldynan kisi jiberip, tanys bireýińniń úıine túsir. Óziń keshke bar. Jynyma tımeı tez qaıtar olardy. Maǵan kórsetpe!..
Myrzabekti ol osyǵan kóndirip, ýádesin aldy...
7
Qolpyraıǵan úlken qoı jún kúpisi bar, aıaǵynda baıpaqty bastama etigi bar, basynda tystama laq terisinen istegen kóne bórki bar, belinde shıratqan mata jip belbeýi bar býryl saqal, deneli, eńkek bir shalmen, óńiri jamalǵan qara-tozbas kamzoly, shajamaıynan basqan kebisti, kir jaýlyqty, qolyna kishkene qapshyq kótergen bir kempir, — Myrzabek úıiniń aldyna kelip saǵat ekide túse qaldy. Bular Myrzabektiń ákesi men sheshesi edi.
- Osy úı me?-dedi Sómpek alyp kelgen jigitke.
- Osy! – dedi jigit.
Myrzabektiń jumsaýymen vokzaldan qarsy alǵan bul jigit, kempir men shaldy áldekimniń úıine aparmaq edi, jolaýshylar: "balamyzdyń úıi turǵanda, basqaǵa túsýshi me ek?" dep kónbedi, jigit olardy amalsyzdan Myrzabektiń úıine alyp keldi.
«Balańnyń úıi osy» degende kópten saǵynǵan ananyń júregi shydaı almaı kóz jasy domalap ketti. Daýsy shyǵyp kete jazdap edi, Sómpek «nege jylaısyń? Qazir balańdy kóresiń. Uıat bolady!» dep bilgirsidi. Shárli jerdiń úıine kirgende esigin qaǵý kerek degendi Sómpektiń qulaǵy shalǵan edi, sondyqtan, kóshe jaqtaǵy esiktiń basqyshyna shyqty da esik qaqty. Buryn mundaı basqyshty kórmegen kempir, — qulap ketpe dep shalyna aqyl aıtqan boldy.
Sómpek áýeli aqyryn qaqty, — ún joq. Qattyraq qaqty, ún joq. Sómpek yzalanǵan kisideı sińiri shyqqan jýan judyryǵymen esikti perip-perip qaldy. Esiktiń, topshasy shyǵyp kete jazdady. Lólányń qyńsylaǵan kúshikteı jińishke daýsy arjaǵynan shańq ete tústi:
— Bul kim? — dedi ol.
— Men Sómpek.
— Kim kerek?
— Myrzabek osynda tura ma?
— Osynda. Biraq, ózi úıde joq.
— Sen kimsiń?
— Onda seniń jumysyń joq.
— Esikti ash! — dedi Sómpek.
— Joq, ashpaımyn! — dep Lólá ishke ketti.
— Bul kim ózi?! — dedi jigitke Sómpek — jónin de aıtpaıdy, esikti de ashpaıdy!..
Lólányń qylyǵyna ishteı yza bolǵan jigit, odan ári ne bolaryn kútkendeı úndemedi.
— Kim bolsa da balamnyń úıinde ne aqysy bar? — dep kempir ashýmen esikti tartyp qalǵanda, ilgeshegi úzildi de ashylyp ketti. Shashy úrpıgen Lólá, entelep kire bergen kempirdi ıterip qalyp edi, basqyshtan domalaı jyǵylyp, bet-aýzyn qaraǵaı tilip ketti, ájimdi kári keskininen qan shapshyp shyǵa keldi. Kempir «óldim!..» dep baqyryp qoıa berdi. Jigit ony ustaı ap, súıemeldep turǵyzdy.
— Bul kim ózi? — dedi, betinen qany sorǵalaǵan kempir, denesin súıegen jigitke.
— Keliniń! — dedi jigit.
— Ne deıdi?! — dep kempir shoshyp ketti.
— Kelmeıik dep qudaıdyń zaryn qyldym, — dedi yzaǵa býlyǵyp turǵan Sómpek. — Yntań qurydy da turdy. Syıyńdy aldyń mine!
— Óz obalym ózime! — dep kempir kishkene qapshyqshasyn arqalap kóshemen kelgen jaǵyna qaraı bet aldy. Sómpek te sońyna erdi. Qabaqtaryn qaıǵy jaýyp, shal men kempir jylasyp kele jatyr edi, anadaıdan sıdańdaǵan bireý kórindi.
— Balań! — dedi Sómpek.
Myrzabek jaqyndaı bergende kempir jaýlyqty julyp qolyna aldy. Eki betke tyrnaqty salyp jiberip tilip tastady. Myrzabek «apa, ne boldy? deýine qaramaı, omyraýyn jyrtyp jiberip, tozǵan torsyqtaı eki emshegin shyǵaryp aldy da, kókke saýyp:
«Kók kókarshyn, kókarshyn,
Kókke jaıar qulashyn.
Meni búıtip jylatqan,
Mendeı bolyp jylasyn!».
dep daýys qylyp kósheni basyna kóterdi. Sózin «týmaı ket, týmaı ket, aq sútimnen sadaǵa ket, keshpeımin oıbaı, keshpeımin».
«Toǵyz aı, on kún kótergem,
Kótergen ekem beker men!
Súıtken qulynym mynadaı,
Endi qalaı etermin!»
dep jylady ol. Eki emshegin qolyna ustap, sútin kókke atqan kempir, jalynǵan balasynyń sózin qulaǵyna ilmeı bozaryp talyp ketti.
Sómpek qap-qara túnekteı qatty da qaldy.
— Jylama! — dedi ol esin jınańqyraǵan áıeline, — aq sútiń upap, azǵyn balańdy!.. Júr, qaıtaıyq!
Talyqsyǵan kempir súıretilip túregeldi. Qorshaǵan jurttan bireý kúldi, bireý jylady... Sómpek bir bet, aıtqanynan qaıtpaıtyn adam edi, sondyqtan, jalynǵan Myrzabekke aıtqany:
— «Jaqsy ıt te ólimtigin kórsetpeı óledi». Neshe jyl asyraǵam. Kútkem. Qanattyǵa qaqtyryp, tumsyqtyǵa shoqytqam joq-ty. Tabanymdy shegir tilip, jaıaý mal baǵyp júrgende de seni teń qurbyńnan kem qylmaǵam. Myń shaqyrym jerden ádeıi izdep keldim. Poıyzǵa minerde telegramm bergizdim. Nege aldymnan shyqpaısyń? Nege tanymaı kettiń? Jaman da bolsam ákeń emes pe edim? Mynaý shesheń emes pe edi? Betin daladaı qan qylǵan kelinge bul endi qalaı barady? Syıyń, jetti. Kúttiń. Óziń osyndaı syıǵa jolyq! Sen menen týmaǵan ekensiń. Nıetiń qaraıǵan eken. Ózim ash júrip, seni toq qylǵan kúnderim, jetilgen soń esińnen shyqqan eken! Kózińnen shyqsyn, nıetińnen tap! Eneńniń aq súti ursyn! Júr qatyn, elde óleıik. Saǵynǵan júrek adyra qalsyn, beker saǵynǵan!
Sómpek kezdesken bir kólikti jaldady da kelgen izimen bip-aq tartty.
Aldyn oılamaı alańǵasarlyq istegen Myrzabek, ómirdiń, ne shyńyraýyna túskenin endi aıqyn túsingendeı, ákesiniń aýzynan álginde shyqqan «azǵyn» degen sózdi daýsyn shyǵara qaıtalap:
— Iá, men azǵynmyn! — dedi ózine ózi, — ómirdiń júrer jolyn bilmegen maǵan osy kerek!..
Onyń basy aınalyp, júregi loblyp ketti.
Kún túste aınadaı jarqyrap, balasyn kóre kele jatqandardyń qýanyshyn quttyqtaǵan syqyldy edi. Endi jerde emshegin qolyna alyp nazalanǵan kempirdiń daýsyna silkingendeı boldy. Bulyt qoıýlana qaldy. Kempirdiń ishtegi jalynymyn degendeı, ár jerde bulytty jaryp najaǵaı oty jarq-jurq etti...
Dekabr, 1927 j.
You Might Also Like
