InfoHub Logo

Mahmettiń basyna is túsip, qaýipsizdik Komıtetiniń úndemesteri izin ańdyp, «ultshylsyń!.. táýelsizdik reformasyna qarsysyń!.. oppazısıaǵa bet burdyń!..» — dep indete jónelgende — shyrqyrap araǵa túsken, laýazymdy kisilerdiń aldyna baryp: «Keshire kórińizder»,-dep basyn ıip bedelin salǵan, odan qaldy janbaǵatyn kishigirim jumys taýyp bergen — dosynyń qolqasyn oıda joqta tárik etkisi kelmedi. Tildeseıinshi dep osynda keldi.

Júrip-júrip kúldirep isken syzdaýyq jaranyń jarylar mezeti jaqyndady. Dáp búgin, osy arada. Ia dostyq peıil tasqa túsken qumyraǵa uqsap byt-shyty shyǵady, ıa bolmasa baıaǵy ýyz kóńil, ýáli tilek, ystyq yqylas shóldegi kún kóterilgen kezde ırektenip josylatyn saǵymǵa uqsap qaıta tiriledi. Ekiniń biri.

Qalanyń batys betindegi qoldan tikken tal aǵash búr jaryp, úlken alqapqa jan beripti. Baıaǵydan beri Prezıdenttiń aıtyp kele jatqan «Jasyl el» baǵdarlamasynyń Astana mańyndaǵy kórinisi osy bolar, sirá. Shyrsha men samyrsyn, arsha men aq qaıyń aralas toǵaı ósip, jelmen teńselip, shashyrap atqan tań shapaǵyna jamyraı shýlasyp, kóz jaýyn alady. Azon aýasy ókpeden ótip júrekke jetedi. Mahmet mańaıyna uzaq súzilip qarady. Alys jolǵa shyǵatyn jolaýshyǵa uqsady. Sol jolaýshy beldiń ústine kóterilip, alysqa kóz tigip, beıne, buldyrap qalyp bara jatqan balalyq shaǵymen qoshtasqandaı — sońyna mólıgennen mólıip kóz salar edi. Qulaǵyna jel yzyńy jetti. Aıaq astynda seleý sabaǵy sálem saldy. Jel ótinde, qıyr shette yzdıǵannan yzdıyp tura berýge jalyǵyp, áýdem jerdegi kıiz úıge uqsaǵan meıramhanaǵa bettedi. Shypta esigin shalqasynan qaıyryp ashyp, eki búktelip ishke endi. Úıdiń ishine qaly kilem, oıý úlgisi salynǵan tekemet tósep, ár jer, ár jerge jastyq tastap, qazaqy turmystyń kórinisin jasapty. Aıaq kıimin sheship, tórge ozdy. Atlas kórpesheniń shetine qus jastyqty qushaǵyna kómip, tyrań etip kósilip jata ketti.

Sol eki arada Sámen dosy kelip jetti.

Jeńil júıriktiń esigin sart japqany, áldekimmen dabyrlasyp sóıleskeni, áldekimge shuǵyl pármen jasaǵany estilip turdy. Endigi kezekte eńkeıip ishke endi. Mahmet apyr-topyr aıaǵyn jınap, tizesin basyp, ıtine túregelip dosyna qol usyndy. Sámen baıaǵy ańqyldaǵan aqjarqyn qalpy — eki qolyn silke sermep Mahmetti qushaǵyna kómdi. Tórge ozdyryp oryn usyndy.

Eki dos — Mahmet pen Sámen búgin qalanyń batys túkpirinde, naýryz merekesine tigilgen aq boz úıde, ıa shaıhana, ıa meıramhana — ol arasyn aıyryp bilmeıdi. Jumyrtqadaı jańa qonysta aqyrǵy ret kezdesti.

Aqyrǵy bolatyn sebebi — Mahmet kúni erteń ýaqytsha vızaǵa qoly jetse — shetelge shyǵyp ketpekshi.

Bul kúnde tirshiligi júdeý, qaraqan basy qazan ustap júr. Birsydyrǵy surǵult kisikıik ómirge úırenip qaldy. Osydan úsh bul buryn zaıyby aýyr dertten qaıtys bolǵan, ázir bir basyn ekeý etý oıynda joq. Sońynan ergen jalǵyz perzentin súıenish tutady. Barly-joqty ótip jatqan bir tirshilik. Mahmet úshin mańaıyndaǵy dúnıe qaıyrshynyń shapanyndaı jyrtyq-jamaýy kóp, yzǵyryq jelge panasy joq ildebaı ánsheıin. Jalǵyz uly Almas orta mektepti bitire salyp, qıyn konkýrstan súrinbeı ótip, qıyrdaǵy AQSH-tyń Kolýmbıa ýnıversıtetine oqýǵa túsken. Jasynan zerek edi. Jýrnalıs mamandyǵyn ıgerip shyǵady. Oıyna tússe — jatbaýyr bolyp syrtta júrgen ulyn tamaǵyna tas keptelgendeı saǵynady. Kóz aldy kilegeılenip, alys qıyrǵa qaraǵan jolaýshydaı mizbaqpaı qımylsyz qadalyp, áldeneni kútýmen bolady. Muhıttyń arǵy betinde «oqýda... bóten ultqa baýyr basyp úlgergen ulymdy bir kórsem» dep qıal qýady.

Baıaǵydan bergi dosy Sámenniń aýyzyn ashsa aıtatyn jyry belgili. «Endi jer ortaǵa jetkende jat elge nesine aýasyń. Jalǵyz ulyń jas, keleshegi aldynda, oqýyn bitirip, áli-aq elge oralady. Saqal — shashyń aǵarǵan kezde qonys aýdaramyn degeniń aqylǵa syımaıdy. Bir kójeńdi osy Astanadan-aq taýyp ishetin ediń», — dep bopsalap bolmaıdy. Basy bir qısaısa qulamaı tynbaıtyn qyrsyq minez Mahmettiń alpystyń qyrqasyna shyqsa-daǵy kóleńkeshe qala qoımapty. «Ketemin, mundaı sheneýnigi ash bórishe talaǵan, qazaq tili — memlekettik til bolýdan qalǵan, bordaı tozǵan, iri óndiris oshaqtaryn shetel alpaýyttary ıemdenip alǵan, keleshegi kúmándi elden qaramdy batyramyn», — deıdi. Qaısy birin aıtyp taýysarsyń.

Áıteýir eki dos ushyrasqan saıyn daý ýshyǵyp, sońǵy kezde ári tart pen beri tart múldem ulǵaıyp aralary alshaıysyp ketken. Sámen qansha degenimen kónterilik tanytty. Aıtyp-aıtyp sharshady, qolyn bir-aq sermep kórmesteı bop keter edi:

Ýnıversıtette bes jyldaı birge oqyǵan, ashty-toqty júrgende bir nandy bólip jesken,

Sámen úılengende aǵynan jarylyp kúıeý joldas bolyp, quda-jekjattyń arasyna dáneker bolǵan,

Keıinshe ǵylymı ataq qorǵaǵanda, basyna baspana alǵanda — qýanyshyn bóle jarysqan baıaǵydan bergi dosyn, dosyna degen ystyq yqylasyn sýytýǵa qımaıdy.

Eki dos amandyq-saýlyq surasyp, biraýqym shúıirlesip otyrdy. Aldyna aljapqysh baılaǵan shaǵyn deneli, qýyrshaqtaı kıingen syptyǵyr daıashy qyz keldi. «Qazaqsha beshbarmaq bar», — dedi súıinshi suraǵandaı betiniń sút shuqyry oıly kúlimsirep. Mahmet moınyn ishine alyp móńkidi.

— Shyraǵym-aý qazaqy et deýdiń ornyna beshbarmaq deısiń, qaı jerden úırenip, kimniń soıylyn soǵyp júrsiń? Qazaqy et deseń tilińdi bireý kesip alady ma? Álde orystyń tumshalaǵan tumyldyryq buǵaýy az boldy ma?

Mahmettiń yzǵaryn tógip, óńmeninen ótkize úńilip zildengeni sonsha — álgi torǵaıdaı daıashy qyz ne derin bilmeı, jerge kirgendeı kepke enip, part qyzaryp qıpyjyq qaqty.

— Qazaqtyń salt-dástúri maırampazdyń telpegi me senderge, qalaı kıse solaı tóńkerilip túsetin!

Torǵaı qyz janarymen jer shuqydy. Sámen joldasynyń yzǵaryn jýyp-shaıyp basalqylyq tanytyp, araǵa toqtam aıtyp, sóz qystyrdy.

— Neǵylasyń jas qyzdy uıaltyp. Júre-bara qazaqy saltty úırener... jónge keler... úıirge ener...

— Túzelmeıdi bular! Beti beri qaraýdan ketken. Ult bolýdan qalyp baramyz. Qazaq tilin tórge shyǵaraıyq, jaryq barda úırenip alaıyq deıtin birde-bir ózge ult ókilin kórmeımin!..

Osyny aıtqan Mahmet sekseýil salǵan samaýrynǵa uqsap burq-sarq qaınap birazǵa deıin basylyp bolmady. Aldyna jal-jaıasy túrilgen, qıalaı týralyp, úrimdeı ettiń ústine hosh ıisti tuzdyq quıylǵan úıeme tabaq et kelgende baryp sap basyldy. Jan qaltasynan oramal alyp mańdaıyn, jelkesin súrtti. Aǵash zerenge quıylǵan qymyzdan aýyz tıdi. Kóz janary qaıtqan teńizdiń túbine uqsap tunjyrap, qarabarqyn tartty. Kıiz úı ishin biraýyq marǵaý tynyshtyq kezdi.

Syrttan qyz ben jigit enip, sypaıylyq saqtap sálemdeme salyp, oń buryshtaǵy jozyny jaǵalap tize búkti.

Sámen osydan apta burynǵy Mahmet ekeýi arasyndaǵy egesti esine aldy. Ashshy dári talmaǵandaı tyjyryndy.

— El bolyp ketýi kúmándi degen topshylaýyńa úzildi-kesildi qarsymyn, Mahmet! Tap osylaı ózimizdi — ózimiz jelkeden basyp tuqyrtyp, yńǵýyrdaı ishteı keýlep, keıinge tarta bersek — eńse tikteýimiz qıyn! Syrttaǵy dushpan kózine sendeı qyrsyq qosylsa qaıtip ońamyz!

«Sendeı qyrsyq» degen sózge Mahmet móńkimedi, qansha degenimen arǵy-bergini oılaı júretin azdy-kópti oqyǵany, kónteriligi jeńdi.

— Ras, kóp nárseni qyrsyq minezimnen kórip júrmin. Eshkimge keýdemdi bastyrǵym kelmeıdi, eshkimdi mensinbeımin, eshkimmen til tappaımyn, sóıtip júrip ultymnyń qamyn jegen bolyp tún uıqymdy tórt bólemin...

Mahmet osyny aıtyp tunjyrap otyryp qaldy. Sámenniń bala jastan ádeti — tunjyraǵan adam kórse shybyn jany shyrqyrap ketedi.

— As al, asyl dos! Artyq aıtsam keshirersiń. Búgingi bas qosýǵa ashynyp keldim, qaıteıin.

Syrtta dabyr-dúbir údedi. Erterek kelip, tórgi orynǵa jaıǵasyp úlgergeni ońdy bolypty. Keıingi kelgender segiz qanatty qazaqy kıiz úıdiń ishin lyqa toltyrdy. Tipti bas suqqan birer kisi bos oryn tappaı, súrine basyp qaıtyp ketti. Sáýir qymyzy baldaı tátti. Tańdaıǵa teýip, úgitilip, tildi úıirip, ishken saıyn ishe bergiń keledi. Mahmettiń samaıynan ter monshaǵy tizildi. Bir pás mańaıyndaǵy astan-kesteń ózgermeli ómirdi esinen shyǵaryp, pendeshilikten ada, alakóbeń, alańsyz kepke túsken syńaıly. Sámen manaly beri tiline úıirip saqtap otyrǵan syryn, muńyn jasyra almady. Kókeıine toqyp kelgenin aǵyl-tegil aqtardy kelip.

— Aqylymdy tyńdasań, shetelge shyǵandap ketemin degenińdi umyt! Bıtke ókpelep tonyńdy otqa jaqpa. Qansha jumaqqa teńeseń-daǵy týǵan jerge jetpeıdi. Sheńgel de jerinde shýlasyn deıdi qazaq. Ósimdiktiń eń nashary, eń kóriksizi sheńgel-daǵy jel tıip shýlaǵan kezde — týǵan topyraǵynan artyǵy joq degen sóz. Jat jerge, bóten ultqa baryp basyńdy tyǵyp, sherińdi tarqatatyn jer tappaı qalasyń.

Mahmet jerbettenip túnere tústi.

— Jaqsy ıt óligin kórsetpeıdi. Ózimdi ıtke teńep neǵylaıyn. Kóz aldyńa bir pás elestetip kórshi. Ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldary qazaq oblystaryn taratyp, ólkege bólip, irgedegi Krasnoıarsk, Krasnodar ólkesine uqsatyp, keleshegi Reseıge qosa salýǵa yńǵaılaǵan kezde — stýdent bolatynmyn; «Joq, bolmaıdy!.. Ata-babamyz qan tógip, kirin jýǵan jer qazaqqa tıesili, Reseıdiń bodany bolyp, tuqymymyz bordaı tozyp quryp bitýge aınaldyq» — dep bir top stýdent el-elge únparaq tarattyq. Sóıtip qısyqaıaqtana basyp, jan saraıymyzdy órt shalǵandaı bolyp júrgende úndemester kóleńkeshe sońymyzǵa tústi. Kúnara súırelep, Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń tas shemen qarańǵy bólmesine qamap, jaýap alyp, esimizden tandyrdy. Ózge qurbylarym «endigári demimizdi shyǵarmaımyz... tynysh júremiz...» dep qolhat jazyp qutylyp ketti. Al, ózim aıtqanymnan qaıtpaımyn dep qasarysyp júrgenimde — maıquıryqtan bir teýip ýnıversıtetten shyǵardy. Keıinshe joǵarǵy oqýdy syrttan oqyp ázer bitirdim. Shalǵaıdaǵy shet aýdanǵa muǵalim etip jiberdi. «Qoǵamtaný» páninen sabaq berip júrip, oqýlyqtan 27 maǵynalyq kemshilik, 74 orfografıalyq, 111 pýnktýasıalyq qate taýyp, qoǵam damýynyń negizgi satylary taraýynyń qısynsyz tustaryn ashyp jazyp Bilim jáne ǵylym mınıstrligine ashyq hat jarıaladym. Sol sol-aq eken azýyn aıǵa bilegen akademık, oǵan álgi kúldibadam oqýlyqtyń avtory qosylyp sońyma sham alyp tústi. «Kapıtalızmniń soıylyn soqqan ımperıalızmniń jansyzy» dep úndemester indetip izime tústi. Jumysymnan bosatty. Amal joq kórshi Reseıge baryp orys mektebine orys tilinen sabaq berdim. «Ózi orys, orys tilinde jalǵyz bet hat jaza bilmeıdi» dep mektep dırektorynyń, oqý isi meńgerýshisiniń betin aımandaı etkenim joǵarǵy jaqtaǵyǵa unamapty. Álgi mektepten de qosh aıtysýǵa týra keldi. Gorkıı qalasynda saıası senimsiz atalyp úı tutqynynda otyrǵan akademık Saharovqa baryp bes saǵattaı suhbat qurdym. Sankt— Peterbýrg qalasyna baryp móldiregen jas aqyn Iosıf Brodskııge jolyqtym. Birneshe kún aqynnyń aıadaı bólmesine qonyp shyqtym... Aıtty-aıtpady keńes odaǵynyń áleýmettik júıesine, partıanyń urtoqpaq saıasatyna qarsylyǵym aınalyp kelip býmerań bolyp ózimdi tapty. Mańdaıyma taıaq bop tıdi. Sol taıaqtan qutylýdyń jalǵyz joly shetelge ketýge bekindim.

— Qoǵamdyq júıege qarsy shyǵý pilge úrgen qandendi elestetedi.

— Endi álgi pilińniń aıaǵy aspannan keldi emes pe?!

— Odaq ydyrady, bas-basymyzǵa táýelsizdik aldyq. Árkimniń bostandyǵy óz basynda. Árkim óz aqylymen, óz ujdanymen ómir súretin halge jettik! Áıtse-daǵy qara orman qazekemniń irgeli, eńseli el bolyp ketýi ekitalaı dep maqala jazypsyń. Joǵarǵy jaqtaǵylar Mahmet degen esimińdi estise — aıaǵynyń astynan sý shyqqandaı shoshynady, sý tıgen qara— qurtsha búrisedi, úkishe úrpıedi. Aıdyń, kúnniń amanynda buıyrǵan yrzyq-nesibeńdi terip jep, usynǵan qyzmetin istep, soıaýdaı jalǵyz basyńdy taý-tasqa ura bermeı, osy kúngi kóktemgi jaýqazyndaı jelkildep jetilip kele jatqan qazaqtyń bir qaratory súıkimdisine úılenip, otaý qurýdyń jaıyn oılasań netti. Myna júrisińdi maquldar edim, — dedi Sámen ár sózine dám bere, tamsanyp, salmaq sala sóılep.

Mahmettiń kóz janary laılanyp, betiniń túgi kógistendi. Ashýy aýzynan ótip, júıkesine jetse óstetin. Tisin qyshyrlatyp tistene til qatty.

— Soıaýdaı basyńdy taý-tasqa ura berme deısiń ǵoı!

— Iá, dáp solaı!

— Basyńa otaý qurýdyń jaıyn oılasań etti deısiń ǵoı!

— Ómirge óz betińshe órnek salamyn dep órkókirektene bergenshe tynysh qana-jurt júrgen jolmen júrip, jurt aıtqan sózdi aıtyp, jaltaq sheneýnikterdiń aýzyn baǵyp, júre ber deısiń ǵoı. Mundaı dostyqtyń tap ishin uraıyn! Óz aqylyń — ózińe, óz aqylym — ózime. Syrtymnan ósek sózge ilip jaratpaı júrgenderińdi kópten sezgem. Dıssıdent deısińder! Oppazısıa deısińder! Oılaryń erterek aralaryńnan alastap qýý ǵana. Joq, senimen tabaqtas bolyp otyra almaımyn. Erterek jónimdi tabaıyn!

Mahmet narttaı qyzaryp, shalt turyp, oryndyq arqalyǵyna ilip qoıǵan kostúmin alyp ketýge aınaldy. Ústel ústindegi úıeme tabaq qazaqy etke, asa sapaly, órtteı qyzyl vıskıge, taý bop úıilgen injir, anar, alma, júzim ózge de jemis-jıdekke burylyp qaraıtyn emes. Sámen dosynyń minezine qanyq. Jaıshylyqta aıtysyp, arbasatyn, pikir talastyratyn, sóz saptasatyn qarsylas izdep eki ıyǵyn julyp jep júretin dúleı minezdi bul kókeń — álgidegi shamyna tıetin sózden tegi túlen túrtti. Shabyna qyzyldári qystyrǵan asaýsha týlady. «Ketemin!.. Qaramdy batyramyn!..» dep esikke umtyldy. Sámen júgire ilesip, shalǵaıyna jarmasyp, «áke, kókelep» ázer kidirtti. Qurǵyrdyń kózi qantalap ketipti.

— Quldyǵyń bolaıyn, eń bolmasa jón sózge kelshi, kókeshim. Osydan keıin qashan bas qosyp sóz qurap otyramyz deısiń!

Mahmet bir qoly esik tutqasynda, bir qolyn basynan asyra sermeleı siltep, daýryǵyp dirildeıdi.

— Óńsheń ósekshi... járkelenshi... jalynyshty!.. ulttyń rýhyn umytyp, bas paıdanyń qulyna aınalyp, azyp-tozyp qurýǵa bet alǵan Ultanquldyń urpaqtary!..

— Solaı—aq bolsyn!.. Maqulmyn, kóndim, bir jolǵy ashýyńdy basyp otyraıyqshy birazyraq!..

Esik aýzynan arqan salyp súırelegendeı bolyp dám-tuzy qaıysqan ústelge ázer ákeldi. Jalynyp júrip tize búkkizdi. «Demal!.. myna fransýz vıskıi holesterındi azaıtady!.. Bir-bir rúmke alyp qoıaıyq», — dep degbiri sarqylyp, úzilip otyryp ashshy sýdan alǵyzyp jiberdi. Qol sozyp úlken astan aýyz tıdi. Álde Sámenniń quraq ushyp qyzmet qylǵany, jalynǵany — júregin jylytty, álde qanyna qosylǵan órtteı ystyq ishimdik ıin jumsartty — sálden keıin Mahmettiń ashýy seıilip, ıkemge tyǵylǵan syńaı tanytty. Janarynyń alasy azaıyp, shoǵy mazdady.

— Kórip—bilip turyp qalaı mylqaý bolaıyn, — dep vıskıden taǵy bir rúmke alyp qoıdy. — Jerimizdiń birazy shetel alpaýyttaryna arendaǵa berildi, «qur bosqa jatqan jer ǵoı, paıdalanylsyn... ónim alsyn...» deımiz, áıtse-daǵy endi elý jyldan keıin sol jerdiń máıegi úzilip, sory shyǵyp, qumǵa aınalaryn elestetemiz be! Ana tili joǵarǵy laýazym bılik satysynda qoldanylmaıdy. Ásirese memlekettik qyzmetkerler túkke qajetsiz, óli til sanaıdy. Ebin tapqan, bıligi asqan sheneýnikter en baılyqqan irip-shirip aza bastady; kópshilik halyq kedeıshilik satysynda; jastar jaǵy dúbara, ultsyzdanyp bara jatyr; qara orman qazaǵymyzdyń jan saraıynda ishki tıek, syrtqy serippesi joǵalýǵa aınaldy; nemquraıdylyq, násipqumarlyq, ashkózdik, kózqamandyq etek alyp dendedi. Osynyń bárin kórip-bilip otyrǵan myna men jylamaǵanda kim jylaıdy! Men aıtpasam kim aıtady!

Myna sózden Sámenniń tóbe quıqasy shymyrlap, aýzyna sóz túspeı, sasty. Mundaı da ǵazaýattyń syn ótkeli bolady eken-aý dep toryqty.

— Ras, keshe keńester odaǵyna múshe bolyp júrgende basymyzdan ne ótpedi. Taptyq kúresti kúsheıtemiz, kedeıdiń soıylyn soǵyp, baıdyń tamyryn qıamyz dep júrip kádýilgi adamı, rýhanı, ulttyq qundylyqtan aıyrylyp qala jazdadyq. Ul ákege, qyz anaǵa qyryn qarap sóıleıtin zaman týdy. Adamnyń ómirin, tirshiligin túkke alǵysyz ete qoǵamdyq bıik satyǵa umtyldyq. Jeter bıigimiz áli alda dep sanadyq. Ivan Groznyı da, Ermak ta uly orys ımperıasyn qurýshy batyrlar esebinde tanyldy. Al Kenesary, alash qaıratkerleri ultshyl, kópke topyraq shashýshy, baılardyń soıylyn soǵýshy retinde qustana boldy. Óz múddemizdi kóbine uly ımperıanyń múddesine jyǵyp berdik. Beıshara, músápir halde kórindik. — Men shyrqyrasam — dáýir talabyn, ult múddesin tarıhı ortadan, qazaqy salt-dástúrden bólip qaraýǵa bolmaıdy dep shyrqyraımyn, — dedi Mahmet úni irip.

Sámen osy mezet dosynyń janarynan móldiregen qos tamshy jasty kórdi. Manaly beri kóńilinde qordalanyp jınalǵan ókpe, nalasyn túgel aqtarýǵa bel býdy. «Nesine jaýyrdy jaba toqımyn, nesine kólgirsip kúlteleımin», — dep oılady. Nazaryn tiktedi.

— Mahmet, shynymen shetelge shyǵyp ketýge bel býdyń ba?

— Iá, bel býdym.

— Qaıda bet almaqsyń?

— Áýeli Chehıanyń astanasy Pragadaǵy «Bostandyq radıosyndaǵy» jýrnalıs jigittiń shaqyrý qaǵazyn kórsetip, vıza alamyn. «Maqul» dep jatsa sol radıonyń redaksıasyna ornalasamyn. Baspana tabamyn. Eli úshin eńirep ótken alash lıderleriniń jarıalanbaǵan biraz haty qolymda, radıodan oqytamyn. Arǵy jaǵynda buıyrǵanyn kóre jatarmyn.

— «Bostandyq radıosy» bul kúnde kimniń soıylyn soǵyp júr? Qaı qazaqtyń bolmaǵanyń bolǵyzyp, joǵalǵanyn túgendepti. Qaraqan basyńnyń qamy úshin — qarapaıym qazaqqa qaratyp tas tóbesinen urǵanda etip rýhyn qorlaıtyn sóz aıtpasan deımin. Halyq kózine shóp salý kimge qajet. Shynnyń júzine shyndap qaraıyqshy! «Bostandyq... bostandyq...» dep kúnige san márte qaıtalap qulaqty sarsyltyp júrgenderiń — qaı bostandyq osy? «Demokratıa... demokratıa...» dep aýyzdaryńnyń sýy quryp ańsaǵan demokratıań — qaı demokratıa? Jan balasyna qajetsiz, atam qazaqtyń uǵymyna jat — árkimniń aýzyna kelgenin irikpeı sandalyp sóıleý me? Demokratıa! Álde tórde otyrǵan aqsaqaldyń saqalyna jarmasý ma? Demokratıa! Álde úlkenniń sózin syılamaý, jaqsynyń aldyn kesip ótý, ózge ult pen ulystyń ekzotıkasyn aspanǵa kóterip, kerisinshe atam qazaqtyń ǵasyrǵa ulasqan júrek uıatyn, ıbasyn, pátýasyn, aýyzbirligin, ý ishseń rýyńmen deıtin asyl saltyn tárik etý me? Neni kóksep, qaı eldiń demokratıasyn basyńa altyn táj etip kıip alam dep bara jatqanyńa esh túsinbedim.

Aýzyna kelgeniń aǵyl-tegil aıtyp salǵanyna ishteı ózi de qaıran. Áıtse de aýyzdan shyqqan sóz atylǵan oq. Kimniń keýdesine oq ótip ketkenin, qalaı jaralaǵanyn paıymdaı bermeısiń.

Myna sózdi estigen Mahmet qap-qara bolyp tútigip ketti. Jerge qaraǵandaı kepke endi.

— Jemqorlyq jaılaǵan, ulttyń múddesi aıaqqa taptalǵan elde tura almaımyn dedim ǵoı, — dep tistene til qatty. — Júrektegi syzdaýyqty eshqashan túsinip, teksere almaısyń!

— Keshegi qyzyl tóńkeristiń tepkisine shydaı almaı, 25 jylǵy kishi tárkileý, 29-30 jyldaǵy uly tárkileý zardabynan zar ılep, 32 jylǵy asharshylyqta jan saýǵalap — bir jaǵy qytaıǵa, bir jaǵy aýǵanǵa aýyp ketken aǵaıyn erjúrek pe?.. álde bileginiń kúshimen 20 otbasyny asyrap, Qarataý ishinen, ata jurtyń taban aýdarmaı tistenip júrip tirshilik keshken meniń ákem erjúrek pe? Tarazylap, aqylǵa salyp anyǵyn aıtshy — boljaǵysh bolsań! Orystyń tepkisinde júrsek te otanymyzdan qashpadyq.

Myna sózden Mahmet shyndap shoshynaıyn dedi. Sámen ekeýiniń arasyndaǵy dostyqqa syzat tústi. Sol syzat ýaqyt ótken saıyn ara jigi ajyrap, alshaıyp, bir-birine kereǵar qos jaǵalaýǵa aǵyzyp alyp ketti.

Kóz aldyna tómendegi sýret qalqyp kele qaldy.

Qyzyl sý ketken, qystaıǵy darıanyń sire muzy sógilgen erte kóktem. Siresinen sire muz bir-aq túnde sógiledi. Biri-bir muzdyń ústinde qalǵan, qapylysta enesinen ajyrap qalǵan qozy, laq bolady. Mańyraǵannan mańyrap bezek qaǵady. Enesi bir muzdyń ústinde, tóli kelesi muzda — mezgil ótken saıyn ara jigi ajyrap, bir-birinen alystap bara jatady. Álgi qozy-laq muz ústinen taıǵanap, sekirip ótýge — burqyraǵan qyzyl sýdan qaımyǵyp, mańyraǵannan mańyrap, pás saıyn aralary qashyqtaı túsedi. Enesinen kóz jazyp tynady.

Dál osy sýret, osy áreket, ara jigi ajyraǵan, eki seńniń ústinde qalyp burqyraǵan aǵysqa ilikken qos tóldiń basyndaǵy kep súıek joldastyń jan kúıine keletin edi.

Júrek sherin shyǵarǵan, pikir qaqtyǵysynan keıin Mahmet oılady: bul qazaqqa ómiri jaqpaısyń. Abaı aqyn qara sózinde aıtyp ótken: qazaq ózgelermen boı uzartyp salysyp, óner, bilim izdeýdiń ornyna — birin-biri qas qaqpaı ańdyp, qalt jibermeı otyrǵany degeni shyndyq qoı. Qazaq bir-birine ese jibermeı ańdysýǵa kelgende, aldyna jan salmaıdy. As ishpeýge, aǵaıynmen aralaspaýǵa bar: qarsylasynyń, kúndesiniń qıa basqan qadamyn qalt jibermeı, búrgedeı nársesin túıedeı etip, bolmashy sózdi órtshe údetip, shalqytyp jiberýge sheber-aq. Etekbasty halde júrmin. Qyzmetimnen bosatty. Maqalamdy basqyzbaıdy. Kitabym shyǵýdan qaldy. Bıleýshi sheneýniktiń zilzalasyn, jelkeden tuqyrtyp basqan basalqy bopsasyn qashanǵy kóteremin. Endi baıaǵy abyz Abaı aıtqan: óristerlik jol izdesem, ózge órkenıettiń bal shekerinen aýyz tısem — nesi aıyp?! Buqpa torǵaıǵa uqsap jýsan arasynda panalap jan baǵyp júre bergenim kerek bularǵa. Jalǵyz márte buıyrǵan jaryq jalǵanda jarqyrap júrip óteıin, sholaq dúnıeni quıryǵynan emes, jon arqasynan basaıyn desem — nesi aıyp! Kóringen sheneýniktiń, ákimniń aýzyn baǵyp, bylaıǵy momynǵa uqsap: «Lábbaı taqsyr!» — dep kún ótkize bergenim kerek bularǵa. Qoı, á! Bularǵa salsań: buqpa torǵaı bol deıdi! Jeter... toıdym... shekem shylqydy... qaryzym shash etek... óristerlik jol izdeımin.

Sulq túsip úkishe úrpıip otyrǵan Sámenniń oıy ózge polúste.

«Ý ishseń — rýyńmen. Bóten elde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol. Ras, áli kúnge ájik-kújik aýyl arasynda júrmiz. Ras, básekege qabiletti elý eldiń kerýenine qosylamyz dep moıyn uzartyp, tabanymyz tilinip, úmit tizginiń uzarta tartyp kele jatyrmyz. Áıtse-daǵy týǵan jerdiń tańǵy aýasyn jutyp, bal tatyǵan sýynan iship, buıyrǵan yrzyqty bólisip jep tirshilik keshkenge eshteńe jetpeıdi. Jumaq — anań men ákeńniń tabany tıgen jerde, ákeń men anańnyń jastanyp jatqan torqaly topyraǵynda. Ras... kóp nárseni eskermedik, kóp jáıtke úlken Reseı ultynyń múddesimen qaradyq, qazaq halyqynyń joǵyn joqtap, muńyn muńdaǵan janashyrdy býrjýazıashyl — ultshyl, ıa kertartpa — reaksıashyl dep quıryǵyna qaljýyr baıladyq. Kýlak joq elden jeketur jasap, qulaq shyǵardyq. Dıssıdent joq edi, myna Mahmetti dıssedent dep áli-aq ıǵyn qoqyraıtamyz. Bul qazaqqa daýa joq shyǵar! Eńbekshi buqaranyń eńbegin jandyrmaı jatyp, tap tartysy teorıasyn oılap taptyq. Janashyrlar — halyq jaýyna aınaldy, burynǵy keńqoltyq, kónterili qazaq aýzy-basy jybyrlap ósek aıtyp, biriniń artyna biri shı júgirtetin, biri — baqaı esep kózqamanǵa, biri— hamelonǵa aınaldy. Ótken ǵasyrdyń uzyna boıynda, 21 ǵasyrdyń basynda tar jol taıǵaq keshýden ótip, jyǵylyp-súrinip kele jatqan ultyna qaratyp jigerin qum qylatyn maıda minezge barmaıyn! Kerisinshe — kisi basyn esikke súıreıtin, ilgeri basqan qadamyn taýǵa shyǵaratyn, kekeshtenip,yrzyq-nesibesin shalqytatyn amal izdeıin dep bekindi.

Sámen ashýlanǵanda betiniń túgi shyǵyp ketetin.

— Ketisetin, at quıryǵyn kesisetin jer osy ma álde! Qansha aıtyp sabyrǵa shaqyrsam-daǵy «óristerlik jol izdeımin» dep teris qarap móńireısiń, óńmendeısiń, Mahmet!

— Myna dosyńdy birmoıyn ógizge teńegeniń ǵoı bul.

— Ógiz bolmasań da órkókireksiń. Qaltasynda 100 dollary joq kisiniń osynsha asyp-tasyp aspandaǵanyna qaıranmyn tegi!

Myna sóz Mahmettiń shamyna tıdi, namysyna ter sińgen qamshy urǵandaı sezildi. Túregelip ketti. Aldyndaǵy shıkil vıskı dastarqanǵa tógildi. Lám-mım demedi. Surlanǵan kúıi kıim ilgishke jetip, sýaǵaryn, qalpaǵyn jedel kıip, shalt basyp shyǵyp jóneldi. Qala shetindegi ýdaı qymbat meıramhanaǵa erteńgisinen tapsyrys berip, dastarqan mázirin úıip-tógip, dos kóńilin — qadirlisin kútip ólip-óshken dos peıiliniń aıaǵy qurdymǵa ketti. Adal asyń aıaǵymen tepkendeı sezildi. Tońmoıyn neme «al, hosh!» — demesten jelke shashy uıpalanyp, jaýyryny kújireıgen qalpy jónele berdi. Kıiz úı esigin qatty japty.

Mahmet sol ketkennen mol ketti.

Týrıs-kezbe joldamasymen áýeli Kıevke ushty, odan asyp Chehıa astanasy Pragaǵa kelip tústi. Masatydaı jumsaq kógaldyń ústine ulpa jaýyn sirkirep sebiledi. Kóldeneń jatqan shap kórmeısiz, muntazdaı taza, kisilerdiń kóılegi, jaǵasy áppáq qardaı. Astanada jol jıegi, trotýar temeki tuqyly, sýsyn shólmegi, temki qoraby, gazet qaldyǵynan tazarmaıdy, munda kerisinshe, alaqanmen sıpaǵandaı, tilmen jalaǵandaı. Ótip bara jatqan kisige nazar jyqsań-aq álgi adam shýaqtana jymıyp sala beredi. «Lábbaı, qulaǵym sizde!» — deıdi. Beıne kósheni emes, shýaq keship kele jatqandaı ǵoı. «Pálen kósheni qıyp ótseńiz — túgen degen teatrǵa, ıa kórmege tap bolasyz,» -deıdi. Astanada júrgende erteńgilik — keshkilik tamaǵy men jatyn jerge jumsalatyn júz dollary munda — Pragda úsh táýlikke jetti... qaıda burylsań-daǵy tańǵy aýadaı tazalyq... sárilik shaıdaı arzanshylyq... júrek uıaty... rıasyz shyndyq... kóleńkesiz kóńil... baıaǵyda Vıtezlav Nezvaldyń jyly jaýyn, tańǵy shyqtaı aq óleńin oqyp: «osyndaı da jaıbaraqat uıqyly-oıaý jyly shýaq bolady eken-aý», — dep qaıran qalyp edi. Endi sol shyndyq, sol burqaqsyz beıkúná kúnder qabaǵyn ashyp aldynan shyqty.

«Bostandyq radıosynyń» top jetekshisi erte kóktemgi jas jýadaı sylqyldaǵan Dospanbet esimdi qazaq bozbalasy baýyzdaý qudasyn kórgendeı quraq ushyp qarsy aldy. Hatshy qyz shaı jaǵalatty.

— El qalaı? Baldaı tátti Táýelsizdik jemisin jep jatyrsyzdar ma? Básekege qabiletti elý eldiń enshisine qashan enesizder. Tyrtysqannan -tyrtysyp segiz paıyzdan tómenge túpseıtin qunsyzdanýdan, ekonomıkadaǵy goland aýrýynan qashan qutylasyzdar?

Ár sózi taýdan tas domalatqandaı, ár saýaly eńseni eze basqandaı. Myna shirkinniń ázili me, álde shyny ma dep tosylyńqyrap ishteı shimirikti.

— Já-já! İri basshylar túzeı almaı jatqan kemshilikke basty tyǵyp neǵylamyz,— dep Dospambet kúle sóıledi, — qyzmetke alatyn bolsam táýelsiz Qazaqstanda qanshama munaı kózi bar?.. qanshasy ashyldy?.. ashylmaǵany qaı jerde?.. táspishe tizip, alaqanǵa salǵandaı etip, tiri sózben tógildirip reportaj berip turasyz. Shamańyz jetedi me osy sharýaǵa?

— Shyraǵym-aý, geologıalyq barlaý ekspedısıasynyń bastyǵy emespin munaı kózderin ashyp aıtyp beretin, bar bolǵany qalamy qýatty jýrnalıspin...

— Jegen nanymyzdy adaldaý úshin qazaq dalasynyń asty-ústindegi barsha baılyq kózin ashyp aıtýymyz kerek. Munsyz aramtamaq atalamyz. Shetel alpaýyttary alańdap aqparat kútedi. Investısıa quıamyz ba?... quıǵan kúnde tonalyp shyqpaımyz ba... táýekel beldeýi qansha paıyz — bizdiń kúnbe-kúngi aqparatymyzdan álgi saýalǵa jaýap izdeıdi.

— Qaıdam.

— «Qaıdamyńyzdy» túsinbedim. Keshegi Keńes dáýirinde saıraǵandaı el-eldegi jańa ózgeristi ashyq synaýdyń qajeti shamaly. Bizder Qazaqstandy shetelge boıamasyz, tamyr ustaǵan táýipteı, alaqanǵa salǵandaı ashyp berýge mindettimiz. Sol qyzmetimizge aqsha tóleıdi.

— Qaıdam. Baıaǵyda, stýdent kezimde Karl Markstiń materıalısik iliminen qate taýyp isti bolǵanym bar edi, sol taqyrypty jyr ǵyp aıtyp kóteremin-daǵy.

Myna sózdi estigen Dospambet shoshyp tústi.

— Karl Marksten qate tapqany qalaı?

— Bul ózi uzaq áńgime. Materıalısik bilim materıanyń paıda bolýyn túkpirlese, ıdealısik ilim ıdeıalardyń, maqsat pen tanymnyń temirqazyǵy. Dáp osy bilim men ilimdi Marks fılosof bir-birine kereǵar qoıyp túsindiredi, aıtar edim: qaıshylasý tuıyqqa tireıdi, ilim men bilim dombyranyń qos ishegindeı birin-biri tolyqtyryp túkpirlese, astasyp, anyq-qanyq ún shyǵarsa ǵana — Uly yrǵaqqa birshama jaqyndaımyz, logıkalyq formýlasy tómendegishe, — dep aq qaǵazǵa formýla túze bastaǵan edi.

Dospambet oponentiniń sózin bólip jiberdi.

— Sabyr-sabyr. Tap qazir uly fılosof Karl Marksten qate tapqan kisi qazaq redaksıasynda qyzmet isteıdi desem úıimizdi tappaı qalamyz. Qarjy kózi sap tyıylady. Batys kapıtaly, muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy ortalyq barlaý basqarmasy teris qarap ketýi bek múmkin. Qudaıym ondaı kúndi basqa salmasyn! Osy mınótten bastap Marks týraly aýyz ashpańyz. Qazaqstannyń ken baılyǵy týraly reportaj túsir dep tap qazir issapar bere almaımyn. Búldirip alýyńyz múmkin. Ázirshe keshegi keńestik dáýirde qýǵyn-súrginnen kóz ashpaǵan, halyqtyń kózinde áıkápir atanǵan alash lıderleriniń shekken azaby týraly tyń derekterdi jınańyz. «Men eńiresem — jurttyń kóz jasyn kól etemin» dep bastańyz sózińizdi. Marks týraly aýyz ashpańyz!

Basqa túsken tepiresh bul ǵana ma!

Bir aıtqan sózin áldeneshe qaıtalap... nyǵyzdap... digirlep... ár nárseniń aldyn orap, áldeneniń basyn shalyp — Dospambet shirkin ińir kóleńkesi perde tutqan kezde Mahmetti kishi radaktor qyzmetine ázer aldy. «Ázirshe shetelge taban tirep sýishkiligimdi aıyrsam bolǵany», — dep kishi redaktor ózin-ózi ishteı jubatty.

«Ázirshe synaq merzimimen ala turaıyn, keıinshe dúnıelik oqymystydan, árbireýimizden qate tabýyn qoımasa — qoshtasýǵa týra keledi» — dep oılaǵan radaktor tobynyń jetekshisi.

Osy mezet sirkirep jaýyn jaýdy. Tas tóselgen kóshege qaq kilkidi. Júrginshi qarasy sırep, jarq etip neon shamdar jandy. Kóńili azdap tańǵy aspandaı ashyla bastaǵan Mahmet ornynan sytyrlaı kóterilip, top jetekshisine rızalyq peıilin bildirip, alǵysyn aıtyp: «Qyzmetimdi jýaıyn, meıramhanaǵa júrińiz!» dedi. Dospambet tańyrqady.

— Kitap jýý, qyzmet jýý degen, sirá, baıaǵy Muqaǵalı, Shámshi zamanynan qalmaı kele jatqan arhaızm bolýy kerek. Sóz syıpatyńyzǵa qaraǵanda siz de óte kóne adam bolarsyz, sirá!

— Kim biledi, kóne bolsam kóne shyǵarmyn.

— Al, men júremin. Kelinshegim kútip qalady. Eki júz dollarǵa parapar qundy ýaqytym sizben sóılesýge ketti. Keıinshe álgi eki júz dollardyń jarym-jartylaıyn jalaqyńyzdan qaıtararsyz. Eshkimnen qaryz almańyz. Qaladaǵy ár mınótińizdiń balamasy bolsyn: birde dollar, keleside tabys, úshinshide paıda kózi bolyp — qaltańa túsip turǵany lázim. Ýaqyt — aqsha, ýaqyt — tabys kózi. Sol ýaqyt eki-úsh saǵat zalalǵa shyqsa-ókinemiz. Úıge barǵanda amalsyz zaıybymyzǵa qynjylyp, tunjyrap otyryp esep beremiz. Óstip shetelde aqsha sanyp kún ótkizip jatyrmyz.

Quddy qýyrǵan júgeri. Jyldam sóılep Dospambet shyǵyp jóneldi. Kostúminiń jeńin júre suǵyndy. Shalǵaıyp emen esik qysyp qala jazdady.

«Mynanyń oıyny ma, shyny ma», — dep Mahmet tegi qaıran.

Ázirge elden ala shyqqan qarjysy, qarynyn ashyra qoımaıdy. Jatyn jerge tóleıtin qaýqary jetedi. Áıtse de álgi bastyǵynyń: «Ýaqyt — tabys kózi, tabys kózinen túk tambasa — táýliktiń tekke ólgeni», — degen sózi qaradaı túrshiktirdi. «Myna zaman ne bolyp barady» dep tańyrqady. Jel ótinde qalǵan jeńil kıimdi jolaýshydaı sezindi. Alda qandaı qıyndyq kútedi... ańsap jetken demokratıasy munyń aýzyna bal sala ma, álde tańdaıynda tuz tatyǵan kermek qala ma. Neǵaıbildiń alakúlik kóńili qurysyn-áı!

Qazaq leksıkasynda sırek qoldanylatyn arhaızm sózi sekildenip — solbyraıyp, keshki kóleńkeshe qulazyǵan kóńilmen kóshege shyqty. Kóleńkesin keýdesinen basty. Myna ózim qoǵamnan shettep qalǵan dıssıdent, leksıkalyq sózdik qorynan shyǵa bastaǵan arhaızm — sırek sóz bolmasam qanekeı dep ishten toryǵyp, ilbı basyp, áýelgide at basyn tiregen tábıadaı eki qabattyq zamok úlgisindegi qonaq úıine bettedi. Jyly jaýyn júzine syrt-syrt tamady. Jan saraıyn buryn-sońdy sezinbegen ońaza muń keýlep tońazyǵan kisideı qońyltaqsı túskeni... kim biledi... kimniń atynyń qaı mezgilde súrinerin... kimniń sýishkiligi qashan túgesilerin bir jaratqan ıe biledi.

Keıipkermiz kóne qurlyqtyń kindigine oryn tepken, jap-jasyl toǵaı kómkergen, qyrat-qyratyn atam zamanǵy múk basqan, úńireıgen úıleriniń ózi baıaǵy rysardyń kónetoz saýytyna uqsaǵan qalaǵa jyldam baýyr basyp úlgerdi.

Kisiniń bir-birimen jumysy joq. Jaz kúni ústine ton kıip, qystyń kózi qyraýda kóıleksheń ketip bara jatsań—daǵy saǵan eshkim tańyrqamaıdy. Janasyp ótken kisiden: «Osynyń mánisi qalaı», — dep jón surasań, bar sharýasyn jıyp qoıyp, qolyn sermelep uǵyndyryp bergenshe kóńili kónshimeıdi. Túgelimen kishipeıil, bári shólden shyqqan jolaýshy sekildi sińirine ilingen sharshaýly.

Qonaq úıiniń qýysyndaǵy ashanaǵa burylyp, tize búgip, júrek jalǵap alýdy oılaǵan. Bos oryndyqqa jaıǵasqan edi, qýyrshaqtaı sypaıy kıingen daıashy boıjetken jetip keldi. Tanaýyn átir ıisi qytyqtady. Ashana máziri jazylǵan qatyrma qaǵazdy aýdaryp-tóńkerip qaraǵany sol, álgi bıkesh: «Oryssha bilemin, qulaǵym sizde», — dedi sypaıy syzylyp. Eýropanyń shyǵysynan kelgen kisiler qolsúrtkish qaǵazdy beıpil qoldanady, kele sap qaǵazben júzińizdi, moınyńyzdy súrtkenińizden sezdim...». «Ob-bo-oý degen, mundaı qolsúrtkish qat pa sonda!» -dedi Mahmet. «Qat bolsyn-bolmasyn-ár nárseniń qoldaný aıasy bar emes pe, sizder molshylyqtan kelgen soń ba — shamadan tys toıyp jeısizder!.. shaıdy kóp ishesizder!.. tipti syra simirgeniniń ózi basqasha!» — dep álgi boıjetken kózi jaınap «aǵataılap» biraz jerge baryp qaldy.

«Endeshe osy áńgimeni ońasha jatyn bólmede jalǵastyrsaq, jalǵyz jata almaıtyn aýrýym bar edi», — dep Mahmet arǵy ańǵaryn sezdire sóıledi. Boıjetkenniń betine dý etip qyzyl boıaý júgirip, abdyrap qaldy. Lám demedi. Tapsyrys bergen as-aýqatyn lyp jetkizdi, jyldam esep aıyrysty.

«Áıel zatymen sózim jaraspaıtyn beıbaqpyn... kelmeı jatyp ońbaı súrindim», — dep Mahmet ońaza kúı keship, asyn iship, aıaǵyn ysyryp, túregele bergeni sol. Daıashy boıjetken tusynan syrǵyp ótip bara jatyp: «Bólmeńiz neshinshi!.. óte kesh shyǵamyn!» — dedi sybyrlap qana. Qanshalyq kesh shyqsa-daǵy soǵa ketetinin sezdirip úlgerdi.

Kóre-kóre kósem bolasyń degenniń tórkini shyndyq.

Parsy kileminiń túgin sıpaǵanyńyz bar ma. Kilem túgin qoıshy! Álde jutpa uıyq ústine aıaq salyp kórip pe edińiz. Boıjetken denesiniń jumsaqtyǵy sonsha — ózin uıyqqa batyp bara jatqandaı sezildi. Áýeli erkektigin... boı-basyn... tula denesin solaıymen soryp tartyp bara jatqandaı. Birshamada talpynyp, umtylyp álgi jutpa uıyqtan shyqqysy kelgen edi. Tapqa qoıǵan sary maısha, ıge túsken bylǵarysha bylbyrap... ózin-ózi bıleı almaı qaldy. Jutpa uıyqqa shym batty. «Jer ústiniń jumaǵy yljyraǵan ystyq uıyq bolar, sirá» deýge ǵana murshasy keldi. Esinen tanyp ketipti. Ertesine ázer kózin ashty.

Baıaǵyda úlken kisiden adam kórki shúberek degen sózdi jıi estýshi edi. Sol aıtqandaı kóńil kórki áıel zatymen ish saraıdy ashyp syrlasý, sirá. Ómir nesimen tátti degen saýalǵa Mahmet aıtar edi: sózi jarasqan kisimen shúıirkelesý tátti dep. Mahmet daıashy boıjetkenniń basy bos ekenin, kóńildes jigitiniń jaqynda jol apatynan qaıtys bolǵanyn, ózi Praganyń shetinde, jataqtar selosynda aıadaı jertamda sheshesimen turatynyn, kolejdi jyl basynda támámdaǵanyn keıinshe bildi... Ázirshe sámbi taldaı buralǵan, qushaǵy ottaı ystyq qushtarlyq janartaýyna jutylyp, búginshe ulpa qaýyrsyndy qaz balapynyn baýyryna basyp-úzdigip jata bergisi keledi... Ertesine... ertesine emes-aý, aptanyń aıaǵynda Magdalına esimdi boıjetkendi unatyp qaldy.

— Úıleneıik, — dedi, — ashyna kisilershe jasyrynyp kezdeskendi qalamaımyn, eki jarty bir bútin bolyp seriktesip tirshilik quraıyq.

Magdalına alǵashynda tosyrqap birer apta tomaǵa tuıyq júrdi-daǵy anasymen aqyldasyp kelgen kúni maqulǵa kóshti. Nekemizdi shirkeýde qıalyq; dańǵyratyp toı jasamaıyq, tórt-bes kisilik dastarqan mázirine kóńil jaqyn kisilerdi shaqyryp, sharap iship, shyraq jaǵyp, mandolın tartyp bir jasap qalaıyq desti. Marqum ákem suńǵyla mandolınshi edi, esimimdi mýzyka aspabynyń qurmetine Mandolına qoıǵan... keıinshe Mandolınany — Magdalınaǵa aýystyryp aldym deıdi. Minezi saırap turǵan saz aspabyna keledi.

«Bostandyq radıosynyń» bólim bastyǵy Dospambet qoı terisin jamylǵan dúleı bolyp shyqty. Dúleı ǵana dúnıeniń shetinde júrip dúnıe jıyp, jan baǵady. Momynnyń aýzyn jabady.

Aýyzdyǵa sóz, aıaqtyǵa jol bermeıdi. Shamaly biletin aǵylshynshaǵa tilin tósep, qaı taqyrypty qozǵasa da: «O ony baıaǵydan bilemin!.. mánisi bylaı!.. pálensheni jer tabandatqam!.. túgensheni aýyz ashyrmaǵam!..» dep esip sóılep otyrǵany. Tarıhı taqyrypty qozǵap kitap jazyp júrmin deıdi. 18 ǵasyrdaǵy qalmaq pen qazaq arasyndaǵy qanjosa qaqtyǵysty ózimnen basqa jan balasy bilmeıdi deıdi. «Deıdi-deıdimen» basyn qatyryp, qulaǵyn sarsyltty. Aı sońynda jalaqy alatyn kitapshaǵa qol qoımaqqa kóz salǵany sol, kirpishe tikireıip shyǵa keldi. 500 dollardyń o jaq, bu jaǵy!

— Aý, aı saıyn 5 myń dollar qoıamyn degenińdi qulaǵyma quıyp alǵam!

— Keńsedegi krannan sý ishipsiz — ol pálen dollar, lıftini kóp paıdalanypsyz — oǵan túgen dollar; týaletke — osynsha; jaryqqa — munsha; telefonǵa — mynadaı; býfetten — kofege; fýrshette — shampan ishipsiz; on besinshi qabatta — brıfıń ótkizipsiz... O, qudanyń qudireti deımiz endi. Azǵana avans alypsyz! — degen sózden kóz aldy kúńgirt tartyp, basy aınalyp, dúnıe dóńgelenip júre berdi. Tap bulaı tyǵyryqqa tirelerin bilmepti. Kóńildegi kórikti oıyn «Bostandyq radıosynyń» pátýasyz esep-qısaby byt-shyt etti.

Eýropanyń jasyl púlish jamylǵan, qolmen syıpaǵandaı muntazdaı qalasy alaqannyń aýmaǵyna syıyp ketkendeı sezildi. Ash ózegi syzdap aýyryp, jaldap alǵan aıadaı páterine súrinip-jyǵylyp ázer jetti. Magdalınanyń támpish tanaýy qýsyrylyp bora-bora jylap otyr. «Ashana bastyǵy turmysqa shyqqanymdy bilip qoıypty, kúni erteń náresteli bolasyń, sábıiń aýyrsa qosymsha járdemaqy suraısyń!.. Ornyńa basy bos bıkesh alamyz!» de-e-ep shirenip otyr. Kelisimshartty buzamyz dep qolyma eskertý qaǵazyn ustatty», — deıdi — áı súıikti zaıyby.

Mahmet qarap otyryp toryqty. It ólgen jer túbindegi Qazaqstannan demokratıa, bas bostandyǵyn izdep kelgendegi shekesiniń shylq ete qalǵany osy ma. Jelkemizden toqpaq, aýzymyzdan qaqpaq ketpedi. Az kún tirshilikte adam quqyǵyn emin-erkin paıdalanyp, alshań basyp, eshtemege bas qatyrmaı, eshkimge kiriptar bolmaı, hannyń balasyndaı qamsyz-muńsyz tirshilik keshemin... jumaqtyń tórinde shánıip jatqandaı sezinemin degendegi maıshelpegi osy ma?! Júrgeniń, turǵanyń túgel satýly. Sóıleskeniń, kúlgeniń, muńaıǵanyń, nıet bildirgeniń — bári-bári esepteýli. Shotqa túsip «aqshaǵa shaqqandaǵy somasy osynsha-a-a-ma» dep erteńgilik kózińdi ashqanda esigińdi esepshot qaǵyp turady. Oı, pále-aı!

— Ketemiz! — dedi Mahmet.

Magdalınasy ań-tań, janaryn keń ashyp qaraıdy.

— AQSH-qa aýamyz. Keshe AQSH elshiligine soǵyp, klerkpen jolyqqam,

Maqul deseń aı sońynda adresińe shaqyrý qaǵazyn jibertkizem, aıtty-aıtpady — taqyrybyn shemishkeshe shaǵatyn jampoz jýrnalıs bizge de qajet degen. Vıza kelse shúý — qaraquıryq dep muhıttyń arǵy betine tartyp ketemiz, ornymyzdy sıpap qalsyn baqaı esep, qum sanaǵan Bostandyqtyń arystandary! Ómirem qapsyn osylaı!

Pende shirkinniń basy Allanyń doby. Taǵdyr jeli qaı baǵyttan údeı soqsa — bul kókeń jeldi yqtap domalanyp jóneledi. Keıipkerimiz Mahmet myrza súıkimdi Magdalınasyn jetelep, aldy-artyna qaramaı, kúnderdiń kúninde muhıttyń arǵy jaǵalaýyna top ete túskeni.

Jatjerlik yzǵyndaı. Bireýdi bireý bilip bolmaıdy.

Mahmettiń vızasy «kezbe-týrıst» dep qana tirkelgen. Kezbe-týrıst ruqsat qaǵazy ári ketkende úsh jetige jaraıdy. Jaryq barda jan baǵatyn jumys taýyp almasa — jıyrma birinshi kúni kóshi-qon polısıasy tónip kelip maı quıryqtan bir-aq tebedi. Qańǵalaqtap keri qaıtasyń.

Kolýmbıa ýnıversıtetinde oqıtyn ulyn izdep taýyp, aıadaı jataqhanasyna ortaqtasyp qasynda apta panalady. Qazan ortaq, tósek ortaq qıyn eken, ábdán mazasy ketti. Uly bir kúni keshkilik aǵylshynsha tilin burap tósep sabaq oqı almaı júrgenin muń ǵyp ashyldy.

Kóp uzamaı Nú-Iork qalasynyń kedeıler qonys tepken gettosy kóztanys aýdanyna basy qısaıyp qaıtyp oraldy.

Támpish tanaý súıkimdisi kúni boıy qos qabattyq qonaqúıde eki kózi tórt bolyp jolyn kútedi. Bul kókeń ertegidegi jelaıaqqa keledi. Kún uzaqqa aıaǵyna sendi. Jarnama agenttiginiń esigin tozdyrdy. Qıqymdaı aqparat quralyn paraqtap júregi kóteriledi, qumyrsqanyń ıleýindeı sapyrylysqan jurtty kórip kózi tunady. Kún eńkeıip bara jatqan. Shetki ústelge súıenip aýzy jalpyldap gambýrger jep turǵan. Aıaǵynyń sińiri tartylyp, ókpesi qabynyp ýdaı ashyǵany. «Munysy nesi» dep oılady, — jat jerde jelaıaqtanyp júrip pashpyrtymnyń bitkeni me?.. Magdalınasy qaıda? Bul jerde neǵyp tur?.. Tursa — otyra almaıtyn, otyrsa — túregele almaıtyn mystan kempirge uqsaǵanym kórer kózge jaqsylyq emes».

Mahmettiń kóz aldyna bala kezinde jelkesine júgirip shyǵyp, shalǵynyna aıaǵyn súrtip asyr salyp oınaǵan Kósegeniń kók jony elestedi. Janaryna móldirep jas tyǵyldy.

Budan bylaı Kósegeniń kók jonyn kóre almaıdy... eshkim muny baýyr sanamaıdy... jat elge, asaý ózen jaǵasyna shyǵandap ketken jańqaýyq she... qalt-qult etip tirshilik tolqynyna bir batyp, bir shyǵyp júrip baıaǵy baldáýreni ótken jap-jasyl ólkeden qashyqtaı túserin ishki túısigimen, sezdi. Qazirgi hali janqaýyqqa keledi.

«Artyq adam ekenmin» dedi kúbirlep. Artyq adamnyń aldy jumbaq, arty taıǵaq... muńǵa jýyq munart ólkeniń qıyr sheti. Qıyr shetke qańǵymalap shyǵyp ketkenine kesh ókindi. Munymdy kimnen kóremin, kimge ókpeleımin dedi.

Trotýar etegine tizerleı ketip, betin basyp óksip-óksip jylaǵysy keldi.

Jan balasy esine alyp izdemeıtin jer shetinde artyq adam bolyp júrgenine qorlandy.

Tas tóselgen kóshe jıeginiń salqyn syzy betin ópti, qumyrsqa ıleýine uqsaǵan júrginshiler osy otyrǵan ózin tapap kete jazdap ońynan-solynan ótip jatyr... ótip jatyr... sylp-sylp leglip óte bermekshi. Kiside ishqusta bolý, jalyǵý degen dert bolatynyn Mahmet jańa sezdi. Azdap nápáqa aıyratyn jumys tapty. Shamalap baspana bolar bir bólmelik jataqhana jaldady. Kóńil túkpirinen belgisiz bir úreı jýylyp ketpeıdi. Júrek basyn áldebir ishqusta dert top bop ustap bosatpaı qoıǵany.

Ýdaı qymbat dárigerge kórindi. Qala shetindegi qytaı kvartalyna baryp qushynashqa emdeldi. Esh septigi tımedi. Kúnderdiń kúni tań alakeýimde, jurt shyrt uıqyda jatqan kezde, Nú-Iork qalasynyń eń bıik úıiniń tóbesine órmelep shyǵýǵa táýekel etti. Qaraýyl negrdiń alaqanyna júz dollar qystyryp, kúnniń kóterilgenin úı tóbesinen kóremin dedi. Alqyn-julqyn jantalasyp áýeli júz elý qabatty túgel eńsergen lıftimen órlep, sodan soń basqyshpen tyrmysyp shatyrǵa shyǵyp súmek bop terledi. Quzar úıdiń tóbesine shyqqanda kádimgideı entigip, demigip qaldy. Shókeleı otyryp sál tynystap aldy. Alys qıyrǵa kóz salǵan edi... júregi loblyp ... janary jasaýrap... kógiljim muhıttan ajyrap atyp kele jatqan altyn nurdy shalǵan kezde.

Qos qolyn kúnshyǵys jaqqa silke laqtyryp bar daýsymen aıqaı saldy. İshqustalyq dert osy aıqaımen jýylyp keterdeı qolqa ózegi qoparyla uzaq-uzaq qyshqyrǵany.

Kerneı shalǵandaı shyńyltyr daýys tańǵy aýany tilip turyp aldy.

---