InfoHub Logo

Aýdan aýrýhanasynyń soǵys múgedegine bosatylǵan taza bólmesinde qapsaǵaı deneli, qoıý qara murtty, shúńirek kóz, tatyran qara — Qydyrma esimdi kisi kópke deıin dárigerlerge jumbaq kúıinde qaldy. Erteden keshke til-aýyzdan qalyp, jaq ashpaıdy. Aýrý janyna batsa yńyrana túsip búıir aýystyrady. Bergen dárini ishedi, aıtqan keńesti qulyqsyz tyńdaıdy. Óli janaryn bir núktege qadap, úndemeı kisi óltiretin minezben qolyn basyna jastap shalqasynan jatady da qoıady. Búgin alys aýyldan dýdyraǵan Dildabaı kelgeli oqys ózgerdi. «Aýrýhanadan shyǵaryńdar, artymda qalǵan sharýam bar!» — dep shala búlindi. Oǵan kónetin dáriger bar ma. Doq kórsetip, dertiniń aýyrlyǵyn aıtyp, záresin ushyryp, basyp tastaǵan.

Qydyrma osy derttiń neden bastalǵanyn qaıyra kóz aldyna elestetti.

«Keńqoltyqtaǵy az ǵana aýyl ujym ortalyǵyna qonys aýdaryp kóshedi-mis» degeli Qydyrmanyń asqa tábeti tartpaı, uıqysy qashyp, shómıip azyp ketken. Kárilikke jabaıyn dese elýdiń ústine endi shyqqan jigit aǵasy áli beınetten qalyp, bileginiń kúshin áli saryqqan joq. Tula boıy zil basyp, jambasyn jer tartyp jatqysy keledi de turady. Úıge kirse taǵy tynshymaıdy. Qystaýdyń oń búıirin qaptaldaı sozylǵan sharbaq ishindegi órikterin áldekim árelep qıyp jatqandaı bolady. Jas shybyǵy shóldep shýlaǵandaı estiledi. Ári-beriden shydaı almaı esik aldyna shyqqan. Shildeniń aptaby janyp ketipti. Jalań aıaǵyna kıgen kebisin qolpyldatyp qaqpany ashyp, ketpenin súıretip, baý ishine endi. Teńgedeı japyraq arasynan barmaqtaı iri órikter bultıyp kóz jaýyn alady. Nán aǵashtyń kúngeı bettegi butaǵy basyn ıipti. Tamyryna ylǵal tımeı shólirkese óstetin. Bıyl erte kóktemnen jerge jaýyn tambaı, ot shyqpaı, kún shyjyp ketti: bara-bara baý sý iship otyrǵan tastaqty shaǵyn ózen tartylyp, arnasyn ashyp jińishkere aqty. Túnemesine bolmasa kúndiz aryqqa sý shyǵýdan qalǵan. Endi bir apta aptap basylmasa ózenniń arnasy múlde qurǵap, baý qyrylatyn sekildi. Ásirese, jas taldar uzaq shólge shydaıtyn emes.

Keńqoltyqtaǵy shaǵyn ózenniń saǵasyna úrkerdeı úıirilgen saıaq bólimsheni yldıǵa kóshirip, kórikti, kósheli ujym ortalyǵyna qosamyz desip brıgadırdyń atqa qonǵanyna biraz bolǵan. Baratyn jerdiń poıyzǵa jaqyn aıtaqyr ekeni bularǵa málim... «Balalar, áýeli kóship baratyn qonystyń qutty bolýyn oılaıyq, az ǵana ýaq mal ustaýǵa, baý-sharbaq kóterýge qolaıly jer bolsyn» desken bular. Brıgadır erin baýyryna alyp týlasyn. «Onan qara, ortalyqta gektarlap áýli qorshaýǵa ruqsat joq: ókimet salǵan temir shemen standartty úıge kirip, jumysqa saǵatpen shyǵyp, adam bolyńdar» deıdi. Iir-qıyr etajdy úıge de, taqtaı temirge de úırener edi: sharbaqtaǵy sýdyrap turǵan jasyl baýyn kimge qımaqshy sonda? «Balalar, ataqonystan bezip qańbaqqa uqsamaıyq» desken. Dildabaı brıgadırde sóz tyńdaıtyn qulaq qalmapty. Eki sóziniń biri — kóshý, kóshede júrý. Osy ýaqytqa deıin bul aýyldyń tútini túspeıtin baǵbandy qolpashtap máýe úzip, jemis jegileri kelgen basshylar qıt etse osylaı oıysatyn. Esiginiń aldyn kógertpese otyra almaıtyn Qydyrmaǵa «kóshi-qon» sózi qatty batqany ras.

Aryqtyń qıyrshaq qabaǵyna bitken jas óriktiń janyna kelip, qatqyl alaqanymen sabaǵynan sıpaǵan. Qos butaqtyń kirikken jerinen jyltyrap shaıyr aǵypty, jylap tur ma dep qorqyp qalǵany. Óıtetin de jóni bar: byltyr jazda beliniń quıańy ustap tuzǵa túsýge on shaqty kún kýrortqa ketken. Túsine órigi kirip qaıtqansha degbiri qalmady. Naq mızamnyń basynda aýylǵa, aýlasyna qaıtyp oralǵan. Sondaıdan kózine túsken osy óspirim órik boldy, birden baıqady, mezgilinen buryn japyraǵyna sarǵysh daq túsip, dir-dir etip júdep qalypty. Túbi qopsyńqy, sýdan qalmaǵan, sonda ǵana marqum ákesiniń: «Qolbala tal ıesin tanıdy, adam sekildi ol da saǵynady», — deıtin sózi esine túsken. Baǵban beker aıtpapty. Shóldemegen, boıyna qurt túspegen óspirim aǵash osynsha júndip japyraq sarǵaıtar ma! Kóp uzaǵan joq — álgi órik túbine kelip kúıbeńdegen ıesin tanyǵandaı, saǵynyshy basylǵandaı bolyp, órge umtylyp sýdyrap jaıqalyp ketti.

Qydyrma máýeli aǵashtyń maldan qorqatyn minezin biletin. Ásirese, «júzim men órik mańyraǵan eshki únin estise-aq ósýin qoıyp, boıyn úreı alyp buǵyp qalady», — deıtini qyzyq. Malshy qazaq qaıdan sensin?! Baǵban sózin shymshyma ázilge shaptyryp myrsyldasyp, syńar ezýlep kúletin. «Qydyrmanyń aǵashy mal kórse shoshıtyn kósheniń balasy emes shyǵar», — desetin. Úıge túsken qonaqtyń kóligin qyr asyryp qýatyn minezin máttaqamdyqqa jorıtyn.

Aıtyp otyrsa órik aǵashy da adam sekildi. Jas óskinge ıesiniń janynda júrgeni medet, ketpen dybysy qýat. Shybyq ta dúnıege talpynyp táı-táı basqan sábı ispetti. Sál sýyqqa dirdek qaǵyp, sál epke sekem alǵysh-aq. Dindegi, butaqtaǵy basalqy qubylys tamyrdan kelmek: qısyq ósse ne shor bitse tamyrdyń tasqa tıgeni, ıakı zıankeske jem bolǵany der.

Shókimdeı shaǵyn aýyldyń náshándigi — Dildabaı brıgadırmen sol jazda qatty renjiskeni esinde. Baý arasynyń buıra shóbin shalǵymen oryp júrgen. Tý syrtynan dúbir estilip, artynsha brıgadırdyń maı jutqandaı qarlyǵyńqy úni shyqty. Bul shalǵysyn súrtip órik aǵashqa súıedi, eńsesin jazyp sálemdesti.

— Aqsaqal, jer shuqýdy qashan qoıasyz osy? — dep dúrse qoıa bergeni.

— Tilińniń bizin suqpa, shyraǵym...

— Jo-ǵa, kózge súıel bolýdy qashan qoıasyz? Kóship jatqan jurt anaý. Senderdi mádenıetke jetkizemin dep taqymym oıylyp, ókpem óship júrgenim mynaý. Bir pás belsendiniń de bıligine qulaq asqan lázim. Jalǵyz úıge bola aıdalada dúken, úshkil ustamaıtyn shyǵarmyz. Kún jylyda órikterdi túgel kesip, keptirip, úıińiz. Qoı qoralaryna parýaz, ustyndyq aǵash jetpeı jatyr, ujym satyp almaqshy.

— Baýda sharýań bolmasyn, qaraǵym.

Dildabaıdy sýyq janardyń suǵymen shalyp úıine burylyp júre bergen. Anaý shart ashýlanyp, áńkildep sońynan ergen.

— Jo-ǵa, istep júrgen kásibińiz qazaqtyń kásibi emes. Atamyz mal baqqan, kókpar shapqan, sosyn úıinde shánıip jatqan.

Osy Dildabaıdyń atasy baıaǵyda sypalyq quramyn dep tis shuqyǵyshqa saharanyń zaý daraǵyn kesip qulatypty degen sóz ras boldy endeshe.

— Jalǵyz úı qalsań da shyryq buzba! Búginnen bastap qoryqshylyqtan bossyń, ózen arnasyna qaptatyp sıyr jaıamyz.

Osy Dildabaıdyń ákesinen qalǵan qalyń baýdy ánebir jyly aryq taıǵa aıyrbastap jibergenin biletin.

Qydyrma úıine endi de esigin tarsa japty. Brıgadırdiń daýysy birazǵa deıin sembedi. Aqyrynda tarsyldata shapqan at dúbirinen soń qulaqtan qıqý ketken. Baǵbannyń qarap jatyp álgige ıt jyny kelgeni. Bul jurt tynysh júrýdi umytqan bilem dep ishteı qamyryqqan. Onsyz da juqaryp júrgen júıkeniń julynyn shyǵaryp ketkenin qarashy. Alda ǵana júgermek-aı! Qoryqshylyǵy qosa qurysyn. Shóbin tyrnap oryp alǵan ózen arnasyna mal jaımaqshy shyǵar. Qýraǵan Keńqoltyqty jasylǵa bólep jelkildep turǵan órik baýynda nesi bar deseıshi! Qoı qoralaryn jóndeýge aǵash jetpeı jatsa qaıteıin?.. Aldyńǵy jyly jańǵaq aǵashyn ósiremin dep talpynǵanda da álgi Didabaıdan bálege qalǵan.

— Oıbaı, jańǵaq aǵashynyń serti bar, — dep dabyl qaqty.

— Ony ósirgen adam jańǵaǵyn jeı almaı ajal tabady.

— Jańǵaq aǵashy ıesin o dúnıege jóneltken soń baryp jemis salady eken.

Aıtaqqa áıeli de ileskish. «Oý, jarqynym, jalqaý jurtyń oıdan shyǵarǵan laqap sózi ol»,- deıdi — tyńdamaıdy. «Jańǵaq ósirgen aǵaıynnyń ajalynan buryn tyrapaı asyp jatqanyn kórmedim»,- deıdi — senbeıdi. Sosyn jańǵaq ósirem degen sózdi jorta umytqan. Áıtse de jurt kózinen qaltarystaý, sharbaq buryshyn qopsytyp bes alty tas jańǵaq kómgen. Sýyqtan qalqalap, sýǵa bastyryp kóp kútken. Aqyry araǵa jyl salyp taldyrmash sabaq jer betine qyltıdy. Jel soqsa úzilip túserdeı názik. Osynaý dúnıege alyp ataýly dármensiz, múki-taqy, múkshil halde keletini málim. Botanyń ózi alty aıǵa deıin táı-táı basyp boıyn ázer tikteıtin. Kók muhıttaǵy alyp kıttiń balasy da jylǵa deıin anasynyń baýyrynan qorek alyp jan saqtaıdy-mys. Sondaı-aq erteńgi aspanmen talasar alyp daraqtyń qazirgi aıadaı jerde diril qaǵýy qyzyq. Suǵanaq kózge: «Tuqymy táýir qyzyldári ǵoı», — dep qashyrata jaýap berip júrdi. Aqyry buıyrmady. Kórshiniń tentek balasy tún ishinde órik urlap júrip taptap óltirip ketipti. Sondaǵy ózegi órtenip ókingenin aıt.

Endi kelip barsha jaqsy kúnderin baǵyshtap, mápelep ósirgen, máýesin tatyp, osy jurtqa jer dámin taratyp júrgen jasyl baýyn qı da keptir, ańyzaq ótine qaldyr da kósh. Qaıtip kónsin! Órikten buryn óz sıraǵyn keptirý ońaıǵa túser, otyn qylyp jylyn der. Ákesiniń kózindeı bop qalǵan jalǵyz túp óriktiń (soǵys jyldary qýrap qalǵan) dáninen ósirip Keńqoltyqty toǵaıǵa aınaldyryp, ystyqqa saıa, boranda pana bolyp, balalarǵa jer qadirin arttyryp turǵan osynaý baýdy kózi tirisinde butarlatpaıdy, talatpaıdy, taptatpaıdy!..

Aý álgi brıgatpen tájikelesip elsiz jurtta elegizip esirik bola bastaǵannan saýmyn ba osy dep Qydyrma ishteı úreı úıirgen. Sonsha ejikterdeı, jer tabandap nyǵyzdardaı ázirge búlinip bara jatqan eshteme joq qoı. Kóp qyrnaǵan qazan teser degenniń keri bolyp júrmesin. Aıdalada ótken-ketken jolaýshyǵa kóztúrtki bolyp, aǵash túbin ańdyp, qasymda áıel de, bala da joq, qaraqan basym qańǵyp qalmaıyn.

Ras, shókimdeı aýyldyń shaǵyn dúkenin ustap júrgen áıelin el kóshkende oshaq baǵyp otyryp qalmasyn dedi. Onyń ústine bıyl toǵyzynshy oqıtyn balasynyń jaǵdaıy da qosymsha boldy. Ortalyqta taqaýda ǵana shańyraq kóterip sharýasyn túzep kete almaı jatqan jańa ınternattyń shóp kójesi men sút bókpesine telmirtpeıin dep jáne bekidi. Balaǵa úıden shyǵyp oqyǵandaı qaıdan bolsyn. Oılanyp-tolǵanyp áıeline: «Ázirge jańa qonysqa jaıǵasa berińder, bala da mektebinen qalmasyn, sharýańnan bólinbe, ózim yldıǵa qysqa salym túsermin», — dep enshi bólip ortalyqqa aparyp salǵan. Ujym basshylary bularǵa áýelde tıesili úsh bólmeli tasbolat úıdi ózgege berip, shesheli-balaly ekeýdi shıki kesekten soǵylǵan eki bólmeli shaǵyn baspanaǵa kirgizgen. Syltaýy — otbasynyń shaǵyndyǵy bolypty. Meıli de. Búginde áıeli ortalyqtaǵy dúkenniń ekinshi satýshysy. Bala kúz túse úıinen shyǵyp mektebine barmaqshy. Ázirge Dildabaıdyń qol astynda shópte júrgen kórinedi.

Óstip oımen arpalysyp jatqanda alystan kún kúrkiregendeı sozalań gúril estildi. Basyn kóterip áınekten syrtqa eleńdeı qaraǵan. Bıyl erte kóktemnen áýe alasaryp ketkendeı edi. Tas tóbede shaqyraıǵan kún keńsirik keptirip, dala tósindegi ushqan qus, júgirgen ańdy tabaǵa salǵan qýyrdaqtaı shyjǵyra bastaǵaly qashan. Jon etegindegi bastaý birinen soń biri kózi tartylyp, ańqasy keýip jatqany anaý. Órik baýy nár alyp turatyn bir burym shaǵyn ózenniń de ekpini joq. «Jut jeti aǵaıyndy» deýshi edi shaldar. Áýeli tóbege úıirilgen bultty jelpildetip qýa jóneletin jyndy jeli kóbeıdi, jerge tyrbıyp jatqan jýsannyń túbin qazyp soǵatyn daýyl shyqty, sosyn ot úrlegen aptap kún, shyǵashyq egin, ashqaraq mal sharýanyń kóshin alyp ketti.

Aýyl belsendilerin osyndaıda jónsiz jazǵyramyz árıne, olardyń da shyqpaı júrgen jany egiz eken. Biz aıtamyz: ata qonysta aıaqty alshaq tastap júrsek dep. Malshy aıtady: kir-qońymyzdy jýatyn monsha, avans aqsha, joǵarǵy sortty un, juǵymdy jem dep. Ókimet adamy aıtady: «áýeli maldyń jospary, eginniń mindettemesi» dep. Qaı jyrtyqqa jamaý bolsyn. Aýzyn ashqan balapandaı jolyn kútip otyrǵan balasy, basqan aıaǵyn ańdyǵan áıeli bar, jalpy jurttyń kóńilinen shyǵý taǵy ońaı emes.

Teginde óz basy ortaq sharýadan eshqashan shettep kórgen joq: ylǵı kópshiliktiń sharýasyna ıyq tirep, arqa tosa júrdi. Aram terin aıamaıtyn beınetqordyń ózi. Týlaqtaı jazyqqa aryq sozyp, sý aparyp júgeri egemiz dedi, ketpenin qulashtaı siltep jurttyń aldynda júrdi. Qora jóndeıtin jastarǵa basshy bol dedi, byltyr alty aı jaz kóne qystaýdyń tymyrsyq aýasyna tunshyǵyp, shańyn jutty. Órik baýyn túndeletip kelip sýaryp júrdi. Tek «kóshemiz» degen sóz shyqqaly berekesi qashyp, ne bolsa soǵan tetkip, kirpıazdanyp ketken. Qaýymnan da op-ońaı shetkerilep, syrdańdap qalǵany sodan.

Kildiregen jińishke ózennen dármen ketken soń Qydyrma jatpaı-turmaı aryqtyń saǵasyn tómendetip, toǵan bógep jantalasty. Ózen men aryqtyń qospasy shaqyldaǵan tastaq eken, qaılamen buzyp, mishantemir suqqylap alaqany oıylǵan: sonyń ózinde kúni boıy tyrmanyp qos qadam jerdi ázer arshıdy. Aǵashtar bolsa kórer kózge sarǵaıyp qýrap barady. Ózen tabanyndaǵy sý aryqqa shyǵý úshin áli de júz metrdeı jer qazǵan jón. Belgili mejege áni jetemin, mini jetemin dep ókpesi óship, kókiregi ashydy: qos bilegi saldyrap uıyp qalatyndy shyǵardy.

Qyrsyq oıda joqta jabysty.

Aryq ultanynan ushyraǵan qoıtastyń túbin bosatyp qos qoldap qozǵap jatqan. Janaryn ter jaýyp, kenet qara sany pyshaq suqqandaı qaqsady. Toqpan jilinshiginiń basynda soǵystan ilestire kelgen mına jaryqshaǵy bar edi, sol qozǵaldy bilem, saı-súıegin syqyrlatyp alyp barady. Eki búktelip myqshıyp ketpenge súıenip úıine áreń jetkenin biledi. Tún ortasy aýa denesi qatty ysyp, keýdesi syǵyp aýyryp, bir dem ári, bir dem beri alakúlik hal keshti. Áıel, baladan jyraqta, jaman tamnyń ishinde teńkıip ólip qalsam sońyma óshpesteı sóz ilestiretin boldym-aý dep solqyldady.

Kórer jaryǵy, tatar dámi bar eken qaıta. Yldı men yrańda atpen kezip, shabatyn shóp izdep dalaqtap júrgen Dildabaı aýrýdyń ústinen túsipti. Aýdandaǵy aýrýhanaǵa jetkizip salǵan da sol kórinedi.

Keıinshe bildi — toqpan jiliktiń basyna qadalǵan jaryqshaq jata-jata maı kemikti shiritip, qatty qımyldan qozǵalyp, endi jilik ishine tesip ótýge qalypty. Onda kúlli qara sannan aıyrylady eken. Oblystan qoly jeńil hırýrg kelip, ári oılasyp, beri oılasyp, operasıa jasamaqqa bel býdy. Urshyqtyń basyn jaryqshaqpen qosa shaýyp tastap, ornyna plasmasa qalpaq qondyrý lázim desti. Jazǵan qulǵa daýa joq. Aqyrynda hırýrgtiń qylpyǵan pyshaǵyna túsip, san etti tildirip, jaryqshaqty aldyryp tynyshtaldy.

Kók aspannyń júzin tutyp mızam tústi, shyjyǵan shildeniń aptaby qaıtyp, sary ala salpyetek kúz jetken. Sary jambas bolyp jatqan Qydyrmanyń qulaǵynan órik shýyly ketpedi. Ashyq turǵan áınekten erteńdi-kesh qońyr kúzdiń salqyny soǵady. Birsin-birsin syrttaǵy emenniń japyraǵy sarǵaıyp jelge usha bastady. Týǵan jermen syńsyp qoshtasqan tyrna suńǵylanyń sońyn ala kókjıekti qarasur bult japqan. Artynsha qara kúzdiń súmelegi bastaldy. Alǵashqy qar túsken kúni, áli esinde, murtyna súńgi qatyp Dildabaı ekinshi márte kóńilin suraı kelgen. Jel qaǵyp totyqqan júzi másiniń qonyshyndaı qatparlanyp, jaryqshaq qarlyǵyńqy únmen arǵy-bergini aıtyp biraz otyryp qaldy. Keterinde aıaǵynyń basyna tuqshıyp: «Siz ketken soń baýǵa qaraıtyn adam qaıda, arasyna mal jaıylypty, sýdan qalypty, biraz aǵash opat bolypty», — dep kóńil aıtqan kisishe ár nárseni kúńsitkeni bar. Myna sumdyqty estigende Qydyrmanyń kózinen qos tamshy yrshyp ketken.

Qulaǵymnan aǵash shýyly ketpegeni beker bolmapty dep ishteı ókingen.

«Qydeke, qoı qoralardyń tóbesin tireıtin qatty aǵash jetpeı jatyr, báribir qýraǵan órikti ujymǵa satsyn deıdi basshylar: aqshasyn tóleımiz, jeke bastan qoǵam múddesi qymbat, Qydeke». Osyny estigende júregi ezile soǵyp, tynysy tarylyp jaýap sóz aıta alsynshy qanekeı. Áni-mini es jyıamyn degenshe baǵbannyń kelisimin aldym dep uǵyp Dildabaı ketip qalypty.

Múmkin, aýrýhanadan tezirek shyǵyp qalarmyn, baýdy qutqarýǵa áli de kesh emes shyǵar dep dámelengen.

Qydyrma attaı segiz aıdan soń, malshylar qys qystaýdan jaılaýǵa kóterile kóship jatqan sáýirdiń aıaǵynda baryp aýrýhanadan shyqqan. Kisiniń músápir bolýy op-ońaı kórinedi ǵoı. Ashý shaqyrǵan kezde aıbatynan myǵyp mańmań qaǵatyn keshegi belsendiler densaýlyqtyń zorynda kezdesipti. Áıtpese kózi tirisinde órik baýyn qıdyramyn degen oı úsh uıyqtasa túsine kirmeıtin. Elden qatynaǵan qosaǵy, kórshi-qolań neshe túrli habar aıtyp: «Qulaǵaly turǵan qoranyń tóbesin tirepti», — desti bireýler. «Nesin aıtasyń, taqtaı tireý shart-shart synyp shydamaǵan shatyrdy Qydyrmanyń qatty aǵashy ustapty», — desti. «Áıtpese biraz qoıdy qora basyp qyrylady eken». «Baltanyń da, áreniń de júzin maıyrypty, traktormen qulatypty, áı, ujym basshylary baǵbannyń syqylyǵyna sumdyq rıza kórinedi!.. Áı, nesin aıtasyń, baǵbannyń qazynaǵa septigi shyn tıipti!» — desti.

Rasynda, Qydyrma ortalyqtaǵy oshaǵyna oralǵanda ujym basshylary túgel jınalyp kelip keshirim surap aldynan ótti. Bıyl qardyń ásireqalyń bolǵanyn aıtyp, qoı qoralarynyń shatyryn órik aǵashy ustap qalǵanyn maǵlumdap, baǵbannyń mereıin asyryp, jaqsy sózben jadyratyp tarasqan. Keterde ujym ortalyǵynan úlken baý ósirmekke pátýalasqanyn aıtyp, soǵan Qydyrmanyń ıelik etýin surady. Qadalyp otyryp kelisimin aldy.

Qydyrma áýelde uzyn baýynyń san sapalyq sharýasyna aralasyp Keńqoltyqtaǵy órik kúıigin umytamyn-aq dep oılaǵan. Qulaǵymnan aǵash shýyly keter bálkim, dep dámelengen.

Sársenbi kúni qatty shólirkep tańdaı jibitýge áıelinen sýsyn suraǵan. Qosaǵy aǵash zerenge kójeniń sýyn shópildetip ustaǵany sol-tyn, júregi zirk etip aıaqty qolynan túsirip ala jazdady. Sýsyn shaıqatylyp ketip óńirine shashyrady. Áıeliniń sekemshil kóńili áldeneni sezdi bilem, qapelimde shoshyp qaldy.

— Jazǵan-aý, janaryń sonsha shatynap ne boldy saǵan?

— Myna kózeni qaıdan aldyń? — dedi daýsynyń dirilin basyp. — Bezinen

tanyp turmyn. Keńqoltyqtaǵy órik qoı! Bul — bes jyldyq aǵashtyń dini!

Qydyrmanyń qubylǵanyna áıeli onshalyq mán bermegen.

— Aısyn usta qysta jonyp Qalqamanǵa syılaǵan.

Qalqaman Qydyrmanyń jalǵyz uly. Árıne, ustanyń órik aǵashynan sary meıizdeı etip asyl kóze jonýy da, ony jaqsy kóretin adamyna syılaýy da oǵash emes. Qydyrmany alabóten qobaljytqan nárse — mápelep ósirgen órik talynyń kóze bop qolyna qaıta oralýy; júrekte berish bop jatqan saǵynyshtyń qaıyra qozǵalýy-tyn. Bul aýyldyń balalary barsha aǵashty qıyp alyp qulaǵaly turǵan qoralarǵa tireý ettik demep pe edi? Álde ádeıi aldap alystaǵy baýdan kúder úzsin degeni me? Endi jaraly aıaqpen qıqańdap qıanǵa qańǵymaı omalyp úıinde otyrsyn degeni me? Baryp bilip qaıtatyn edi ǵoı: japyraǵy sýdyraǵan jasyl baýymen jylap kóriser me. Keńqoltyqta shaıla tigip qalyp qoıar ma, nede bolsa búıtip úıge kirdi-shyqty kiriptar hal keship júrmes-ti. Keýdesindegi berish bop qatqan kesek et emeı, búlkildeı soqqan júrek bolsa esh kidirmeı?! Keńqoltyqqa jol alady. Túbirtegine bas ıip táý etip qaıtady.

— Sorly-aý, qaltyrap qolyńdaǵyny tóktiń ǵoı! Delqululy bolǵannan saýmysyń? Ujym baýdy satyp alǵanda Aısyn usta baryp birer aǵashty surap alypty dep esigem. Aısynnyń da sen sekildi qıalı minezi kópke málim. Kózeni órikten shapsa shapqan shyǵar, o nesi-áı, kisiniń záresin ushyryp.

— Aǵashtyń jany bezinde, noqaılar butarlap, butap janyn shaqyrtqan eken de.

Sýsyndy áıeline qaıyryp berip, tórdegi tekemet ústine osharyla ketti. Zerendi bosatyp súrtip ákelýdi ótindi.

— Kózin qolyna ustatqany batady.

Áıeli jyltyraǵan sary bez zerendi qaıta usyndy. Aınaldyryp qarap, qaıran qalǵany — ydystyń qaı aǵashtan jasalǵanyn tanı ketti. Kókireginiń kózi bar usta qyranǵa bitken qaısar aǵashqa aýyz salypty. Endeshe zeren tabıǵı boıaýyn bermeı ómir-ómirge ketedi. Iiskep edi, tanaýyn qyrdyń samal jupary, ańqyǵan shaıyr ıisi jybyrshytty: ózegine qurt túspeı kútimmen ósken órik aǵashtyń aıryqsha órteń túsi bolady, usta sol alkúreń boıaýdy báz qalpynda saqtap, býnaq boıymen keýlep jep-jeńil asyl jıhaz jasapty. Buǵan quıǵan sýsynnyń qasıet-qadiri artpaqshy.

Qydyrma kúnde aınalyp júrgen ujym baýyna baryp biraýyq jer qopsytqan. Alaǵarjaq kóńil alańdaı berdi. Úıine qaıta kelip tas búrkenip jatyp qalǵan. Áıeli kórshilerge sóz uzartqan sekildi — kóp uzamaı ishinen pisken sabadaı kúmpildep Dildabaı jetti. Janynda alaqany ulpa dáriger qyzy bar. «Shópshilerdiń basynan kelgenim jańa, qysylyp jatyr dep estidim», — deıdi. Degbirdi alyp, tyqsyryp barady. Búıte berseń aýdandaǵy dáý doqtyrǵa jáne aparyp tastaımyn dep záresin ushyrdy. Oryssha oılanyp, qazaqsha sóılegen buramys tildi dáriger qyz ıis almas ańqaý eken, pálendeı alyp bara jatqan aýrý tappaǵan soń kidirmeı qaıtyp ketti.

Dildabaı qalyp qoıǵan. Maıǵa qaryǵan tary talqandy qasyqpen asap, túıilse shaımen ıtergilep ypyny ketip otyrǵan úı ıesin qysyr keńeske qaryq etken. Aqyrynda erýlikke shaqyrdy. Qydyrma qoldyń qaljasynan shyǵyp júr edi, atqaminerdiń úıinen jylqynyń súrine toıarmyn dep qolq ete tústi. Erteń keshke barýǵa ýádesin berdi. İshqusalyqtan irip júrgen kóńildiń berilgisi kelgendigi edi. Múmkin, aýyl úıdi aralap áńgimemen aldansam jańa qonysqa úırenisip ketermin dep oılaǵan. Júrek túbindegi sary saǵynyshty umytarmyn dep dámelengen.

Beısenbige kún aýyr eńkeıdi: nart bolyp qyzaryp kókjıektegi kúlgin bultqa túsken shoqtaı bir óship, bir tutandy. Alaqanynyń astynan qarap turǵan Qydyrma erteńgi kúnniń mazasyz jelkem bolatynyn boljaǵan. Áıeli ekeýi qazdaı tizilip shaqyrǵan úıdiń aýlasyna engen. Dildabaı qoranyń jarymyn symtemirmen qorshap, kúrketaýyq ósiripti, kisht-kishttep jem shashyp júr eken, bulardy kórip qasyn qaqty, úıine bastady.

Dildabaıdyń ózi qodiren. Qońsysynyń kóńilin jadyratqysy kelgen bolar, syrtta qyryndaǵan belsendilikti qoıyp, aǵynan jarylyp aýyldyń jabaıy áńgimesine kóshti. «Shópshilerdiń ystyq aýqatyna qysyraq soıyp berip edim, — deıdi. — Basyn sizge mújiteıin dep úıge ákeldim». «Qyztalaq-aý, qazaq o zaman da bu zaman qonaǵyna jylqynyń basyn solaıymen tutas tartpaıdy, shekesin shaýyp qoıady», — deıdi Qydyrma kóregendigin tanytyp. «Burynǵy kezde bir japyraq nan jep júre beretin edik, bul kúnginiń shópshisi shetinen obyr, bir qap undy aptaǵa jetkizbeı iship qoıady», — deıdi taǵy. «E, beınet jeıdi daǵy». «Bir mezgil ystyq aýqatty mise tutpaıdy ǵoı, kóje qatyq qylsyn dep soıylǵan qoı óz aldyna jáne», — deıdi Dildabaı zar-zar etip. «Álde aspazyn aýystyrsam ba eken?.. Keńqoltyqtyń etegi ajyryqqa tunypty bıyl. Aıý oty gúldeıtin kez ǵoı, shópshilerge baıqaı júrińder dep jarlyq berdim: tabylsa qanekeı, óstip dińkelep jumys-jumys dep júrip kelinińizdi ókpeletip almaıyn taǵy, aı, qodiren, jabaıy qonaq, taý-tary aýyp ketipti... Qydeke, qarap otyrǵansha, dombyra shertip bereıin», — dep eńbekteı turyp qabyrǵaǵa ilingen shaǵyn dombyrany aldy. Jańa ańystady, qoldan shabylǵan shaǵyn shanaq kózqarasty, qazaqy aspap.

Qonaǵynyń emine túsken syńaıyn Dildabaı ózinshe jorydy bilem, eki búktetilip torsyq shekeli shanaqty sabalady-aı kep. Úni sonshama tanys sekildi. Keńqoltyqtaǵy órik baýynyń bir aǵashy daýyl soqsa tap osylaı sarnaı syqyrlaýshy edi, dińinen sóılep ýildeýshi edi, tap sol. Ajary da, aıbary da aınymaıdy. Umtylyp baryp dombyrany julyp aldy.

— Órik qoı mynaý!..

- Oıbaı, otaǵasy, ózimdiki, nanbasańyz surańyz. Aısyn ustaǵa bir qoı berip jasatyp alǵam, qandaı aǵash ekeninde sharýam joq...

Qydyrma zildeı dombyrany aýdaryp-tóńkerip kóp qarady. Tunjyrap eńsesi túsip ketti. Áredik ishekti bos qaǵyp, basyn bir ıyǵyna qondyryp dombyranyń yńylyn tyńdaıdy. Osy máýritte mańaıyndaǵy dúnıeni babar qylmaı, janary jymsıa kishireıip, múlgip qalǵyp otyryp qalǵan. Alys bir saryndy qulaǵy shalǵandaı boldy. Sol sarynnan jigit kezin, óspirim shaǵyn — eń shuraıly, eń maǵynaly kúnderin elestetedi, dúbirin tyńdaıdy, umyt qalǵan armanyn esine alady. Adam degen armanmen kúneltetin sekildi ǵoı. Sol ańsaǵan alysyna, dittegen mejesine jetem-jetem deýmen ómir tozdyrar, ýaqytyn ozdyrar: jetem-jetem deýmen dińkesi quryp kóz jumar. Munyń kóksegeni — týlaq dalany jasylǵa bóleý eken-aý, qatty aǵashtan qaısarlyq úırený kerek-aý; sol maqsaty endeshe orta jolda úzilgeni me, saǵymdaı sylańdap qolsozymǵa keltirmegeni me?

Óziniń de jadyrap otyryp bir sherteri bartuǵyn. Qolbala dombyranyń ernegin basyp, astyńǵy ishekti kelte qaıyryp destelep bıpyńdata jóneldi. Nalaly, sherli áýen emes, úmitke toly, sergektikke umtylǵan serpindi kúı shyqty. Áýelgide qulyqsyz qulaq salǵan úı ıesi quldyrańdap bara jatqan bas barmaqty baıqap baǵjıa qaldy. Jasynda ketpen kúrek ustap shorlanyp qalǵan suq saýsaq ishekti jórgemdeı ilip qaqqanda ish eriter ádemi ún syńqyldady. Oralymy oıly, qaıyrymy asaý, tarmaq pen býnaǵy sezimge baı nárli ýil tókken. Elpeńdegen perne basar saýsaq saǵalyqqa jetip syrdańdap turyp alǵanda qaı-qaıdaǵy shyqpa, janym, shyqpa sulý saz sylańdaǵan. Qydyrmanyń ózi de ishteı tańdandy: buryn tap mundaı jandy shertis shyqpaıtyn. Qulaq qajar dyńyldaq edi ánsheıin. Nalaly kóńil boıaý qosty bilem. Saýsaǵyn syrdań qaqtyryp kúıdi kilt úzgende úıdegiler tili baılanyp ersi tomsyraıyssyn.

Qydyrma dombyrany tórge súıegende janary áńgel-sháńgel bop azyp qalǵan edi.

As túskende osy aýyldyń birer tórge otyrar masaty shlápasy kelip kirgen. Tilin shaınap sóıleıtini osy ujymnyń dırektory.

— Bıyl qaıtsem de tóldiń mindettemesinen shyǵamyn, — dep nyǵyzdady.

Qasyndaǵy ýákili:

— «Bes saıtannyń» párilik bıdaıyn kórdim, dym jaqsy emes, aýyzben oraq orýshy edi, saýap boldy-aý ózderine, — dep shıqyldaı kúldi. «Bes saıtan» dep otyrǵany osy ujymmen básekeles, jarystas Talap aýyly, ýákildiń Talapqa nege sonsha shúılikkenin túsine almaı úı ıesi shimirikti.

— Shópshilerdiń qımyly qatty, jondaǵy qyltanaqqa sheıin qyrnap alamyz, — dep Dildabaı óz sharýasyn qystyrady. Jigitterdiń shymshý men shı júgirtý, qolpash pen ishten shalý aralas utyqty áńgimesin tyńdap Qydyrmanyń kóńili jadyrasyn. Asty tábetpen jesin.

Qonaqkáde ıesine alǵysyn aıtyp úıden shyqqanda kósheni qarańǵylyq qymtap sam jamyrapty. Áıeli mana álgide shaıǵa qaramaı erte ketken. Bul eldiń rásimi — erli-baıly adam qonaqqa qosyla kelip, dara qaıtady. Teriskeı jaqtan soqqan maıda samal sarnaýyq susty jelge aınalypty. Ujym baýynyń janynan ótken.

Baý deıtin ázirge aty ǵana, ultany tuıaq shıyr bop qatyp qalǵan eski qyrmannyń orny eken, ketpeni maırylyp, alaqany oıylyp ázer qopsytqan. Taqtaı sharbaqtyń ishinde jas shybyqtar solqyldaı ysqyrady. Keı jeriniń topyraǵynda dert bar ma dep qaldy. Ketpen júzine surqaı sýsyldaq shybyq bıyl tamyrlap býyn qataıtyp ketpese bul jerden opa joq. Jańa orynǵa aýdarǵan jón. Topyraqtaǵy artyq tuz — taldyń sory, aǵashtyń qabyǵyn shytynatyp, tamyryn qıyp sarǵaıtyp jiberedi. Álgi otyrysta ujym basshysyna osy kúdigin aıtpaq-ty: jarystas sharýashylyqtyń bas ala almaı qalǵan bıdaıy men Dildabaıdyń ekpindi shópshileri qulaq bosatpaı qoıdy emes pe. Qysyr keńeske ashshy sý aralasqan soń ne ońsyn?!

Maırylǵan ketpenniń júzin sozbaǵany úıine kelgen soń esine tústi. Aısyn ustaǵa kirip shyqqysy kelip oqtaldy da kósheniń ıtin abalatyp qaıtem dep jáne qaıryldy. Ustaǵa ertemen barmaqshy boldy.

Jastyqqa basy tıgenmen kózine uıqy úıire almaı kóp dóńbekshigen. Bir mezette kózi uıqyda, kóńili oıaý eken deıdi. Manaǵy órik aǵashynan shapqan dombyra elestedi, qulaǵyna bebeý úni quıyldy, saǵynysh sheri jetti. Saqaly shýdalanyp, qabaǵy opyrylǵan Aısyn usta kepken órikti aldyna destelep úıip shappa shotty joǵaryly-tómen siltep, shetinen jonyp, úńgip, jańqalap, butarlap jantalasyp jatyr. Qısyǵyn janyndaǵy qozǵa suǵyp qyzdyrdy da, tezge salyp solqyldatyp kelip túzetedi. Endi ýyljyp pisken jemistiń etin jep, táshegin balǵamen shyrtyldatyp shaǵady. Qulaǵy tunyp, júregi órekpıdi. Oqystan oıanyp basyn kóterip alǵan. Aýrýhanadan kelgeli áıeli jatar aldynda ondyq shamdy jyltyratyp stol ústine jaǵyp qoıatyn. Sol jaryqtan, bosaǵadaǵy kıim ilgishtiń aınasynan kórdi: kóziniń asty qaltalanyp, demigip baryp-kelip tur. Tań da selbelep atyp qalǵan sekildi.

Qunjyńdap otyryp kıine bastaǵan. Bul túrimmen keńkeles bolyp ketýim ońaı eken dep oılady Qydyrma. Bolmaıdy bulaı: Keńqoltyqqa baryp baýdyń ornyn óz kózimmen kórip qaıtpaı tynyshtanatyn túrim joq. Eń qurysa tiri butaǵy qalmady deımisiń: tasyp alady, jańa qonysqa aýdarady. Jasyl aǵashtyń qasıeti kisini qur jibermek emes.

Ertemen Dildabaıdy ornynan basyp kóne qystaýǵa baryp qaıtýǵa kólik suraǵan. Shópshilerge jetpeı jatyr dep baıbalam salyp mańyna jolatpady. Aısyn ustaǵa siltedi. «Sonyń báıge bozyn surap al, — deıdi. — Arpa berip kóleńkege qańtaryp qoıǵan jylqy birer kún aıańnan qoltyǵyn sókpes táıiri. Baýyńnan aǵash urlap shapqylaýdy biledi, aǵaıynǵa qarasýdan qashsa kisápir bolǵany», — deıdi.

Brıgadırmen al qosh aıtysyp, taban sýytpaı kóshe pushpaǵyndaǵy Aısyn ustanyń qujyrasyna kelip kirgen. Sárilik shaıdy jańa iship bolǵan syńaıy bar. Ustanyń qabaǵy synyq, qurbysyn kórip ushatyn kúshigenshe qalbaqtady. Áıeline shańqyldap jarlyq jasady, dastarhan qaıyra jaıyldy.

— Aýrýhanada jatqanyńda kóńilińdi surap bara almadym. Kóshi-qon dedik, qyzymyzdy uzattyq, pendeshilikten artylmadyq áıteýir. Qurdasyńnyń moınynda zil batpan nalań bar, bilemin. Keshegi saqpannyń tasyndaı sartyldaǵan qyrǵıynan bul kúnde otbasynyń baqyraıǵan baıǵyzyna aınaldyq.

Ustanyń mańy shashylǵan aspap, qoqsyǵan aǵash jańqasy.

— Kózimniń nury, qolymnyń qaıraty taımaı turǵanda sońymda ónerim qalsyn deımin. Óńgesi ótkinshi dáýren.

Sóre ústinde órik aǵashynyń dińinen sharshylap kesilgen kúreń, alkúreń, qyzyl, sary, shıkil sary taqtaıshalar kóz jaýyn alady.

— Uzatqan qyzǵa órik aǵashyna súıek sińirip qobdı jasap jatqanym bul. Keıip otyrǵanyńdy taǵy túsinemin. Keńqoltyqtaǵy baýdy kesip qoralarǵa jóneltip jatqanda Dildabaıdan jalynyp-jalpaıyp júrip úsh aǵash surap alǵanym bar. Qaryzyń moınymda, aqshasyn tóleımin. Meniki kózqaraqty qurdasqa bazynalyq sekildi birdeme.

Jańa álgide boıyn qursaýdaı býyp kelgen ókpe, renish, nala, keıis, muń — kúllisi júrek basyn birsin-birsin bosatyp jadyraı bastaǵanyn sezindi. Ustanyń sóziniń jany bar ekeni ras. Aǵashyn daýlap ókpelesip qaıda barmaqshy?! Sýdan qalyp qýraǵan, ujym ájetine jaraǵan baýdy joqtap kóz kórgen, qadir túsiner qurdaspen ketiskenim aqyldyq emes, árıne. Túptep kelgende, órigime tozbas, solmas ekinshi ómir syılaǵan ustanyki márttik. Qısyǵyna qyńyraıyp júrek túbine kir jınaǵan meniki ne márttik?! Endeshe sol baýdyń qalǵan qıyryn ustaǵa qıaıyn. Túbirin, qabyǵyn, sary qaıys tamyryn qazyp alsyn, keregine jaratsyn, tozbas buıym jasasyn.

— Myna sózińe seneıin be, senbeıin be?! Márttigińmen ekinshi márte óltirdiń ǵoı! Maǵan qýraǵan butaǵy da, kún sińgen túbiri de taptyrmaıtyn qadirli zat. Qoldan tigip mápelep ósirgen qolbala óriktiń ómir-ómirge ketetin qasıeti, qattylyǵy, boıaýy bolady. Sonysyna qyzyǵamyn. Áıtpese bozdaǵy shirik taqtaıǵa qolymdy beker qajatqym joq.

Aıtyp otyrǵan sóziniń jany bar. Aısyn aılap-jyldap erinbeı jasaǵan buıymyn ónerge balaıtyn, qolynyń sýreti bar sypanyń ózi. Ótkinshi múlikke jolamaıdy, aqshany da almaıdy. Kóz maıyn taýysyp, alaqanyn oıyp, qaraqusyn ıip támámdaǵan asyl dúnıeni kózimdeı kórip júr dep dos jaranǵa syılaı salady. Áıtpese osy ónerin baıaǵydan aqshaǵa buldasa — baıyp, qordalanyp qalar edi. Qap túbin qaqqandaı taqyl-tuqyl kedeıshiligi ydyrap, tersińdi qamzoly ıyǵynan túspeı qunjyńdap otyrysy osy. Qydyrma qazan kóterýge ruqsat etpedi, kelgen sharýasyn aıtty.

— Attyń terin ózińnen nesin aıaımyn! Aldaǵy qoıshylar toıyna báıge qosamyn dep taqymyn sozyp júr ǵoı jalǵyz bala. Toǵyn tamyrǵa túsirip jibermeı, erteńdi-kesh salqynmen júrip, aıańmen baryp qaıt. Keńqoltyqtyń aýasyn jutyp serpilersiń, sergirsiń, bálkim?! Ermegińdi joǵaltyp, ishi ótkenniń arty biler dep seniń de ońyp júrgeniń shamaly. Ujym baýyn birer kúnge men-aq aınaldyra turarmyn. Shybyndaı qaptaǵan esek pen eshkini qýyp tursam jaramaı ma? Aıtpaqshy, tapsań taqymyńa órik aǵashynyń jigerin qystyra kelshi, qobdıdyń qaqpaǵyna jetpeı jatyr, kóligimniń maıy sol. Artylsa ózińe arnap nasybaı shaqsha jonyp beremin.

Qydyrma qurdasynyń úıinen zoraıyp shyqty. Ásirese, búkpesiz kóńilden shyqqan aq, adal, shynshyl peıili rıza etti. Janary sáýlelenip, sanasyn syqqan saǵynyshtan aıyǵyp, ájeptáýir túlep qaldy. Adamnyń ajary kóńil-kúıine baılanysty bilem, áıtpese osynaý úıge qunjıyp kirip kelgen Qydyrma men qodılanyp qaıyra shyqqan shadyman Qydyrmanyń aıyrmasy mol edi. Bir keńestiń bedelinde óz-ózinen mazdap qodiren tirshiliginiń mátibıi bolyp shyǵa kelgeni qyzyq.

Báıge boz Qydyrmanyń taqymyna toldy.

Teriskeıge at basyn shalt buryp, aýyl arasyn torlaǵan órmekshiniń uıasyndaı ulpa shańdy sansyz soqpaıtyn ýysynan birsin-birsin sytyla bergen. Jonǵa jolsyzben tartty. Syrt qaraǵan kózge kóleńkesi ebedeısiz uzaryp alqam-salqam adýyn attyń ústinde alyp deneli adam, beıne, ertegi kitaptyń sýretinen eles berdi. Tóskeıde jýsan shaýyp, shóp jınap júrgen kelinshekter úrkekteı qarap qalypty. Báıge bozdyń uıysqan jaly tizesin qaǵady: ústindegi naýsha baǵban mynaý tumsyǵymen jer ıiskep tyrbanyp jatqan jaıaý tirshilikke qyr kórsetkendeı zorekerligi kózge uryp, birte-birte saǵymǵa sińip joǵalǵan. Keńqoltyq jaqtan lyqsyp jabaıy samal esti.

---