InfoHub Logo

Kúnimpatsha keıýana búgin qulqyn sáriden oıandy. Jastyqtan basyn kótergende baıqady, tańnyń bozamyq sáýlesi jataǵan qazaqy úıdiń qos terezesinen erkin ene qoımapty; úı ishi áli qarakóleńke. «Jalǵyz nemeremniń jolyna janpıda dep júrgende aýyryp qalmasam jarar edi. Jıi-jıi soǵyp jaǵdaıdy bilip turatyn dáriger qyz da kórinbeı ketti» dep oılady keıýana. Zil tartqan boıyn aýyr qozǵap, oń bosaǵany japsarlaı salǵan moroshaqtyń aýzyna tóndi. Jýynatyn sý synyp tursyn dep ylǵı qara qumannyń bóksesin oshaq kómeıindegi qozaǵa kómip qoıatyn. Qumandy qolyna ilip aýyz úıge shyqqanda baıqady, sýy qanjylym, onsyz da eti aryp, tamyry bileýlengen bilegine tikenekteı tıgen joq. Uzaq baptanyp jýynyp-shaıyndy. Qaıyra kelip jaınamazǵa otyrǵanda, tystan, dalanyń sergek boztorǵaıynyń ashyq, áýezdi úni qulaǵyna talyp-talyp jetken. Qos tizerleı otyryp esimin biletin arǵy-bergi jaqsylardy qıalmen sholyp, oısha esendeskendeı bolyp kóp múlgigen. Minájattyń sońynda tym alysta, Máskeý degen qalada oqyp júrgen jalǵyz nemeresiniń tileýin tilep: «Ýa, aınalyp keteıin ilki jaqsylar, jyraqta júrgen jalǵyz botamnyń jolyn kese kórme, — dep jalbaryndy. — Nazaryńdy sal! Sadaǵań keteıin, Syr sýyn ketpenimen jetelegen Sýnaq ata dıqan, Qarataýdy jat jerlik jaýdan qorǵap ótken Shirkinbaı batyr arýaǵy jalǵyzymdy kóz aldyńda ustap, kóńilińnen esh shyǵarma», — dep kóp-kóp qadalyp tabystaǵan. Sosyn qatqyl alaqanmen betin sıpap, belin jazdy.

Aldyndaǵy aq jaımanyń qyrtysyn uqyppen jazyp, ádemilep búktep, tóseginiń bas jaǵyna bıikke qoıdy. Tór aldynda súıek sińirip, túrli tústi qańyltyr qaptap áshekeılegen kóne ábdireniń ústin tekshelep jıǵan júkten aryltty, sandyq aldyna tizesin búkti. Aýyr qaqpaǵyn kóterdi. İshinen túgi qyrqylǵan aýzy búrmeli masaty qaltany alǵan. Bul qalta Kúnimpatsha keıýananyń ómir serigi, osy bosaǵada ótken barsha tirshilik-tynysynyń kýási, kóne kózdiń ózi: tapqan-taıanǵan asylyn osynda saqtaıdy. Minekeı, baıaǵy júzge kep ólgen enesiniń «kózimdeı kórip júr» dep amanat qylǵan bilezigi; minekeı, Ápıkúl abysynynyń altyn jalatqan tanasy; mynaý et júregin jaryp shyqqan jalǵyz uly Balǵabaıdyń bazarlyqqa ákelgen áshekeı alqasy. Kúnimpatsha keıýana bul asyldardy saýsyldatyp taǵyp, sán qýyp, yrǵala basyp júrgen jan emes.

Qosaǵy soǵystan oralmady, Balǵabaıdy medeý etip, ósirem, jetildirem dep júrgende jer ortasynan aýyp, sylanǵan sulý kelinshekten kımeshek kıgen keıýanaǵa aınaldy. Sol Balǵabaıy Almatyda bes jyl júrip mal dárigerlik ınstıtýtty áni-mini bitirýge taqaǵanda «úılenetin boldym, apa» dep tóbesin kókke jetkizgen. İnshalla, jetimdi de jetkize kór dep kúpti kóńilmen júrgende júregi ezilip soqqan: dos-jarandary ýlap-shýlap qara kóterip aýylǵa Balǵabaıdyń sýyǵan denesin ákeldi... Erteń toı degen kúni qala shetinen aıadaı úı jaldaǵan: ishin jýǵan, áktegen. Toıdan keıin kire salýǵa jyly bop tursyn dep peshti órtep jaqqan. Bolashaq kelini keshqurym qaıtyp ketip, Balǵabaıy sol úıde jalǵyz túnep qalǵan. Ertesine, sáske túste páter ıesi esikti buzyp kirse arystaı jigit kómir ıisine ýlanyp kóz jumypty deıdi. Ia, qubyry tútin tartpaǵan, ıa, ajalǵa bastaǵan qaraly úı daǵy. Aıtty-aıtpady, sol qaıǵydan, áı, adam bolmaspyn dep edi, aı jarymdaı tósek tartyp jatyp aqyry bas kótergen. Balǵabaıdyń súıegimen ilese kelgen búldirshindeı jas kelini janyna medeý boldy ma, álde, kórer úmiti úzilmedi me, kim bilgen?! Jas kelinniń ishinde Balǵabaıdan bala qalypty. Aqyry ýaqtyly kúni jetip kelini bosandy, ul tapty. Jer tirep otyrǵan jerinen belin býyp, toı jasaımyn dep talpynǵan. Basqarma Esirkep ruqsat etpedi. «Aldy-artyńda taıanyshyń joq, bes-alty ýaq malyńdy sarqyp alsań kúniń qarań, bir serkeni shyǵaryp kókpar berseń bolǵany», — dep aqyl qosty. Sonymen jalǵyz nemere — Qýandyqtyń toıynda osy dalany dúbirge toltyryp kókpar tartylǵan. Qýandyq qyrqynan shyqqanda jas kelini: «Apa, oqýymdy aıaqtaıyn, astanaǵa qaıtaıyn», — dep ruqsat suraǵan. Shyryldaǵan qyzylshaqa náresteni qushaqtap Kúnimpatsha keıýana jas kelindi Arys stansıasyna, poezǵa deıin shyǵaryp salǵan. «Qosh, qaraǵym, tiri bolsam Qýandyqty jylatpaımyn, qaraılamaı oqýyńdy oqy, hatyńdy úzbe, teńge-tebenim jolyńa sadaǵa», — dep jylap turyp qaıyr-qosh aıtysqan. Jas kelinnen áýelde hat jıi keletin, bara-bara múlde sıreksip, aqyrynda habar úzilip tyndy. Qýandyq birge tolyp, apyl-tapyl júre bastaǵanda kelininen «Apa, oqýdy oıdaǵydaı bitirdim. Óskemenge jumysqa jiberdi, sol jaqqa ornalasyp alǵan soń habarlasam» degen tildeı qaǵaz jetken. Sol qaǵazdy tumardaı qyp jaýlyǵynyń ushyna túıip kópke deıin kóz aldynda ustap júrdi. Kelininiń sońǵy haty ekenin sonda sezbepti. Qýandyqtyń bar aýyrtpalyǵy bir basyna túskenin keıinshe baryp baǵamdady.

Ólmegenge óli balyq kezdeser degen ras eken, aınalaıyn aýyldas aǵaıynnyń arqasynda bireýden ilgeri, bireýden keıin tirshilik keshti, kóppen kórgen uly toı, Qýandyǵy jetildi. Jalǵyz nemereniń tileýin tilep jolyna janyn pıda dep júrip ózi de qartaıdy. Qýandyǵy jastaıynan zerek bolyp ósti. Myna turǵan úlken ábdireni maqtaý qaǵazyna syqap toltyryp, aqyrynda Máskeý qalasyna oqýǵa attandy. Kúnimpatsha keıýananyń Arys stansıasynan úıine jetkenshe únsiz óksip kelgeni qazirgideı áli esinde. İnshalla, qyrsyǵynan saqtasa, Qýandyqtyń, jalǵyz qulyny — Qýantaıdyń bıyl úlken oqýdy bitiretin jyly. «Qaraǵym búgin túsime beker kirgen joq» dep oılady tolqyp otyrǵan keıýana. Iá... ıá... kóktemde: «Áńgelek pise bir aptaǵa ruqsat alyp aýylǵa baryp qaıtamyn, apa», dep jazǵan haty ezilip soqqan kári júrekti qatty lúpildetken. Jer aıaǵy bosaı ketpeni qolynan túspeı shuqynyp júrip salǵan jalǵyz áńgelekti pisirip áni saqtady, joq... mine saqtady, joq... aqyry iritip tyndy. Mı qaınatqan shilde bastalǵan. Úlken jolǵa qaraı-qaraı oıy onǵa bólinip ishteı irip júrgende: «Apa, emtıhan ýaǵynda bosatpady, taqaýda ınstıtýtty birjolata bitiremin, sosyn eki aı ásker oıynyna áketetin kórinedi, sonyń aldynda soǵyp qaıtamyn, saǵyndym ábden», — degen haty jetti. Qulynym-aý, ánsheıin, mundaǵy shesheńniń saǵynyshtan qur qaýqary júrgende tym qurysa jalǵyz kúnge kelip ketpeımisiń?! Saǵyndym depsiń! Oqýy qurǵyr abaqty emes shyǵar. Úıge syımaı, ýaıymnan sansyrap bitkende: «apa, kóbi ketip, azy qaldy ǵoı, ásker oıynyna attanyp baramyz: endi elge birjola bosanyp baratyn boldym», — degen haty keldi. Sol kúni qoradaǵy deńgene qyp baılaǵan eki toqtynyń birin soıyp, aýyl shaldaryn jıyp jiberip batasyn aldy. Keshkilik baıaǵy basqarma, búginde táspisi tyrsyldaǵyn molda — Esirkepke baryp bal ashtyrdy. Esirkep baıǵusta bylaı degen sóz bolmaıdy áıteýir. Badanadaı qyryq bir burshaqty aldyndaǵy aq jaımaǵa shashyp jiberip, toptap, juptap, bólshektep sóıleı jóneldi. «Baldyń aıaǵy taq tústi, balań sapar shegetin sekildi, taǵy taq, bálkim, tym alysqa... búıirge úsh-úshten tússe — qorjyny teń degen sóz, esen-aman... mańdaıy tórteýden — kóńili kúpti, hatqa jazbaǵan bóten oıy bar ma?.. Uzamas, kelip qalar, quıymshaǵy shoshańdap júrgen sekildi», — dep jaqsy sózben shyǵaryp salǵan. Endeshe búgingi túsi qalaı? Kúnimpatsha eskilik yrym-jyrymǵa kóp eliktep sene bermeıtin. Áıtse de búgingi júreginiń ezilip soǵýynan sekem aldy, túsi de tym oǵash. «Júziń nege bozǵyl, qulynym-aý?!» tap osy úıdiń arty eken deıdi, óńi sekildi tegi. Qýantaıy únsiz-túnsiz jarǵa súıenip tur. Bul alyp ushyp qasyna jetip barǵan. «Munyń ne endi, qulynym-aý? Úıge kirmeı, tam jaǵalap júrgeniń qalaı?» — deıdi. Ol úndemeıdi. Shashy ósip, jaǵy sopaıyp, azyńqy sekildi. Bul qystyǵyp ózegi órtenip úıge súıreıdi. Óstip jatyp oqystan oıanyp ketkeni.

Qarajaty taýsylyp taryǵyp júrgen shyǵar, qulynym, áıtpese nege úıge kirmeıdi?.. Óńi nege sonsha synyq?.. Qolyndaǵy masaty qaltanyń túbin qaǵyp aqshasyn aldy. Aı saıynǵy otyz som pensıasyn, shaı-qanttan artylǵan tıyn-tebenin tirnektep ákelip osy qaltaǵa salatyn. Aqsha sanaýdy bilmese de jobalap, dolbarlap otyryp bul tirneginiń elý somnan aspaıtynyn bildi. Jáne qos ýystaı kúmis teńge shyqty. Qýandyǵy aıtatyn: «Máskeý qalasy alysta» dep. Júırik poıyzdyń ózi úsh táýlikte ázer jetedi, joly da ýdaı qymbat deıtin. Árıne, jer shetinde júrgen Qýandyǵyna bul azǵana aqsha qarajat bolyp jarytpaıdy, pensıaǵa alys. Deńgene qyp otyrǵan jalǵyz toqtyny bazarǵa shyǵarsa Qýandyǵy kelgende ne soımaqshy? Sonsha qýanyshqa tyshqan murnyn qanatpaǵany elden taǵy uıat. Oılap-oılap, Esirkep shaldan qaryz suraı turýǵa bekindi. «Neǵypty, jaǵdaıymdy túsiner, júginip barǵanda betimdi qaqpas, alystaǵy Qýantaıym qýanyp qalsyn».

Kúnimpatsha sandyǵyn jaýyp, basyna kirsiz jaýlyǵyn salyp syrtqa shyqqanda kún kókjıekten edáýir ajyrapty. Syrtqy esikti qaýsyra japty da ıt kirip ketpesin dep jippen shandyp baılady. Bul aýyl baǵzy zamannan esikke qulyp salyp kórgen emes. Qulyp — úıge keletin Qydyr álıksalamdy shoshytady ári peıildi taryltady dep senedi. Bir jaqqa shyqsa, meıli, aı júrsin, apta júrsin; esigin jippen shandyp, ne qur ilgektep kete beredi. Syrt kóz úı ıesi bar-joǵyn esiginiń ashyq, ne jabyq turǵanynan biledi.

Demniń arasynda shaǵyn aýylǵa qımyl aralasqan. Kórshiniń toqal sıyry mańǵaz basyp óriske bettep barady, ýaq mal jarǵa súıkenip, shýaqqa topyrlap, tólinen bólinip shyǵar emes.

Esirkeptiń úıi aýyldyń bas jaǵynda, bıik dóńde, basqarma bop júrgende saldyrǵan alty bólmeli jalpıǵan meken jaıda. Nán qaqpany ashqany sol edi, syrtqa júgirip jas kelini shyqty. Ibaly neme tanı sala ıilip sálem salyp jatyr. «Atam shaıǵa otyrǵan», — dep tórgi bólmege engizgen. Shyndyǵynda, Esirkep shal keń bólmeniń buryshynda shaǵyn dastarhandy ıemdenip shaıǵa bas qoıyp otyr eken. Buryn ǵoı muny kórgennen: «Ýa, patsham, tórge shyq!» dep qarsy alatyn. Bul joly qabaǵy qyrystanyp jazylar emes, ernin jybyr etkizip sálem meziretin jasady da tuqshıyp otyra berdi. Jas kelin sháınekti ústemelep demdep keıýanaǵa qyzylkúreń etip shaı usynǵan. Kúnimpatsha syralǵy qurdasynyń keń dúnıeni taryltyp, bir ýys bolyp otyrǵan pushaıman halinen shoshyndy.

— Kisini pátkárda qylaıyn dese op-ońaı eken, ana brıgadır Dildebaıdan kisiniń quny bolsa da birer qap jem bosat deımin, qıtyǵady kep, atasyn páshis emes — men óltirgendeı, qıtyǵady kep. Jalǵyz býaz bıeni qolda ustaı almaı óriske jibergen edik, saıaq qýyp ketken be — ushty-kúıli joq, álgi bala keshe kúni boıy selkildep taba almaı keldi. Taǵy ketti izdep. Káıterimdi bilmeı otyrmyn.

Esirkeptiń janyn kemirip jegen boz bıeniń kúıigi boldy.

Kúnimpatsha qartaısa da kóziniń aldyna mal bitip as batpaı otyrǵan myna shalǵa zyǵyrdany qaınady.

— Qarań qalǵyr, qartaıǵanda kózge mal bitedi degen ras eken. Tórińnen kóriń jaqyn. Tórt qubylań túgel. Jalǵyz quıryqqa qarap otyr ma eń jer tirep. O, nesi eken-eı, sonsha taqystanyp!

— Kúıip otyrǵan janymdy kúıdirme sampyldap. Senen bılik suraǵan bir qudaıdyń pendesi joq, — deıdi Esirkep odan saıyn bezireıip.

— Qarań qalǵyr, bul jurt Qýantaıdy saǵynyp barqadar tappaı zar jylap júrse, jaǵdaıat surap, ahýal bilýdiń ornyna «býaz bıe», «býaz bıe», ól de bar maǵan! Shyraǵym, myna shaıyńnan jer maı sası ma osy?

— Joq, sheshe! Ot tutatqan jańqaýyqqa azdap kirásin quıyp edim, sol bolmasa, — dep jas kelin jaman qysyldy.

— Essiz qalǵyr, dári iship, jańqa jeıtin shyǵarmyz. Áneýkúngi alǵan unnyń jarymy kebek, joǵaryda aryqqa dári qosyp jatyr deı me. Aıran qatqan kespe kójeden artyǵy joq báriniń de. Qymbatshylyq bop kete me dep qorqam, moldatorǵaı jer baýyrlap ushyp qalypty.

— Aı, boz bıeniń kúıigi tyqat bop bitti. Baıaǵyda sol Dildabaıdy jetimder úıine ornalastyryp, ózim adam qylyp edim. Endi kelip shalqaıady kep, shalqaıady. Bul neniń mastyǵy deımin. Sóıtsem masylpromnyń bastyǵymen jeń ushynan jalǵasypty dep estidim. Qoıa qal, o ǵyp, bu ǵyp júrip biz de ómir súrermiz. Aınalaıyn bul ókimet aman bolsa keshegi eńbegi sińgen azamatty taptatpaıdy, qor etpeıdi, umytpaıdy, eleýsiz tastamaıdy, shoqytpaıdy, talatpaıdy.

— Jorǵa ashty bul endi! Ekilenip kep, kep, kep kijinetindeı seni tonap jatqan eshkimdi kórmedim. Ynsabyn bersin, ah, qudaı, kórsetkenińe shúkir de-e-ep jaıyńa qarap tynysh qana otyrsań qaıtedi, jazǵan-aý!

Esirkep shal taqystanyp qaldy. Myrs etip kúlip syrtqa ata jónelgen jas kelinnen qymsyndy bilem.

— Moldatorǵaı jer baýyrlap ushyp qalypty deısiń be? Sol qurǵyrdyń áýelep ushqanyn kórmedim ǵoı tegi.

— Ýaq mal da kúıis qaıtarýdy umytyp barady. Aldyna qoıǵanyńdy jalmańdap jeı beredi.

— Tań atpaı jaý qýǵandaı bul ne júris? — dedi Esirkep shal qolyndaǵy kesesin dastarhan jıegine shıyryp jiberip. Syrttan jas kelin kelip samaýryn túbine syzylyp tizesin búkti.

— Qaryzǵa aqsha suraı keldim. Qýantaıym túsime kirdi, taryǵyp júr ǵoı deımin, júregim de syzdap shydatpaıdy.

Esirkep qasaqana estimegen boldy.

— Aqsha surap keldim!

Esirkep «aqsha» degen sózdi ózge tilden jańa úırengendeı tym qolapaısyz sozyp aıtty.

— Aqsha! Qaıdan bolsyn ol?! Bala aýdanǵa qatynap isteıdi, ashananyń tamaǵy teńgeniń sory. Pensıam kidirip kelmeı jatyr. Boz bıe joǵalyp ketti.

— Saǵan salmaq salmaı-aq birdeme qylsam dep edim, bolmady,— deıdi Kúnimpatsha kókirektegi qyjylyn ázer basyp. — Jastardan suraýǵa aýzym barmaıdy. Qınalyp kelgende kórshiniń ájetin shyǵar, jarqynym. Qýantaıym osydan ókimet bop kelse alǵashqy aılyǵynan ózińe shapan japtyram.

— Qýandyǵyń bos moıyn bop shárde qalmasyn sol, qalanyń qysqa etek qyzyna úılenip. Ananyń kóńili balada, balanyń kóńili dalada. On bes jyl oqyǵanda taýsylmaıtyn ne oqý ol túpsiz?

— Aljyǵan adamsha qaıdaǵyny aıtady ekensiń! Páıittep júrip, batamdy berip ózim úılendiremin áli. Kelmese kelmesin dep otyrsyń ǵoı sen. Sóıtti bar ǵoı, moınyma dorba asyp: «aq dýana!» dep kete berem aqtap, jynym kelse qarań qalǵyr. Alpys jyl jalǵyz úı baǵyp jol qaraǵanym jetedi!

— Nesi bar, artynan izdep shárge sen de bararsyń.

— Qala menen ne jesin? Anada belimniń quıańy ustap, Qýantaıym oblystaǵy dáý bas jıenniń úıine aparǵanda kórgem. Etaj úıine kirgennen basym aınalyp, aıaǵym taıyp, ketkenshe ólip qala jazdaǵam. Ondaǵylar daýystap sóılemeıdi eken. Qatty sóıleıtin ádetim emes pe, aýyz ashsam-aq: «Oıbaı, apa, bul keń baıtaq Arystyń dalasy emes, jaıyraq, aınaladaǵy kórshilerdiń mazasyn almaıyq», — deıdi dáý bas jıen. Qalaı turyp, qalaı júretiniń óz erkińde bolmaǵan soń barqadar tappaıdy ekensiń. Doqtyryń qurysyn, erterek elge ketem, keń jerge baryp ólem dep Qýantaıdyń qulaǵyn jedim. Kelin shyraǵym, terim qatyp qap júrer, dásiroramalyń bolsa bershi.

Jas kelin jeńil turyp baryp keıýanaǵa túkti oramal ákelip berdi.

— Shalqaqtaıtynymyz áýeli qudaı, qala berdi ókimettiń arqasy. Áıtpese qatqan qurtpen shalap ishken ashózek baıdy da kórdik, osy kúngi balalar appaq qanttyń ózin kózge ilmeı qor qylady, ishi byljyraǵan kámpıtti de jep jarytpaıdy, izdeıtini ánebir kúmis qaǵazǵa oraǵan... sándegen... sýdyraǵan...

— Shokolad, — dep jas kelin keıýananyń umytqanyn esine túsirip jiberdi.

— Masyǵyp bittik qoı. Qydyrǵan qatynnyń qaltasynda da, jylaǵan balanyń qolynda da sol... sol...

— Shokolad, — dedi jáne jas kelin.

— Qoı, sársenbige Qýantaıymnyń sadaǵasy dep jeti nan qudaıy berip jibereıin. Kópten shelpek pisirmep edim. Qaryzǵa qyryq-elý som aqsha taýyp ber tuqshıa bermeı! Pensıamdy jıyp, o ǵyp, bu ǵyp qaıtararmyn.

Esirkep shal oılaǵan: bul kempirden qutylý joq dep. «Joq» deısiń — senbeıdi; «ózimizge kerek» deısiń — kónbeıdi. Tegi shatqaıaqtap shyǵaryp salýǵa qudaıy kórshiniń kóńilinde jazylmas tyqat kete me dep jáne qorqasyń. Ýaǵynda tap-tuınaqtaı qyp taýyp beredi deýge ahýaly mynaý; sen kór men kór jym-jylas etedi deýge qudaıdan qorqar. Qashan oqýdyń túbine jetem dep júrgen nemeresi kelgenshe qaryz aqsha allaý akbar deı ber.

Kúnimpatsha keıýana oılaǵan: dúnıeniń túbine jetem dep mal jınaǵan Qarabaı da qaıtqan bul ómirden dep. Janaza saıyn jurttan mal alsań da jumyrtqanyń ýyzymen jamalǵan ketik keseden qutylmapsyń. Manaly beri kók naýatyńdy taýsyp, qarǵa qusap qarqyldap otyrǵansha úıdegi jalǵyz toqtyny bazarǵa shyǵarsamshy. Úndemeı kisi óltiretin kespirińnen shoshımyn. Almaı ketpespin!..

— Neǵyl deısiń?

Kúnimpatshanyń daýsynan qoıý shaıǵa poda-podasy shyǵyp terlep, qabaǵy opyrylyp otyrǵan Esirkep qyms ete tústi.

— Nemıke nárse?

— Qınalyp kelgende ájetimdi shyǵar!

— Arzymaıtyn nárse ǵoı bizdiki.

— Ósh jerde omalam endeshe!

— «Berden» qaldyq bálege!..

Dep Esirkep shal shaıdan tappa tyıylyp, kózin jumyp, qolyn jaıyp bar biler duǵasyn qaıta-qaıta qaqtap aıtyp, betin sıpady. Qolymen aýa kesip «dastarhandy alyp ket» degen ıshara jasady. Jas kelin jeńil kóterilip samaýryndy aýyzǵy úıge ala jóneldi. Tumsyǵymen jer ıiskep baryp eńsesin jazyp otyrǵan Esirkep endi bolmaǵan márttikke basty. Áýeli oń aıaǵyn sozyp ámirken bylǵarydan tikken másisin sheshti. Endigi bir máýritte kelininiń syrtqa shyǵýyn báıittep otyryp, áńireıgen bólmede ekeýi-aq qalǵan kezde shulǵaýyn jazyp arasynan bir býda aqshany sýyryp aldy. Moldasoqynyp otyryp ári sanap, beri sanap buzaý tilindeı bes qyzyl qaǵazdy Kúnimpatshanyń aldyna tastady.

— O dúnıege alyp ketpeımiz. Boz bıe joǵalyp, ishimnen irip, tyqat bop otyrǵan soń daǵdarǵanym ras. Ájetińdi shyǵaraıyn, betke shirkeý, súıekke tańba bolmasyn.

— Kimsiń — basqarma Esirkep ediń, oshaqtyń butyn baǵyp, qaıratyń taıyp jińishkergen shaǵyń ǵoı bul. Kóńilińe alma, qatar bolǵan soń báldiri batpaq sóıleı beremiz. Aıtqanym aıtqan: osydan Qýantaıym kelse alǵashqy aılyǵyn alaqanyńa salamyn. Bul ókimettiń oqýyn taýyssa shet el aspaıtyn shyǵar. Túsime kiripti, úıge kirmeı, tamnyń syrtynda tur. Júregim sý ete qaldy. Bilmeımin... túsime búıtip kirmeýshi edi... jalǵyzym... taryǵyp júr me... — dep Kúnimpatsha keıýana manaǵy mort minezden múlde bosap, tolqyp, túıir-túıir jylaýǵa kiristi. Tystan eki kózine úreı tolyp jas kelin kirgen. Esirkep sasaıyn dedi. Basyna qarqaradaı qyp jaýlyq salǵan qara kempir jańa ǵana aıbaty betine tepken tegeýrindi jan edi, endi boı-boı bolyp úgitilip otyrǵany mynaý. Kóz jasy kóbesinen asyp tógildi.

— Qoıa qal, jamanshylyq shaqyryp jalǵyz uldyń jolyn kespe, bekem bol, men de namaz sońynan aq tilek aıtyp jibereıin búgin.

— Qýantaıym esime tússe bos-a-a-ap shógip qalatyn bolyp júrmin. Saǵynyshtan shyǵar. Poshtaǵa baryp aqshany qolma-qol salyp jibereıin. Áı, aınalaıyn, Qatıra, Qapıza, Ózıpa, Sábıra, oıbýı, Sálıma-aý, atyńdy umytyp qala beremin óstip. Myna aqshalardyń basyn qosyp sanap, qaǵazǵa jazyp bershi, poshtadaǵy bala shesheńdi maqaýpes qylady keıde.

Sálıma kelin kempirdiń aqshasyn sanap oramalǵa uqyptap túıip, jarty bet qaǵazǵa somasyn jazyp berdi. «Áje, júz som aqsha», — dedi. Batasyn berip, aqylyn aıtyp, apyr-topyr ornynan turyp syrtqa bettedi. Aýyldyń kelesi shetindegi poshtaǵa jetken. Poshtashy balany yǵyr qylyp ár nárseni surap kóp nyǵyzdap, Qýandyqtyń atyna júz som aqshany salyp jibergende baryp «ýh» dep jan shaqyrdy.

«Jan shaqyrdy» degen ásheıin-aq sóz. Áıtpese qashan Qýandyǵy kelgenshe qaıdaǵy tynym, qaıdaǵy jan rahaty?!

Oılap ketse Kúnimpatsha keıýana nemeresiniń jolyn ómir boıy kútip júrgendeı eken-aý. Áýeli soǵysqa attanǵan qosaǵyna saryldy... talaı jyl syz tósegin jas deneniń qyzýymen jylytty... soǵysta opat bolǵan qosaǵynyń kózindeı bop qalǵan Balǵabaıyn oqýǵa attandyryp salyp, bilikti, bilimdi azamat bolyp elge oralýyn kútti... endi, mine, altynshy jylǵa aıaq basty, qyrshyn ketken Balǵabaıynyń óteýi — Qýandyǵynyń jolyn qalt-qult etip kútýmen otyr. Teginde Kúnimpatshanyń ýaıymsyz uıyqtap, qamsyz kún keshken kezi tym sırek sekildi. Táıiri, bul adamǵa ómirde qansha qýanysh qajet deısiń?! Mysqal qýanyshtyń ózi úlken ǵumyrǵa jetip-artylmas pa. Dám-tuzy taýsylyp, demi bitpeı turǵanda nemeresiniń mańdaıynan bir ıiskep, «boldym, toıdym, bet aldyńnan jarylqasyn, qulynym», — dep batasyn berse bolǵany, odan artyǵyn tilemeıdi.

Qoı, á, dep: kóńil birlep, erteńgi jeti nanǵa arnap qamyr ashytyp qoıýǵa bekindi. As úıdegi kenep qapshyqtyń aýzyn sheship jarty tabaqtaı un alǵan. Eshki terisinen jasalǵan aq jarǵaq sypyrany jaıyp, kásekisi tozǵan elgezerge ýystap un salyp, alaqanymen qaqqyshtap asyqpaı elegen. Qolyn shaıyp, qazandaǵy qaınaǵan sýǵa tuz eritti. Mol etip jumyrtqa shaǵyp sary ýyzyn qosty. Batagóı shaldar men beıpil balalarǵa jetetindeı qyp qos zýala qamyr ıledi. Aragidik tuzdy sýǵa shylap, urpaq seýip saǵyzdaı qamyrdy shyn peıilimen bappen bóktergen. Aqyrynda qysh zerenge aýdaryp betine tabaq tóńkerip, jyly etip oramalmen jaýyp tastady. Qumandaǵy sýmen qolyn shaıdy.

Syrtqa shyǵyp súıekti sekseýilden butaýy kerek-ti, shekesi shanshyp aýyryp, ildaldalap súıretilip kelip jer tósekke jantaıdy. «Azdap myzǵyp alaıyn, sharshadym bilem» dep oılaǵan. Qus jastyqtyń sháıi tysy muzdap qalypty, shekesine muz basqandaı áser etti. Syrttan deńgeneniń mańyraǵan úni jetti. «Bul da basyma sor beınet bolyp jabysty: jem berseń — sý surap, sý berseń — jem surap barqadar taptyrmaıdy. Bıyl shilde de qaınap shyqty, jańbyr tambady, jerde ne qaýqar bolsyn?! Shańytyp shyǵa keldi ǵoı. Álgi doqtyr qyzym bas suǵyp, ahýal bilip turýshy edi, aýrý kóbeıip bezildep júr me, o da joq. Qýantaıym kelse-aq syzylyp úıimnen shyqpaıdy. Aqqýdyń balapanyndaı ózi de áp-ádemi súıkimdi bala, osy aýylǵa oqý bitirip kelgeli bir jarym jyl boldy, sońyna jaman sóz eritken joq áıteýir. Qýantaıyma buıyrsa qanekeı, qoldy-aıaqqa turmaıtyn áppaq kelin jumsap, balanyń ákelgen tabysyn qaltaǵa búktep salyp, qarqaradaı qyp jaýlyq tartyp, ah, kórsetkenińe shúkir dep shirenip tórde otyrsam ǵoı — óńge baılyqtyń qajeti qansha? Jeldi kúngi kóbelekteı qaýqarym mynaý, jarty kese aırandy ázer sińiretin ahýalym anaý — aı, maǵan kóp qýanysh buıyrmas».

Kúnimpatsha oı shetinen oı sýyrtpaqtap jatyp sálge myzǵyp ketipti. Esik sart ashylypty deıdi. «Apa», — dep sóılep Qýandyǵy kirip kele jatyr eken deıdi. Júregi bulqyna soǵyp selk etip oıanyp ketti. Óń men tústiń arasynda sóltıip basyn kóterdi. Endi baıqady, bóten, júris-turysy jeńil, aq kóılekti dáriger qyz sekildi. Syqylyqtap kúlip: «Men ǵoı, apa, men», — deıdi. «Ýa, kórsetkenińe shúkir, jaratqan ıe, jańa ǵana ap-anyq «apa» degen daýsyn estidim emes pe? Álde jer túbinen jer jetkizdi me? Álde ezilip soqqan júrektiń álegi sol ma?»

— Quldyǵym-aý, Qýantaıdyń daýsyn estidim ǵoı, ap-anyq, jańa ǵana!..

Dáriger qyz qos urtynda sút shuqyry oıylyp kúlimsireı qaraıdy, tap aldynda. Baýyryna tartyp mańdaıynan ıiskedi. Qyz beli kútir-kútir úzildi. Kúnimpatsha esin endi jıǵandaı bolyp, qýanysh meımildegen janary qaıta jandy.

— Salatyn dári taýyp ákeldim, apa.

— Sol qurǵyryń etimdi shabaqtap, terimdi tesip ıt rásýasyn shyǵarady-aý deımin. Shanshymaı-aq jutqyzsań qaıtedi? Tańǵa jaqyn tús kórippin. Qýantaıym úıge kirmeı, tamnyń syrtynda tur. Nege ekenin bilmeımin. Jańa ǵana ap-anyq daýsyn estidim. Taryǵyp júr me dep júz som salyp jiberdim mana.

— Apasy ýaıymshyl! Balasy eldi umytty! Apasy gújildegen samaýrynnan shaı ishedi qazir, qyzyna áńgime aıtyp beredi. Apasy jazylady.

— Kespe kójege burysh sap ishsem táýir bop keter me em!

Qyz bilegin túrinip, qolyn shaıyp as qamyna kirisip ketti. Oshaq basy kóńirsidi. «Apasy demalyp jatady», — deıdi as úıden daýystap. «Elpektegen quldyǵym-aý, ánsheıin, nıetime bola peıilin burǵan ǵoı maǵan». Syrttaǵy zarjaqqa shelekpen sý aparyp bershi, quldyǵym. «Búldirshindeı bop Qýantaıyma buıyra ketse budan artyq tilemes edim. Ynsabyn bersin. Manaǵy máttaqam Esirkep ne dep kókidi sonda? Shári nesi?.. Marjasy nesi?.. Tileýiń kesilgir, qý molda, óz balasy kóz aldynda júrgen soń muqatyp otyr daǵy. Aqsha surap baryp arazdaspaıyn dep durystap ýáj da qaıtarmadym qaq mańdaıdan salǵandaı etip». Áke-shesheń aman-esen be, quldyǵym? «E... e... Jańaqorǵanda jolyńdy baǵyp qaıbir jetisip otyr deısiń. Bul kúnginiń balalary oqımyn dep, shoqımyn dep týǵan jerden bezip, tekemettiń ústine túsken synaptaı tutymǵa ilikpeı pyshyrap ketetin aýrý tapty. Sońynda soqyr shamnyń sáýlesindeı diril qaǵyp bizder qalamyz. Bala túzde, baıǵus úıde — osy da baraqatty tirshilik pe? Hat jazyp turatyn shyǵarsyń, quldyǵym? Hat degeniń órt bop saǵynǵan kókirekke sý búrikkenmen bara-bar. Saǵynyshtyń aýrýdan jaman dert ekenin bile bermeıdi ǵoı. Kespe túsiretin nansholpy shelektiń ústindegi shegede ilýli tur, quldyǵym. Osy qyzyma yrym qylyp jylanbaýyr bilezigimdi syılaıynshy, tilekke tilek, nıetke nıet qosylar, bálkim. Bir úıdiń álpeshtep ósirgen erkesi bul da, kórime ala túspespin, erteńgi kúni demim bitip kóz jumar bolsam áldekimniń qolynda keter. Balǵabaıdyń kókesi áıgili ustaǵa ádeıilep soqtyryp bilegime óz qolymen salyp edi. Erteń erte turyp osy aýyldyń shaldary men balalaryna pátir, juqpa, qatyrma, qazanjappa, oıbýı, shelpek pisirip úlestirsem dep edim, quldyǵym. Árıne, bergenniń saýaptan ózge zalaly joq. Qolyń qandaı jeńil, kespe kóje ázir bop qalǵany ma, quldyǵym?

Kúnimpatsha aldyna maılyq oramal jaıylǵanda saýyldaı qozǵalyp syrtqa shyǵyp ketýdi oılady. Tabaldyryq túbindegi kebiske aıaq suqqanda ańdady, shańyn súrtip, muntazdaı etip tazartyp qoıypty. Kún sańy synypty. Búıiri tompaıyp sıraǵy shıdıip jińishkerip ketken deńgene qol shaıyp otyrǵan muny tumsyǵymen túrtken. Keıýana qaıyra turyp, ıegin kókke ilip, alaqanyn batýǵa asyqqan kúnge tósep, aýdannan túsetin qasqa jolǵa uzaq súzilip qarady. Janary taldy. Tininen tarqatylyp úıine burylǵan. Deńgene shalǵaıyn tistelep tabaldyryqqa deıin ilesip keldi. Dáriger qyz jer tósektiń irgesine kespe kójeni burqyratyp ákelip qoıypty.

— Júrektegi jandy tiriltken kórgendi bala ekensiń, quldyǵym. Áýeli jaratqan ıem dúnıege kedeıdi jaratypty deıdi: ýaqyt oza, zaman óte aqyldy, eti tirisi dáýletti bop ketipti de, jalqaýy men nadany sińiri shyqqan kúıinde qalypty. Biz sol jalqaý atadan taraǵan ekenbiz. Ókimettiń arqasynda ǵana ózge jurtpen teńeldik qoı. — Kúnimpatsha ysyldap kespe kóje ishýge kiristi. — Óziń de ish, quldyǵym. — Álgide tamaqtanǵam, apa, — deıdi qyz túbit únmen. Áldene aıtýǵa oqtalyp, sózin tiliniń ushyna úıirip qana otyr. Osy mezet oıda joq oqıǵa boldy.

Áýeli motosıkldiń ashshy yshqynǵan daýsy shyqty, sosyn jer dúńkildep esik sart ashyldy. Myqshıtyp shápke kıgen Dildabaı brıgadır! Shekesin kórsetip kempirmen erin ushymen ǵana sálemdesti. Janary shapyrashtanyp dáriger qyzdy iship-jep barady. Qyz úrkip tósek jaqqa oıysqan.

— Erketaı, aıda, vecherge kettik, motosıklge minges, bol, tez!.. — deıdi digirlep.

— Qyzym peshirge barmaıdy, ádiram qal-aý! — dep keıýana buıyq jambastap jatqan jerinen julqyna kóterildi. — Sálem joq, saýqat joq, qaıdan shyqqan shataqsyń, munda jatqan tezek salǵan qap deımisiń?! Osydan shaldarǵa júgindirip jynyńdy qaǵyp almasam maǵan kel. O nesi-áı! Jurtty bóriktirip, kıip-jarýyńa jón bolsyn. Ókimettiń baılyǵyn qazan ústi ojaýmen simirip masyǵaıyn degen ekensiń. Jónińe júre ber. Senen keler nemıke quqaıdy kórip alam.

— «Nemıke... nemıke»... Erketaı, bol endi, tań atqansha bı bılep, gýláıt soǵamyz!

Erketaı kókparǵa túsetin laqtaı jaltaq-jaltaq jáýdireıdi.

— Kimniń shikarasy deısiń osy. Selk-selk etkizip alyp bara jatqan astyndaǵy taryldaq pen kolhozdyń alpys gektar júgerisi shyǵar. Azar bolsa, essiz qalǵyr, Qýantaıym kelgenshe kójesi daıyn abaqtysynda otyra turarmyn. Anaý ákpishti ápershi, qaq mańdaıdan salaıyn kep!

Dúńkildep kelgen Dildabaı tap bulaı is nasyrǵa shabar dep tegi oılamaǵan. Erketaıda kópten kóńili bar-tyn. Oılaǵan: astymdaǵy motosıkl zyrlap tursa, dúkenniń jáshik-jáshik araǵy taýsylyp qalmasa qylymsyǵan qyz qolda dep. Qyr asyp selkildetip áketemin dep.

— Jigitterge taba qylma meni! Sensiz kelmeımin dep shyqqanmyn!

— Syrqat kisiniń qasynda bolam, — dedi dáriger qyz.

— Bólimsheniń qaraǵaıdaı qos bólmeli úıin bosatyp berdim. Qoımanyń, keńseniń esigin saǵan ashyq qoıdym. Oıǵa, qyrǵa qustaı ushyryp talaı serýendettim. Sonyń bárin umytyp, myna syz úıde, qarańǵy kempirge... tifý!.. aıtpady deme, renjisem aıamaımyn — bul bólimshemen qoshtasasyń!

— Shı júgirtip, biz tyqpa tilmen! Essiz qalǵyr, kespe kójemdi durystap ishkizbedi ǵoı! Ekilenip kep, kep, kep, kep nyǵyzdaıtyndaı bul qyzyma ótkizip qoıǵanyń bar ma? Qoımań ne, masahanań ne? Tepsinetin bul seniń keńseń emes, Qýantaıdyń qara shańyraǵy bar, áıda!

Dildabaı shegine túsip, temekisin tutatty da qońyrsyq kók tútinin tanaýynan burq etkizdi.

— Shynyń ba bul?

— Shynym!

— Ákeqyz, qyz atymdy baıym joıdy dep jylap júrme, — dep daýsyn ózgertti de «á» dep qolyn bir siltep shyǵyp jóneldi. Kelýi qandaı jyldam bolsa, ketýi de sondaı jyldam. Alaquıyn ótkendeı tegi.

— Seni me! Erteń shaldardy jıyp bárin, bárin aıtyp berem: tapap kete jazdady dep, kemsitti dep, shańyraǵyma at oınatty dep. Myshtaı bolyp keshirim surap aldyma júginbeseń maǵan kel. Ákireńdep kókiregime tyqat sap ketkenin qarashy. Qýantaıym ǵoı kisige «sen» demeıdi, úlkenniń aldyn kesip ótpeıdi, sóıtip júrip-aq jaqsymen juǵysa ketedi, dúnıeniń oqýyn taýysty. Álgi Dildabaı balalarmen tóbelesip kóılek shaq kelmegen soń úshkilden shyǵyp qalǵan. Sosyn Esirkep baıǵus aparyp balalar úıine tapsyrdy.

— Ashý basady, apasy! Dári ishedi, apasy! — dep dáriger qyz kempirge dári berip, shálimen qymtap báıek boldy. Aldyna qulańqyraı jambastap erkeleıdi. Kúnimpatsha tyǵylyp otyr eken, boıyn bıleı almaı qaldy. Qaıdaǵy-jaıdaǵy esine túsip, erni dirildep, dáriger qyzdyń arqasynan qaǵyp mańdaıynan meıirlene ıiskedi. Janaryna kilkip jas tyǵyldy. Qyzdyń álgi jigittiń arqasyna jarmasyp ketip qalmaǵanyna shúkirshilik etti. Erketaı qulaǵyna sybyrlap: «Uryspaısyz ba, apasy?» — deıdi. «Quldyǵym-aý, kóringenmen sampyldasyp ursysa jóneletin meni bir betpaq deımisiń, álginiń lańyna kúıem ǵoı». «Endeshe Qýandyq kelgenshe qasyńyzda bolaıyn», — deıdi Erketaı tula boıdy eritken únmen. «Ony nesine suraısyń, quldyǵym-aý, shesheńniń kúni-túni tilegeni sol emes pe? Jaman tamda ish bosap qulazyǵan kún keshkeli qashan. Seni de qudaı aıdap ákelgen shyǵar, eki jarty, bir bútin bolyp tirshilik qurǵanǵa ne jetsin». Qýanǵan men qoryqqan bir degendeı Kúnimpatsha keıýana aýrýyn tars umytyp, maımańdaı basyp úı tirligine aralasqan boldy. Erteńgi jeti nandy qalaı, qansha pisirýdi oılasyp kúńgir-kúńgir máslıhat qurdy. Kónekóz ábdiresin ashyp dáriger qyzdyń aldyna bar baılyǵyn jaıyp saldy. Jylanbaýyr bilezigin taramys qolynan saýmalap sypyryp jas qyzdyń tal shybyqtaı maıysqan bilegine salǵan. Túnniń bir ýaǵyna deıin aýyl shetindegi qorjyn tamnyń jaryǵy sónbedi.

Aýyldyń kelesi shetinen sháý etip kúshik úrgen. Aı jaryǵynan kórinip tur, poshta úıiniń esigi sart ashyldy. Poshtashy bala kostúminiń bir jeńin júre suǵynyp, qolyndaǵy tildeı telegrammany qysyp ustaǵan kúıi jyn qýǵan adamsha Kúnimpatshanyń úıine qaraı dalaqtap júgire jóneldi.

---