InfoHub Logo

Orazáli óz qatarynyń aldy, alǵyr, zeıindi dáriger ekeninde eshkimniń kúmáni bolmaıtyn. Ásirese keıingi bir jyldyń kóleminde asa qaterli eki-úsh aýrýǵa operasıa jasap, aıaǵynan tik turǵyzǵaly beri «qoly jeńil» dáriger atalyp aty dabyraıyp qalǵan. Gazetter de ıntervú alyp, sýretin basty. Endi mine oıda joqta mańdaıy tasqa tıgendeı osharylyp otyr. Oǵan sebep — jazýshy dosy Qydyrdyń oqystan aýyryp qalǵany. «Meni de ǵylym kandıdaty, joǵary bilimdi hırýrg deıdi-aý» dep qamyryqty ishteı. «Meni sharshata bastaǵan jedel járdem. Beıne stanokte turyp alyp temir jonǵan adamsha aldyma ákelgen aýrýdyń bet-júzine qaramaı jáýkemdeı jónelemin. Áıtpese dosyma kelgen qaterdiń aldyn alýǵa bolatyn edi ǵoı».

Orazáli stolǵa eńsesin salyp jiberip tereń kúrsindi. Osydan attaı eki aı burynǵy ótken oqıǵany kóz aldynan ótkizdi. Qazirgideı esinde.

Sol... jeksenbi kúni ertemen tóseginen telefon qońyraýy kótergen: erinip turdy, symnyń kelesi ushynda qarlyǵyńqy, áıtse de jumsaq áıel úni estildi. Qydyrdyń kelinshegi eken. Jazýshy dosyń jumaǵa dachaǵa ketken edi deıdi. Jazyp júrgenin aıaqtaýǵa. Keshe oralýy kerek-tin, sodan ushty-kúıdi joq. Dúısenbige baspaǵa jańa dúnıesin tapsyramyn degen ýádesi bar. Túnimen ýaıymdap kózi lmeı shyqtym. Bilmeımin tegi. Keıingi kezde ıa jazyp júrgeni, ıa tynyǵyp júrgeni belgisiz, tomaǵa tuıyq bolyp aldy. Baryp halin bilseń qaıtedi. Sizge qulaq aspasa, biz tildesýden qaldyq. Kelinshektiń daýysy birtúrli irip dirildep shyqty. Tap qazir jýynyp, kıinip, qala syrtyndaǵy jeke menshik demalys úıinen Qydyrdy taýyp qaıtýǵa ýádesin berdi. Árıne keshikpeıdi. Saý bolyńyz ázirshe.

Qulaǵynan telefondy alǵanda tula boıyn áldebir sýyq lep qýalap ótkendeı boldy, denesi titiredi. Álgi kelinshek únindegi úreı óz boıyna aýysqandaı ma qalaı. Sárilik shaıǵa kidirmedi. Jýynyp-shaıynyp, kónetoz jolaq kostúmin júre ıyǵyna ilip syrtqa shyqqan.

Astananyń teristik batysynan sırek soǵatyn ókpek turypty. Aýzynda qum qyshyrlady. Kóshe jıegindegi zaý daraq shýlap úderip tur. Syldyrap aǵyp jatatyn aryqtaǵy sý jyltyrap jińishkerip qalypty.

Jeńil mashynasynyń ot beretin tok kózi azaıypty: buranda temirmen ıyǵyn búlkildetip julqylap áreń ot aldyrdy. Shanshýdaı qadalǵan jel, otyryp qalǵan tok kózi jamanshylyqqa bastamasa ıgi dep qaýpaılady. Qalanyń tústigine shyǵatyn Qarǵaly tas joly aınadaı jaltyrap jatyr. Kóshe sypyrǵan kisi sypyrtqyny jylansha ysqyrtyp aldyn orady. Áınektiń ishki jaqtaýyndaǵy shańdy úrledi. Júregi órekpidi.

Qydyrmen sońǵy ret qashan ushyrasqan edi?.. Iá, onda da qala syrtyndaǵy dachada bolatyn, qonaqqa shaqyrǵan. Taza aýa jutyp seıildep qaıtýǵa shyqqan. Áni-mini áńgimemen otyrǵanda kún batyp, kirpik úıirilgen.

— Búgin osynda qonasyń, — degen Qydyr buǵan.

— Úıge jetýim kerek, — deıdi bul. úni qapelimde qatqyl shyqqany áli esinde.

Qydyrdyń sol kúni ústinde aq jeıdesi joq, tor kóz jeńsizi, basynda kúnge ońǵan sheten qalpaǵy bolatyn.

— Aıtatyn sóz bar, — deıdi ol.

— Jeti túnde qandaı sóz? — dep Qydyrdyń kelinshegi ara túsken. — Kisini joldan qaldyrma.

— Búgin osyndaı túneımiz, — deıdi Qydyr.

— Qalaıda qalada bolǵanym jón, — dep ózeýregen ózi. Qoıshy áıteýir, ary tart, beri tart daı-daı yrǵastan soń qalaǵa júrip ketken. Kóńlinde bóten oı joq. Álgi kıkiljińdi azdap jutqan sharapqa jaýyp ertesine-aq tarsa esinen shyǵarǵan.

Túnimen shoq bop janyp, endi kúlge aınalyp bozarǵan sekseýil tomaryndaı jartykesh aı mańdaı tusqa ilinipti. Sýyryla aqqan júıriktiń yrqyn sap-sap tejep sol jolǵy Qydyrdyń «aıtar sóz» ne eken dep oılady. Qolqasyna nege kóne ketpedim deseńshi. Jol jıegindegi záýlim terektiń teńge japyraǵy úzdiksiz sýdyraıdy. Tas jol qyrqaǵa qaıqaıǵan. Terek taýsylyp alma baǵy bastaldy. Gúlin jaqynda tógipti. Aryq jıegin qu qaýyrsyny sekildi appaq úpelek jaýyp ketipti. Gúl tókken aǵash qursaq kótergen kelinshekteı sóli syrtyna teýip solqyldaı terbeledi. Butaq boıy búr jarypty.

Demalys úıine aparatyn tas jol «Chapaev» sovhozynyń dóń ústindegi ortalyǵyna úsh júz metrdeı jetpeı solǵa burylatyn. Qos meńireý soqpaq qalyń alma aǵyshyn jaryp ótedi. Mashına áınegin jıektegi sámbi tal sabalady. Tóbede teńselip shóje torǵaılar otyr, úrketin emes tegi. Baq qushaǵynan sytylyp shyqqasyn-aq aldynan jińishke jasyl jıek kósiledi. Jasyl jıekti Qydyr ekeýi «aı alqaby» dep ataıtyn. Aı alqabynyń boıy shúpirlegen demalys úıleri. Sol jıektiń arǵy etegin kókteı sýy tastaı Tentek ózeni saqyldap jatyr. Tentek — sovhoz bólimshesi men demalys úıleriniń shekarasy ispetti, eki shoǵyr aýyldy qaq bólip jaryp aǵady.

Keń tynysty taza aýany qunyǵa jutty. Kók maısada shyq kórinbeıdi. Motor úni qoıynǵa tyǵylyp erkelegen bala mysyqsha pyryldaıdy. Yldıǵa qulap jáne solǵa burylǵan. Bul jolmen búgindikke dóńgelek ótpegen. Qydyrdyń jumyrtqadaı úıi... mańaıy aǵashqa malynyp tur, tym-tyrys. Mashınasyn óshirip, jaıaý aıańdady. Daýystap dybys bergisi kelip oqtaldy da ózin-ózi tejedi.

Jińishke soqpaq kómeski tartypty. Jabaıy shópti kóp otamaıtyn Qydyrdyń qashanǵy ádeti: jalqaýlyǵynan emes, jazýshylyǵynan. Kókti de aıaıdy. Jurttyń mańaıy jaz aıynda jylan jalaǵandaı jaltyrap jatqanda, munyń esik-terezesi baqbaq, óleń, alabota, qoıan oty, shyrmaýyqqa batyp turaly. Syrtqy esigi jabyq. Tutqany ustaǵany sol edi, ashylyp júre berdi. Aýyzǵy úıdiń edenin solaıymen aq qaǵash jaýyp ketipti. «Kire berá, — degen Qydyrdyń úni selk etkizgeni muny.

Dosy tórgi bólmedegi jataǵan kereýette shalqasynan jatyr. Sheke tamyry kógerip kórinedi. Áldenege ushyrap qaldy ma dep záresi ushty, janyna jetip barǵan. Dárigerligi ustap Qydyrdyń bilegin qarmady, sup-sýyq. Tamyr soǵysyn eseptedi, durys sekildi.

— Ushty-kúıli joǵalyp, jatyp alǵanyńa jón bolsyn?!

Qydyr quıańy ustap siresip qalǵan kisishe asa qınalyp basyn kóterdi, suıyq shashynyń arasynan aq shalyndy. — İzdep kelgeniń jaqsy boldy, Orazáli... Jaıǵasyp otyrshy... Jeńiltek mineziń-aı osy... Túnde oqıǵa boldy... — Qydyr ár sóziniń arasyna tynys qosyp, entigin basqan adamsha az-kem úzilis jasaıdy.

Orazáliniń kúre tamyryn qýalyp kishkentaı muz túıiri júgirip ótkendeı titiredi. Áldebir sýyq saýal sanasyn syǵyp, kómeıine eriksiz buǵyndy. Qarsy aldyndaǵy sharasy keń qos janardan álsiz muń oqyǵan.

— Anada menimen birge qona ket degende beker buldandyń.

Orazáliniń boıynan salqyn lep ýetsinshi qane. Áınek syrtynan shyrmaýyq shóbinińǵ názik saýsaǵy dirildedi.

Túsindirip, jón aıtýdyń ornyna áldeneni jumbaqtap, joldasy tizesin jazyp turyp ketti. Jlektr plıtasyn qoıap shaı qamdady. Stoldy, edendi qaǵazdan aryltty. Qoly bolar-bolmas qaltyrap nan týrady, shaı demdedi. Tereze aldyndaǵy tyrbıǵan pákene oryndyqqa bular qatar jaıǵasty. Kún tóbeden aýypty. Jylqyshy qustyń ysqyryǵy da, jel ýili de sappa tynǵan. Únsiz-túnsiz otyrý qantsy shaı ishkennen de jaman qıyn kórinedi. Álden ýaqytta tynyshtyqty dastarqan ıesi buzdy.

— Stýdenttik ómirimnen arǵysyn bilmeısiń árıne, — dep bastady ol áńgimesin.

«Nege bilmesin?.. Jetim óskenin, FZO-da júrip óleń jazǵanyn talaı estigen!»

— Túsinikti bolý úshin áriden bastaıyn, — dedi Qydyr. — Dúnıede joqtan bar paıda bolmaıtyny, bar joǵalyp ketpeıtini sekildi, osy tirshiligimiz keshegi ótkenimizdiń zańdy jalǵasy, sonyń tabıǵı qarymtasy ǵoı. Jazymyshtan qashý joq. Tórt jasymda sheshem sýsamyr dertinen dúnıe salypty. Ákem soǵystan oralmady. Qolyna alyp, baýyryna basar janashyr aǵaıyn bolmaǵan shyǵar — jetimdiktiń kermek dámin erte tattym. Kindik sheshemniń úıinde óstim. Kindik sheshe men úshin áke de, sheshe de boldy. Qýanyshqa tasyp, qaıǵyǵa jasyp ketpeıtin bir toǵa berik jan edi. Belin shartta býyp alyp ylǵı shash etek sharýadan qoly bosamaı qımyl ústende júretini qazir de kóz aldymda. Keı-keıde jany joq ne aǵashtan, ne taramystan jaralǵan ba dep oılaýshy edim. Aq-qarasy aıqyn janaryn kir shalmaıtyn. Ylǵı jyly shýaq shashyp turýshy edi.

Sol kisi aıtatyn: kúıeýim kúngeı eliniń belgili shabandozy edi dep. Ataqty bir jıynda ókpesi kúıip ólipti. Qara jamylyp jyl júredi. Artynan aǵalary kelip: «qaryndasymyzǵa endi bosaǵa baqtyrmaı, ıa ámeńger taýyp qosyńdar, ıa tórkinine bosatyńdar», — depti. Kindik sheshemdi túsken eli jaqsy kóredi eken. Mol máslıhattan soń kesip-piship eshteńe aıta almaı, sheshimin sheshemniń ózine beripti. Sonda ol kisi: «Jıyrma besimde jesir qaldym. On alty jasymda túsken altyn bosaǵam ǵoı bul: endi bótenniń tósegin jylytamyn, bosaǵasyn kórkeıtemin dep oılamaımyn, tórkinime de qaıtpaımyn. Qalǵan ǵumyrym osy shańyraqta ótsin», — depti. Kindik sheshem sonymen birjola el báıbishesi bolyp otyryp qalypty. Áıteýir shańyraǵyna shań juqtyryp, etegine sóz ertpeı ǵumyr keshipti.

Sol kisi aıtýshy edi: bul ómir jyldyń tórt mezgili sekildi dep. Qadamyń qutty, jolyń bolǵysh keziń — jaz kúnderiń: aldyńda qýań tartyp keletin kúziń bar. Apshyńdy alyp azynaǵan aıazdy qysyń taǵy tur. Endeshe ýaqytsha tabysqa mastanbaı, qysyltaıań kúnderden yqpaı, birqalypty sartap, sarabdal minez saqtaǵan jón. taǵdyr qysyna qolyńdy úsitip, ókpeńe sýyq ótkizip kúırep ketýge jáne bolmaıdy: óıtkeni qyr asynda jaımashýaq tynystap kóktemiń kele jatyr. Eń durysy — qaıǵynyń da, qýanyshtyń da da syryn sabyrmen uǵý, sodan tálim alý.

Kindik sheshemniń sózi álgide sen kelgende qulaǵyma qaıta istilip jatqan. Endeshe bul aı meniń qýań tartyp qasarysyp kelip qalǵan kúzim bolmasa neǵylsyn.

— Qıalı-qıalı degenge qaıdaǵyny soǵady ekensiń sen de, — dep Orazáli dúrse qoıa berdi. — Basyńdaǵy dáýlet mynaý! Úı, semá anaý! Ne ishem, ne jeımin demeısiń!..

Qydyrdyń daýsy ózenniń arǵy jaǵynan estilgendeı talyp jetti.

— Sózimdi alystan qaıyryp jatqanym — kesheli bergi ishimdegi arpalysty sezsin degenim ǵoı.

Endi baıqady. Qydyrdyń janarynyń astynda barmaq basyndaı kógis qalqypty. Kisi uıyqtamasa óstetin. Eńsesin salyp stol ústindegi nan qıqymyn úrlep jiberdi. Basyn tasqa uryp saqyldap aǵyp jatqan Tentektiń saryny qubylyp estiledi. Jel kóterildi me, áınek syrtynan telmirip turǵan shyrmaýyq basy jáne qaltyraı bastady. ultanynan eden syzy sezildi.

— Búgin osynda qon. Bárin túsinesiń, — dedi Qydyr.

— Qoı, kókeshim. Osy sandalǵanym jetedi! Qalada úı-ishiń úderip ýaıymdap jatqanda bul ne jatys?!

Daýsynyń qalaısha sap-sap basylyp qalǵanyn ózi de uqpady. — Erteń jumys. Jýynyp-shaıyný kerek. Mashına súrtýsiz...

Kózine kózi túsken. Súıek-súıegi syrqyrap, denesin qaltyrata salqyn lep soǵyp ótti. Dosynyń janary tereńdep ketipti: sol tuńǵıyqtan ne kórdi deısiz ǵoı — aq-qarasy aıqyn janardan úzilip túsýge qalǵan tamshy jas, tym alysqa umtylǵan tirlik tolqyny, qulshynys, ishki qubylys, erik kúshi, syr bermeý sekildi minez qyry eles berdi. Imandaı shyny, kisini kózinen tanıtyn jazýshy emes, hırýrg qoı. Buryn-sońdy dos janyn túsindim, uqtym degeni beker bolyp shyqty. Qydyrdyń salaly saýsaǵyn qysty.

— Maqul, qalaǵa baryp úıińe telefon soǵaıyn. Ýaıym etpesin... Tamaq ta taýsylypty... Kóp keshikpespin...

***

Kóńilge bolmasa Orazáli qalada kóp kidirgen joq-ty. Áýeli dosynyń úıine telefon soqty, óz kelinshegine qaǵaz qaldyryp, jolaı keshki shaıǵa dep pisken et, qoı sútinen qatyrǵan irimshik, bálish satyp aldy. Kún kókjıekke janasqanda Aı alqabyna qaıtyp oralǵan. Tentektiń jarlaýyt qos jaǵasy qara qoshqyl. Quraq basy salbyrap túsip ketipti. Qydyr qol kúrekpen aǵash túbin qopsytyp júr eken, muny kórip eńsesin jazdy, yrjıyp kúldi. Qolynan azyq-túlik salynǵan sýmkany aldy. «İrimshikpen shaı ishkendi unatamyn», — deıdi. «İńir úıirilmeı turyp elektr eseptegishin jóndep qoıshy, qolyńnyń ebi bar ǵoı, túnde jaryqsyz jattym». «Folknerdiń «Avgýstaǵy aı jaryǵy» atty romanyn oqyp bitire almadym», — deıdi jáne. Orazáliniń bar zeıini dosynyń qımyl-qalpynda, áldebir kúdik izdep kóziniń astymen iship-jeı qaraıdy. Sál nársege seziktene qalady, sál dybystan sekem alady. «Shaıdy syrtta ishsek qaıtedi?» — deıdi bul. «Úıdiń edeni tym salqyn seziledi, quıańym ustap siresip qalarmyn».

— Úıde isheıik, — dedi Qydyr.

Kún kókjıektegi tyrbyq aǵashqa túırelip qalypty. Orazáli lám degen joq. Aýyz aıbandaǵy eseptegishtiń qorabyn ashqan, joǵarǵy óristi ustaıtyn saqtyq symy kúıgen eken. Kóp shuqylap jańa sym tartty. Bólmede jaryq jandy.

Orazáli bos shelekti saldyrlatyp sý ákelýge jónelgen. Jar jıegindegi tikenek qorshaýdyń astynan eńkeıip ótti. Saı ultanynda Tentek; kúndizgi saqyldaǵan ashyq úni basylyp, tanaýynan yńyldap maqam aıtqan ánshideı mińgirlep qalypty. Aǵys aldyna shelegin tosqan, qolynan julyp ákete jazdady. Jańa baıqady, moınynda galstýgi salpyldaıdy. Mana erteńgisin asyǵys baılaı salǵany, sol alashapqynmen umytyp ketkeni, kisi kúlerlik yzdıma kıimmen júrgeni endi esine tústi. Óziniń tuzy jeńildigine kúıdi sodan. Dachaǵa túnerip oralǵan.

Qydyr manaǵy stoldyń ústin jıyp, gazet jaıyp, shaǵyn dastarqan jasap qoıypty. Býy burqyldap shaınek keldi. Salqyn syz edendi bólme ishine azdap jylý júgirgen sekildi. Biraýyq únsizdikti kese men qasyq syńǵyry bólip turdy. Osy mezet bul oqys Qydyrdyń janaryna nazar salǵan: qanshama masaıraǵan merekeli ortada otyryp qýanar-aý, qyzmet dep, mindet dep zyr júgirgen tirshilikke ileser-aý, qaısybir alys jaǵalaýǵa taǵdyr aıdap aparar-aý, tynshyr, jer baýyrlap jyljyp jetken kárilikke de kóndiger, jyldar óter, jańa urpaq jetiler, áıtse de osy bir janardy umyta almas.

— Estımisiń? — dedi Qydyr. — Saldyraǵan arba daýsyn.

Bul únsiz-tilsiz basyn shaıqady.

— Kindik sheshem aıtýshy edi: ajaldyń arbasy bolady dep. Ajal arbasy adam dúıege kelgennen saldyrap sońyna túsedi eken. Bala kezinde kisi júırik bolady, qulyndaı ushyp qyrqalardan asyp, arbadan qara úzip ketedi. Ólim týraly oılamaıdy. Jigit bolady. Entigin basyp bir jerge tynystaıyn dese, biledi, artyndaǵy óksheleı qýǵan arba jetip qalaryn. Bul tirshilikte adamnyń damyl tappaı júgire beretini sodan. Jer ortasyna keledi, qartaıady. Bir kúnderi keýdesi syryldap aıańdaýǵa ázer shamasy jetedi. Endi jer basyp jyljýdyń ózi muń. Ajal arbanyń saldyry údeı túsedi. Taqap qalady. Sońǵy márte yshqynasyń; burylystan saldyr-gúldir shyǵa kelgen álgi arba ústińnen ezip óte shyǵady.

Áınekten tolyq aıdyń shekesi syǵalady, bólmege sýyq sáýle quıyldy.

— Yrymshyl, ne dindar emespin. Jaqsy bilesiń. Áıtse de jas kúnimnen sanama sińip qalǵan osy áńgime kesheli beri oıyma oqys oraldy. Dachada jumys istep júrgem. Keshqurym. Qas qaraıǵan kez. Osy demalys úıleriniń qaraýyly esek arbasyn jegip alyp túndeletip sovhoz bazasynan tyńaıtqysh urlaýǵa bara jatyr eken. Arbanyń tastaqty jolmen saldyraǵan daýysy qulaǵyma túrpideı tıdi. Sodan beri, minekeı, ekinshi ret arba saldyryn estip otyrmyn.

— Tyńaıtqysh urlaýǵa shyqqan sol qaraýyl jigit bolar taǵy! — dedi Orazáli óz-ózinen ótirik jelpinip. — Bazdaǵy úıýli jatqan tyńaıtqyshty óz baǵyna kereginshe tasyp almaqshy ǵoı ıttiń balasy. Aıtaıyn oǵan! Aýlaq júr dep!

Qydyr sazarǵan kúıi tapjylmastan otyra berdi. Bul artyqtaý ketkenin jańa sezdi, basylyp qaldy. Óıtkeni ishte de, tysta da uıyǵan tynyshtyq-tyn. Árádik shildeliktiń shyryly syzylyp shyǵady.

— Qaraýyl jigit ertemen qalaǵa ketken. Áli qaıtyp oralǵan joq, — dedi Qydyr.

Mazaq qylyp otyrǵan joq pa osy degen oı keldi Orazálige. Burq etip ashýlanýǵa shaq qaldy.

— Shildelik shyrylynan ózge dybys joq, kókeshim.

— Shynymen dáneme estimegensiń be? — dedi Qydyr sybyrlap qana. — Endeshe kindik sheshem aıtqan arba boldy bul. meniń arbam.

Ekeýiniń de bul jáıtke endi qaıtyp oralǵysy kelmedi, kóńil iridi. Shaıdyń sáni ketti. «Avgýstaǵy aı sáýlesi» týraly qysyr keńes qozǵaǵan. Orazáli kórkem ádebıetke tym shorqaq shyqty. Kenishti pikirdiń kózi ashylmaǵan soń odan da tıyldy. Endi daýdyrap stýdenttik kezdiń esten ketpes qyzyqtaryn qaıyra bir elestetip ótti. «Mereke saıynǵy keshtiń uıtqysy óziń bolatynsyń», — deıdi Orazáli. «Túri-túsin, atyn, kezdesetin mezgilin dereý jazyp qoımasam bir-birinen shatastyryp alamyn dep qaǵazǵa túsirip tizimdep júretinsiń...» «Seniń de jetistirgeniń shamaly», — deıdi Qydyr. «Áne bir aqsary qyzǵa ǵashyq bolyp óleń jazyp ber dep mıymdy shaǵatynsyń. Aqyry ne boldy: sen masterlik norma oryndaımyn dep dedek qaǵyp júrgenińde, ol kınoshyl sylyńǵyr qara jigitke shyqty da ketti. Toıyna shaqyryp kúıdirdi-aý seni». «Endi oılasam — balalyq eken-aý bári. Ózim medısına ınstıtýynda oqyp júrip júgirýden rekord jasaımyn dep taqymymdy sozýshy edim; qaıda jarys, qaıda kros — eki ókpemdi qolyma alyp sonda quldyraýshy edim». «Jas dáýren sonysymen tátti ǵoı». Áldebir alys armany esine túskendeı Qydyr úni dirildep, jýasyp, tobarsı qaldy.

— Demalaıyq, — dedi. — Túnniń bir ýaǵy boldy.

Stýdenttik shaqty jáne jańǵyrtyp eki dos keń tósekke qatar jaıǵasty. Orazáliniń jýǵaraqta aıaǵy jylymady. Nege ekenin qaıdam, kópke deıin uıyqtaı almaı dóńbekshýmen boldy. Qatar jatqan dosyn oılady. Osyǵan aıkezbe aýrýy jabyspasa dep ishteı qaýiptengen.

Aıkezbe — aı sáýlesinen qozatyn júıke derti. Ǵylymda áli túbegeıli zerttelgen emes. Dertti kisi ádette jeke jatýǵa júreksinedi, janyna serik izdeıdi. Bylaıǵy ýaqytta ózge jurttan eshbir aıyrmasy joq, isine uqypty, aqyl-esi túzý jan. Derti túnde ǵana qozady, onda da aı tolyp týǵan shaqta. Aıkezbe kisi uıyqtap jatyr delik. Dala sútteı jaryqqa malynady. Bir mezette uıyqtaǵan qalpy aıkezbe tóseginen turyp ketedi. Aı baǵytyn betke alyp, aıaǵyn ańdap basyp, sý kezikse aınalyp ótedi, jar kezikse órmeleıdi, qydyrady sodan. Tań syzy biline silelep tósegine kelip jatady. Táýipter aıkezbeni sol uıyqtaǵan qalpy oıatpaı, qolynan jetelep ákep ornyna jatqyzǵan. Oıanyp ketse shoshıtynyn bilgen. Ózge em júrmeıdi... Aıkezbeniń júıkesinde aı sáýlesinen qozatyn qubylys bar dep oılaıdy óz basy.

Kózi ilinip ketken bilem. Aı alqabynyń etegindegi tastaq jolmen qaraýyl jigittiń qańsyǵan arbasy josyp barady. Bul qýyp jetip qaptaldasa beredi, álginiń tizgininen ustaıdy. «Tyńaıtqyshty nege urlaısyń?» — deıdi bul. «Qazir tabanyńdy jaltyrat, áıtpese sovhoz baǵbanyna aıtamyn». Qaraýyl qyńatyn emes, muny qamshymen keýdeden nuqıdy. Temekisin ezýinen túsirmeı yrjıyp kúledi. Endi qarasa arba ústindegi aýrýhanada birge isteıtin sulý sestra: betin opalap, qasyna súrme jaǵyp alypty. Qylymsyp kózin qysady: «tyńaıtqyshty qaıtem, júrek urlap júrmin», — deıdi jáýdirep. «Seniń júregiń kerek», — deıdi súırikteı saýsaǵymen munyń júrek tusyn túrtip-túrtip qalady. Oıanyp ketti.

Oıatqan janyndaǵy Qydyr eken. Bólme ishi tastaı qarańǵy.

— Ne boldy? — deıdi bul shoshynyp.

— Jaryq jaqshy.

Orazáli atqyp tósekten tústi, jardy sıpalap júrip tetikti basyp, jaryqty jaǵyp jiberdi. Qydyr tyrp etpesten shalqasynan jatyr. Júzi ońǵan shúberekteı qup-qý. Sereıgen qalpy:

— aıaǵymdy ashshy, — dedi. Bul kibirtikteı basyp kep kórpesin kóterdi. — Qarashy. — Úńildi bul. — Qara sanymdy shyrmaýyq býyp jatqan joq pa? — Kózine eshteńe túspedi.

Orazáli jeńil kórpeni julqa serpip tastady.

— Túsim eken ǵoı ondy. — Úni irip shyqty. — Naqa óńimdegideı. Keshe túnde de aıaǵymdy shyrmaýyq býǵan. Jáne qaıtalasa, dárigersiń ǵoı, sebebin aıtar dep seni ádeıi qonýǵa qaldyrǵanym edi.

Orazáli ıt tıgen qamystaı tútedi. Medısına da qos kóriný, tústiń sharpý shaǵy bolatynyn aıtty. Tóbeden urǵandaı etip álgi elestiń bári qaǵazǵa kóp shuqshıǵannan, mundaıda biraz ýaqyt tynyqqan qup dedi. Áıtpese óstip sereıgen qalpy júıke aýrýhanasynan bir-aq shyǵasyń dep qorqytty. Jazýyń da, ataǵyń, aqshań da allaý akbar sosyn.

Qydyr beıne eti aǵyp, súıegi qalǵan sý qańqadaı syqyr-syqyr etip súlelenip basyn kóterdi. İlinip-salynyp otyryp jeıdesin kıdi. «Poyesimdi bitire almadym», — dep qabaǵyn kirjıtedi. «Naǵyz túıinip shesher jerge kelgen edim». «Oıbaı, poves— bassyn seni, poves basqyr! Múıiziń shyqsa taý-taý qaǵaz shımaılap, kóldeı sıa saryqtyń emes pe!» «Eń áýeli keregi densaýlyq, saýlyǵyń bolmasa — povesiń de, kisiligiń de kók tıynǵa turmaıdy. Qyrmaýyq pa... álgi ne pále edi?.. Arba ma... bári kúndiz-túni bas kótermeı, dúnıeni umytyp etpetińnen túsip qaǵaz shımaılaı bergennen jabysqan aýrý!»

Óń joq, tús joq: «shyǵarmany ýaqtyly baspaǵa tapsyra almaıtyn bodym», — deıdi. Álgide shoshytqan túsin baıandaıdy. Uıyqtap bara jatyr eken deıdi. Tutasa ósken qalyń shyrmaýyq áýeli úıdiń esik-terezesinen andyzdaı engen. Jer baýyrlaı jyljyp tósegine jetken. Sonshama názik, sonshama sýyq sózderi. Dir-dir etip qaptaı qaltyraıdy. Áýeli aıaǵynyń basyna shyqqan, sosyn sanyn býǵan. Súıegin syǵyp syrqyratqan. Tas keneshe jabysyp solqyldatyp qanyn soryp jatqandaı beıne. Tynysy tarylyp, jany yshqynyp oqystan oıanyp ketken.

Orazáli ómirinde mundaı qıyn tústi estip-bilmegen.

Dosynyń múshkil haline oı júgirtip tereń úńile qoımady. Qaljyńǵa shaptyryp, bar báleni jazý-syzýǵa, sharshaǵanǵa jaýyp dýdyrady-aý kep. Súırelep júrip kıindirdi, dachany qulyptatty. Aǵaryp tań atty. Júırigine otyrǵyzyp alyp qalaǵa tústi.

Qaıqań jolda júıtkip kele jatyp baıqady, eńistiń eńsesin basyp turatyp tútin men tozańdy jel shaıyp ketipti, aq shaǵaladaı úıler aıqyn kórinedi. Aýa maqpaldaı jumsaq. Jol jıegindegi úıeńki japyraǵy nilge malǵandaı qaraqoshqyl, qybyrsyz qalpy. Janyndaǵy unjyrǵasy túsip, júni jyǵylǵan dosyn jelpindirip sergitýdi oılady. Qıalǵa kelmegen jelikshilik esebinen bir kúnge máýlet aldy. Mashınaǵa qaıyra otyryp, ýgáı-aı, ýgáı-aı, tórı-tórı, tórı-tórı dańǵazamen Kóktóbege shyqty, seıil qurdy.

Alda túıe taýyqsha qazdańdaı basqan Orazáli, sońynda elden jańa kelgen kárıaǵa uqsap qos qolyn artyna ustap Qydyr eredi. Kirmeıin dese de bolmaı astynan sý aǵyp jatqan saıaly kafege súıregen. Ekeýi buryshtaǵy bos stolǵa jaıǵasqan. Dastarqan mázirine Orazáli júırik, shubatyp berip jatyr, berip jatyr. Qydyr zil batpan oıdan múmkin arylarmen dep oılaǵan. «İshimdik jaqpaıdy, atańa nálet asqazanyma tikenekteı qadalady, áıtse de azdap kórýge bolady», — deıdi Qydyr. Balyqtyń maıyn jutqandaı tyjyrynyp birer kótergende janary botalady. Dúnıege ózge janarmen qaraı bastady.

Eki dos jańa álgide jolaı qaza shyǵarǵan qaraly sherýdiń tusynan ótken. Qydyrdyń jasynan ádeti, ózgeniń oryna ózin qoıyp elestetip úırengen. Iá... álgi marqumnyń ornynda bul bolsa she: kómedi de salady, syz topyraq, umytylý, joǵaly sosyn. Al syrtta, jaryq dúnıede kúlki, áńgime, suqbat, qan qyzýy, dostyq. Barshasy qosylyp: «Aý, jańa ǵana bazarymyz bolǵan jazýshy azamattan aırylyp qalyppyz ǵoı, áttegen-aı, jaqsy kisi edi», — dep ókineri haq-ty. Sodan jylýy mol osynaý ómirdi qıǵysy kelmeıdi, tirshiliktiń bal dámin tańdaıyna basqandaı bolady. Óstip otyryp qyzyp qalmaıyn osy dep taǵy tosylady.

Kókjıekke kún erip batty. Áp-sátte taý tósine órip juldyzdar shyqty. Tústikten lyqyldap jumsaq samal soǵady. Taý basyndaǵy máńgi jazýshy tynysy sezildi.

Orazáli túnniń bir ýaǵynda jazýshy dosyn sharshatyp úıine ákelip salǵan. Ertesine mınıstrliktiń shuǵyl sharýasymen Óskemenge ushyp ketti. Kýrsanttarǵa báris oqydy ma-aý, jappaı egý júrgizdi me-aý, áıteýir, dıirmen baqalaǵyna túsken dándeı qaýyzy ushyp, áni shap, mine shap mashaqattan kúz túse ázer bosaǵan. Astanaǵa eki aıdan soń baryp oraldy. Aǵash japyraǵyna sarǵaıyp kún juǵypty. Kele dosynyń úıine telefon soqty. Qydyrdyń kelinshegi kóterdi. Ýaıym aralas únmen keshe ǵana kúıeýiniń aýrýhanaǵa túskenin aıtty.

Baıaǵy dachada kórgen tústen keıin attaı eki aı óte qara sanynan paralıch soǵypty. Iá, «ony aıkezbe aýrýy dep júrgenimde, ózim «aıkezbe» bola jazdappyn-aý... Qydyrǵa kelgen qaterdiń sóz joq aldyn alýǵa bolatyn edi. Kezinde mán bermegenine áli ókinedi.

---