InfoHub Logo

Qańqa, tirektik jáne qorǵanyshtyq qyzmet atqarady. Omyrtqasyzdardardyń qańqasynyń qurylymy rıgıdti, ártúrli bolyp keledi jáne olar endoqańqa jáne ekzoqańqa dep bólinedi. Endoqańqa organıkalyq fıbrıldardan nemese beıorganıkalyq qosylys krıstaldardan turady. Qarapaıymdardyń endoqańqasy aksostılder, keıbir talshyqtylar fıbrılderden, radıolárılar jáne feromınferalardyń endoqańqasy beıorganıkalyq qosylystardyń krıstaldary, gýbkalarda — spıkýlalar (karbonat kálsıden túzilgen ınelerden nemese kletka mańyndaǵy fıbrıllderden túzilgen sılıkonnan), al teńiz juldyzdary — shemirshektárizdi ulpalardan turady. Al keıbir býynaıaqtylardyń endoqańqasy jaqsy damyǵan, olarǵa etter bekıdi. Tikenektilerdiń qańqasy mezodermadan paıda bolǵan izbesti taqtaıshalardan jáne ınelerden turady. Omyrtqasyz organızmderdiń kópshiliginde ekzoqańqa bolady jáne ol alýan túrli, pelıkýlladan bastap (kletka qabyrǵalarynyń qalyńdaýy) kóbelekterdiń qanattarynyń túzilisteri de osyǵan jatady. Ekzoqańqanyń beıorganıkalyq tuzdarmen túzilýi onyń beriktigin kúsheıtedi. Ekzoqańqanyń ıilgishtiginiń nátıjesinde qozǵala alady, nematodtarda (jumyr qurttarda) kýtıkýlanyń ıilgishtigi baıqalsa, al býynaıaqtylarda kýtıkýlanyń ıilgish býyndary men qatty bólikteriniń nátıjesinde júzege asady. Býynaıaqtylardyń kýtıkýlasy epıdermıs kletkasynyń týyndysy jáne ol syrtqy juqa epıkýtıkýladan jáne hıtın jáne belokty qalyń endokýtıkýladan turady.

Tómengi satydaǵy hordalylarda hordadan damyǵan bilikti qańqa damyǵan. Bassúıeksizderde endoqańqasy — horda, al ekzoqańqasy-uzyn ózek tárizdi qoımaljyń zat (syńar júzbe qanattary men jelbezek apparatynyń tiregi). Dóńgelekaýyzdylarda horda ontogenez boıy saqtalady. Biraq, hordanyń astynda shemirshek tárizdi omyrtqalardyń jup nyshany (joǵarǵy doǵa) baıqalady. Omyrtqasyzdarda kálsıli qańqasy kálsıtten turady.

Omyrtqalylardyń endoqańqasy jaqsy damyǵan, olar shemirshekti jáne (nemese) súıekti qańqadan túzilgen. Bular biliktik qańqa, ol bassúıek qańqasy (mı saýyty jáne vıseraldy qańqa) jáne aıaqtardyń qańqasy dep bólinedi. Ekzoqańqaǵa túkter, qaýyrsyndar, qabyrshaqtar, múıizder, múıiz óskinderi, tuıaqtar, tyrnaqtar, teridegi súıeksheler jatady.

Qarapaıym balyqtarda omyrtqalylardyń joǵarǵy doǵasymen birge tómengi doǵasynyń nyshandary baıqalady. Joǵarǵy satydaǵy balyqtarda hordany qorshap jatqan ulpalardan (tkandardan) jáne joǵarǵy, tómengi doǵalardan omyrtqa jotasy paıda bolady. Omyrtqa jotasy tulǵa jáne quıryq bólimderinen turady. Omyrtqanyń joǵarǵy doǵasynyń birigýinen julyn ótetin ózek paıda bolady. Tómengi doǵalarǵa qabyrǵalar bekıdi.

Qosmekendilerde hordanyń omyrtqalarmen almasýy damý kezeńderinde alǵashqy satylarynda júredi. Omyrtqa jotasy tórt bólimnen — moıyn, keýde, segizkóz jáne quıryqtan turady. Moıyn omyrtqasy (bir omyrtqa) óte qysqa, tulǵa omyrtqasy beseý, olarmen bos aıaqtalatyn qabyrǵalar (tóske jetpeıtin) baılanysady, segizkóz bul da bir omyrtqadan turady, oǵan jambas súıekteri bekıdi. Quıryqty qosmekendilerdiń quıryqtary birneshe omyrtqadan turady, quıryqsyzdarda — ýrostıl dep atalatyn bir omyrtqadan turady.

Amnıottarda (baýyrymen jorǵalaýshylarda, qustar jáne sútqorektilerde) biliktik qańqa, bas qańqasy (bassúıek) jáne aıaqtarynyń qańqasy dep bólinedi. Biliktik qańqa — moıyn, tulǵa, bel, segizkóz jáne quıryq bólimderinen túrady. Moıyn omyrtqalylarynyń sany 1-den (qazirgi qosmekendilerde) 76-ǵa (qazba qaldyqtaryndaǵy — teńiz plezıozavrlarda) deıin bolady. Mnıottar men labırıntodontarda alǵashqy eki moıyn omyrtqa basty ustap turýǵa jáne ony qozǵaltýǵa beıimdelgen. Moıyn omyrtqalarynyń sany moıynnyń uzyndyǵyna baılanysty. Keıbir baýyrymen jorǵalaýshylarda onyń sany 8-ge deıin, al qustarda — 25. Qazirgi sútqorektilerdiń 7 moıyn omyrtqasy bar.

Arqa omyrtqalarynyń sany ártúrli omyrtqalylar tobynda ártúrli. Tasbaqalarda 10 arqa omyrtqasy, sińirler men súıekteri bir-birimen birigip saýyt túzegen, al baýyrymen jorǵalaýshylarda arqa omyrtqalaryna qabyrǵalar bekip, keýde qýysyn quraıdy. Qustarda 4-6 arqa omyrtqasy bar. Al sútqorektilerde kóbine, 10-20 arqa omyrtqasy bolady. Adamdardyń keýde toryn qabyrǵalar (12 jup) june tós súıek quraıdy.

Omyrtqa jotasynyń bel bólimi ártúrli damyǵan. Baýyrymen jorǵalaýshylarda bel bólimi nashar damyǵan. Qustardyń bel omyrtqalary arqa omyrtqalarymen, segizkóz jáne segizkózmańy omyrtqalarymen birigip kúrdeli segizkóz quraıdy. Sútqorektilerde bel omyrtqalarynyń sany túrlerine baılanysty 3 ten 24-ke deıin bolady. Quıryq omyrtqalarynyń sany quıryqtyń uzyndyǵyna baılanysty. Mysaly, baqalarda quıryq omyrtqalary bir súıekke aınalyp ketken (ýrostıl), qustarda 4-6 quıryq omyrtqalary bar, olarda birigip ýrostıl qúraıdy. Keıbir qazba qustar (arheopterıks) 20 omyrtqadan turatyn uzyn quıryqtary bolǵan. Sútqorektilerde quıryqtaryndaǵy omyrtqalarynyń sany túrine baılanysty. Adamdardyń tik júrýi omyrtqalardyń ıilgish bolýyna áser etti, ıaǵnı bul tik júrýge beıimdelýiniń nátıjesi dep túsiný kerek.

Bassúıek mı qańqasy saýytynan jáne vıseraldy bólimnen turady. Janýarlardyń mı saýyty tek syrtqy turpaty boıynsha ǵana emes, sony quraıtyn súıekterdiń sany boıynsha jáne onyń qaı klasqa jatanyna qaraı da bólinedi. Mysaly, súıekti balyqtarda mı saýytynyń súıeginiń sany 100-den assa, al qosmekendilerde bar bolǵany 15-19, baýyrymen jorǵalaýshylarda -40-tan 70-ge deıin, qústarda-20, qarapaıym sútqorektilerde (Didelphis) — 48, shımpanzede — 22, adamda — 27. Evolúdıa barysynda mı saýyty súıekteriniń balyqtardan sútqorektilerge deıin azaıýy jeke súıekterdiń joıylýynan nemese olardyń bir-birimen basqa súıektermen birigip ketýine baılanysty.

Vıseraldy qańqanyń evolúsıalyq damýynyń baǵyty ony redýksıaǵa ushyraýyna áser etti. Ókpemen tynys alatyn tórt aıaqty omyrtqalylarda óte azaıǵan. Vıseraldy doǵalardyń alǵashqy qyzmeti jelbezekterge tirek boldy. Oǵan tómengi satydaǵy balyqtarda (krosopterıg, bekire jáne t.b.) jelbezek sańylaýlarynyń bar bolýy dálel. Baýyrymen jorǵalaýshylarda jáne qustarda birinshi jelbezek doǵasynan kómekeı qańqasy damydy. Jelbezekti jaýyp turǵan jelbezek qaqpaq súıegine aınalǵan jáne kóptegen jelbezekter qurlyq omyrtqalylarynda joıylyp ketken. Tómengi satydaǵy tórtaıaqtylardaǵy mı saýytynyń kóptegen súıekteri sútqorektilerde birigip ketti. Sútqorektiler basqa janýarlardan ortańǵy qulaqtaǵy shaǵyn úsh súıegimen erekshelenedi. Sonyń biri — úzeńgi súıek balyqtyń ekinshi vıseraldyq doǵa súıeginiń gomology, al tóssúıegi basqa omyrtqalylardyń astyńǵy jaq súıeginiń gomology, úshinshi — balǵa súıek basqa omyrtqalylardyń ústińgi jaq súıekteriniń gomologyna sáıkes keledi.

Aıaq qańqalarynyń óz erekshelikteri bar, eń bastysy, júzbe qanattarynyń aıaqtarǵa aınalýy erekshe oryn alady. Jalpy aıaqtar taq jáne jup aıaqtar dep bólinedi. Taq aıaqtardyń mysalyna, balyqtardyń arqa jáne qúıryq júzbe qanattary jatady, júp aıaqtar, búlar bos keledi, oǵan balyqtardyń kókirek jáne qursaq júzbeqanattary jáne jerde júretin qúrlyq janýarlarynyń bes bashpaılary jatady. Sáýleqanatty balyqtardyń júp júzbe qanattary bes bashpaıly qurlyq omyrtqalarynyń toqpan jilik, shyntaq jáne kári jilik súıekteriniń gomology, ıaǵnı qurlyq omyrtqalarynyń aıaqtary sáýleqanatty balyqtarynyń júzbeqanattarynan shyqqanyn kórsetedi. Tórt aıaqtylardyń bos aıaqtary úsh bólimnen turady, onyń ózi ár túrde ártúrli ornalasqan. Eń toqpan jilik pen ortan jilikteriniń ornalasýymen erekshelenedi. Mysaly, delfınderde jáne keıbir qazba qańqa súıekterde (ıhtıozavrlarda) toqpan jilik pen ortan jilik qysqarǵan.

Alaqan (aldyńǵy taban) jáne artqy taban súıekteriniń sandarynda erekshe aıyrmashylyq bar ekeni baıqalady. Qarapaıym qańqa qaldyqtaryndaǵy qosmekendilerdiń osy bólimderindegi súıekteri 20-dan 30-ǵa deıin bolsa, qazirgi qosmekendilerdiń alaqan súıekteri 3-ten 9-ǵa deıin jáne tabandarynda 3-ten 12-ge deıin súıekter bar. Ártúrli omyrtqalylarda bashpaı súıekteriniń sany da árqıly. Qazirgi qosmekendilerdiń tórt bashpaıynyń formýlasy (birinshi bashpaıynan bastap sońǵy bashpaıyna deıin kezdesetin súıekterdiń sany) salamandralarda — 2-2-3-3, 2-2-3-3 (baqalarda). Ihtıozavrlardyń úshten segizge deıin bashpaılary bolǵan. Qazirgi qustardyń qanattarynda úsh saýsaq ǵana bar (saýsaq súıekteriniń sany azaıǵan).

30-ǵa deıin bolsa, qazirgi qosmekendilerdiń alaqan súıekteri 3-ten 9-ǵa deıin jáne tabandarynda 3-ten 12-ge deıin súıekter bar. Ártúrli omyrtqalylarda bashpaı súıekteriniń sany da árqıly. Qazirgi qosmekendilerdiń tórt bashpaıynyń formýlasy (birinshi bashpaıynan bastap sońǵy bashpaıyna deıin kezdesetin súıekterdiń sany) salamandralarda — 2-2-3-3, 2-2-3-3 (baqalarda). Ihtıozavrlardyń úshten segizge deıin bashpaılary bolǵan. Qazirgi qustardyń qanattarynda úsh saýsaq ǵana bar (saýsaq súıekteriniń sany azaıǵan). Adamnyń jalpy súıekteriniń sany 206. Evolúsıa barysynda embrıondardyń qańqalarynyń súıektenýi júredi, oǵan kálsı, fosfor, D dárýmeni jáne basqa fermentter qatysady. Omyrtqalylardyń kálsı qańqasyn túzýge kálsıt qatyspaıdy, oǵan gıdroksıapatıt qatysady. Evolúsıa barysynda qańqa bulshyq eteri edeýir damydy. Damý barysynda taǵamnyń hımıalyq energıasyn (jalpy energıanyń 20-35%-y) bulshyq etterdiń jıyrylyp jumys jasaýyna jol ashty jáne odan qalǵan energıany organızm denesiniń turaqty ustaýǵa paıdalaný joldary paıda boldy.

---