InfoHub Logo

Orasan kúsh ıesi, qazaq halqynyń tarıhyndaǵy tuńǵysh kásipqoı balýan, jaýyryny jer ıiskemegen alyp kúsh ıesi Qajymuqan Muńaıtpasuly 1871 jylǵy 7 sáýirde Aqmola ýezine qarasty Saryterek bolysynyń Jádik degen eldi-mekeninde dúnıege kelgen.

Otbasynyń turmystyq jaǵdaıy nashar bolǵandyqtan Qajymuqan orys baılaryna jaldanyp, jumys isteıdi. Ýaqyt óte kele kúres jolyna túsip, toı-jıyndarda halyqtyń nazaryna iligip, bala balýan dep atanady. 12 – 13 jasar kezdiń ózinde tulǵasy 20 jasar jigitteı bolypty.

Ombydaǵy sırktiń ashylýynan habardar bolǵan Muqan 1889 jyly at basyn osy qalaǵa buryp, Zlobın palýanmen kúsh synasyp, jeńisti qanjyǵasyna baılady. Zlobınniń aqyl-keńesine súıenip, Peterbordaǵy Tadevsko-Lebedev atyndaǵy mektepte fransýz kúresin meńgeredi. 1890 jyly Kıev qalasynda ótken halyqaralyq týrnırde beldesedi. 1910 jyly alǵash ret Ońtústik Amerıka qurlyǵyna qaraı jol tartady. Argentına astanasy Býenos-Aıres qalasynda erkin kúresten baq synaıdy. Nátıjesinde Amerıka chempıony atanady. 1911 jyly Ystambulda túriktiń ataqty palýany Nurlyǵany jeńgeni úshin «qajy» ataǵyn ıelenip, Qajymuqan esimimen kópshilikke tanylady. Uly Otan soǵysy kezinde el aralap, sırk ónerin kórsetip, 100 myń somdaı aqsha taýyp, tikushaq jasatyp maıdanǵa jiberedi. Qazaq halqynyń tarıhyndaǵy tuńǵysh kásipqoı balýan Temirlanmen irgeles jatqan «Zerdeli» aýylynda (qazirgi «Qajymuqan» aýyly) dúnıeden ótken.

Kúres óneriniń birneshe túrin jetik meńgerip, básekelesterinen basym túsken Qajymuqan álem chempıony ataǵyna qol jetkizgen tuńǵysh qazaq batyry. Ol Eýropa, Azıa, Ońtústik Amerıka elderin sharlaǵan. Tek qana Soltústik Amerıkaǵa tabany tımegen eken. Álemniń 28 memleketinde kúresip, 56 medal ıelengen batyr atamyz.

 Bıyl alyp balýanymyz Qajymuqan Muńaıtpasulynyń týǵanyna júz elý jyl tolýyna oraı has batyrymyzdyń nemeresi Batyrhan Eskermesovpen suhbat bolǵan edi.

– Balýan Qajymuqannyń boıyndaǵy erekshe qasıetter jóninde ne aıtýǵa bolar edi? – Qajymuqan atamyzdy tek qara kúshtiń ıesi dep tanýǵa bolmaıdy. Álemdik kúres arenasynda óner kórsetken kásipqoı sportshy dańqyna bólenýmen qatar, dombyra shertip, án salyp, aqyn, seri atanǵan. Áńgime arasynda sheshendik sózder men maqal-mátelderdi qoldanyp sóılegen. Qajymuqan atamyzdyń boıyndaǵy eń tamasha qasıetteriniń biri – qolynyń ashyqtyǵy men kópshildigi. Aqsaqal qarıalarymyzdyń aıtýy boıynsha, kóripkeldik qasıetimen de el-jurttyń rızashylyǵyn alǵan. Bir sózben aıtqanda, qazaqtyń segiz qyrly, bir syrly azamaty bolǵan. – Atanyń jolyn qýyp júrgen urpaqtary bar ma? – Qajymuqan atamyzdyń urpaǵynyń tamyry tereńge jaıylǵan. Kúsh atasy Qajymuqannyń qasıetin barlyq urpaqtarynyń boıynan keziktire almaısyń. İzbasarlarynan óner jolynda júrgen nemeresi Baqytjan Qajymuqanov – sazger, ánshi. Úlken sahnalardan kórinip, elge tanylyp júrgen azamat. Sport salasynda qyzmet etetin nemeresi Shattyq Qajymuqanov – karateden halyqaralyq sport sheberi. Shattyq Shymkent qalasynda shákirt tárbıelep, jastardy sportqa úıretip, bapker qyzmetin atqarýda. – Sırk alańynda kórsetken trúkteri jóninde aıtyp ótseńiz... – Qajymuqan atamyz zamanyndaǵy sırk óneriniń birneshe túrin meńgergen. Halyq aldynda ónerlerin kórsetkende birinen-biri ozyq sahnalyq kórinisterdi kórsetken. Amerıka elinde orys balýany Ivan Zaıkın sharshap tursa da «tiri kópir» trúgin kórsetýdi talap etedi. Aqsha úshin sırk qojalary ne istemeıdi deısiz? Orys balýany kópir jasap, ústinen adam toly úsh júk mashınasyn biriniń ústinen birin ótkizip jatqanda qaıtys bolady. Qaıtalanbas trúkterdiń biri orys balýany jasaǵan «Tiri kópir» trúgin qaıtalaǵan – tek Qajymuqan. Osy trúkti qaıtys bolǵan dosy Ivan Poddýbnyıdyń qurmetine esimin atap turyp oryndaıdy. Qajymuqan atamyz úshin ústinen mashına ótkizý, tastardy kóterý úırenshikti is bolǵan. Germanıanyń bir qalasynda jarys bolyp jatqan kezde Qajymuqan atamyz ózgelerdiń qolynan kelmeıtin erekshe sırk ónerin kórsetedi. Áriptesterimen aqyldasa otyryp, shyǵys úlgisindegi kıimdi kıip, úlken túıeniń ústine minip, arenaǵa shyǵady. Arenany bir aınalǵannan keıin ortaǵa kelip toqtap, túıeden túsedi. Mingen túıesin jelkesine kótergen kúıi sahnadan shyǵyp ketedi. Osyndaı tańǵalarlyqtaı ónerleri bolǵan. Taǵy birde orys balýanymen talasyp qalǵanda, «attyń tizginin ustaý balýandyqqa jatpaıdy, men eki attyń jalynan ustap, ekeýin eki jaqqa qaratyp, quıryqtarymen taqastyryp otyrǵyza alamyn» degen eken. Osyǵan sırk tóreshileri kelisken. Eger attyń quıryǵy julynyp ketse, Qajymuqan atamyzdyń ózi jaýapty bolǵan. Óıtkeni attyń jaly óte qymbat turǵan. Qajymuqan atamyz jas shaǵynda Peterbor qalasynda Ivan Poddýbnyımen birge oqyp, kúres tásilderin úırenedi. Poddýbnyı bir kýrs joǵary oqyǵandyqtan demalys kúnderine qaramaı, dosynyń qatarlastarymen birge bitiremin dep sport zalyna kelip, gır tastardy kóterip, taǵy basqa jattyǵýlarmen jattyǵady. Peterbor – mádenıeti órkendegen qala, demalys kúnderi eshkim mektepke aıaq baspaıdy. Bir kúni mektep dırektory Qajymuqan atamyzdyń ústinen: «Qap-qara qara temirdeı bolyp, búgin demalys kúni dep túsindirsem de, sózime qulaq aspaı, esiktiń qulpyn julyp, meni kóterip alyp, sport zalynyń ishindegi tastardy ary-beri domalatty. Tyıym salsam, daýys kóteredi. Aqyrǵan daýysyn estigen saıyn júregim tas tóbeme shyqty.Tastardy kóterip júgirgende kóz ilestirmeıdi» dep aryzdanady.

Bar ǵumyryn kúres ónerine arnap, ulanǵaıyr jeri men namysshyl halqyn birinshi bolyp ózge jurtqa pash etip tanytqan, ózinen burynǵy qandastary baspaǵan topyraqty basyp, kórmegen eldi kórip, ózge qazaq taqpaǵan altyn, kúmis medaldardy moınyna tuńǵysh ilgen Qajy Muqan babamyz - barshamyz úlgi tutarlyqtaı uly tulǵa!

Ý.M.Djoldybaeva Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-  niń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti

Qajymuhanqyzy Arýjan Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń shyǵystaný fakúltetiniń 1 kýrs stýdenti

---