InfoHub Logo

Keńes dáýiri kezinde Qazaqstanda alapat asharshylyqtar bolyp, halqymyzdy jer betinen birjolata qurtyp jibere jazdady. Sonyń ishinde eki úlken áleýmettik apat elimizdiń máńgi esinde saqtalyp qaldy. Munyń birinshisi – 1921-1922 jyldary, ekinshisi – 1930-1933 jyldary bolǵan asharshylyqtar. Oǵan ne sebep boldy, biz endi sol jóninde oı tolǵasaq. Tarıhshylardyń, saıasattanýshylardyń paıymdaýynsha, oǵan kináli Qazaqstanda júrgizilgen stalındik-goloshekındik reforma, sodan týyndaǵan sharýalardyń jeke menshigin tárkileý, joıý, ártúrli aýylsharýashylyq salyqtarymen bas kótertpeý, kúshtep otyryqshylandyrý, kúshtep kolhozdastyrý, dáýlettilerdi, zıalylardy «feodalızmniń ókili, býrjýazıalyq ıntellıgensıa» sanap, atyp-asý, bılikke jalshylardy tartyp, qoǵamdy qoldan nadandandyrý.  Ortalyq Komıtetiniń Qazaqstan ólkelik partıa komıtetiniń basshylyǵyna Goloshekındi jibergeni málim. Ekinshi plenýmda sóılegen sózinde-aq:

«Aýyldy keńestendirý, bul – shyn máninde, Qazaqstandy keńestendirý. Sondyqtan barlyq salada bizdiń jumysymyzdyń ilgerileýi úshin qazaq kedeılerin uıymdastyrmaı áste múmkin emes», — dep jar salǵan ol bılik basyna kelgenine eki aı óter-ótpeste aýyldardy aralap kórmeı-aq, eldegi jaǵdaıǵa ózinshe baǵa berip, baıbalam saldy. «…Aýylda baıdyń ústemdigi, rýdyń ústemdigi ózgerssiz saqtalǵan, shyn máninde ólkede keńes ókimeti ornamaǵan», — dep málimdedi. Sol kezde «Sovetskaıa step», «Eńbekshi qazaq» gazetteriniń betinde Goloshekınniń «Aýyldy keńestendirý», «Asyra silteý bolmasyn, asha-tuıaq qalmasyn» degen sózi uran bolyp kóterildi.

Sóıtip, ol Qazaqstanda «Kishi Qazan» ótkizýge kiristi, qazaqtyń tórt túlik malyn túgel sypyryp alyp, memleket menshigine bergizdi, ásirese, qazaqtyń «jany» – jylqynyń kózin joıýǵa aıryqsha kúsh salyndy. Stalınnen, partıanyń Ortalyq Komıtetindegi negizgi basshylarynan óziniń tótenshe sharalardy júrgizýine, avantúrıstik baǵytyn berik ustanýyna ruhsat alǵan Goloshekın Qyzylordada ótken 1927 jylǵy 23 qarashadaǵy VKP(b)-nyń Búkilqazaqstandyq konferensıasynda halyqqa ashyqtan-ashyq aıbat shekti. Ol: «…Sizder Zınovevtiń: «Qazaqstan Goloshekınniń jeke bılik qurýy úshin basybaıly berildi», — degenin bilesizder, — dedi. – Kez-kelgen toptyń kósemderi Qazaqstanǵa (ózine degeni) qarsy shyǵyp baıqasyn – bir aptanyń ishinde kúli kókke ushady». Osylaısha qolyna tıgen sheksiz bılikti paıdalanǵan Goloshekın birinshi kezekte ózine qarsy shyqqan bilikti de bilimdi azamattardy qýǵyn-súrginge salyp tentiretip jiberdi.

Munan keıin «ujymdastyrý» degen jeleýmen kóshpeli eldi arsyzdyqpen tonatyp, halyqty ádeıi asharshylyqqa uryndyrdy. Qyzyl ımperıa beıbit zamanda qazaq ultyna jasaǵan násilshildik qylmysyn álemdik qaýymdastyq aldynda jasyryp, keńestik senzýra kóp jyldar boıy 1931-1932 jyldardaǵy qazaq dalasyndaǵy asharshylyqty baspasóz betinde jazýǵa, buqaralyq aqparat quraldarynda aıtýǵa qatań tyıym saldy. Ákimshilik bıliktiń osynaý el ishindegi arandatý saıasatyna, ádiletsizdik pen zorlyq-zombylyqqa qarsy shyqqandar «halyq jaýy», «bandalyq qurylym» atalyp, qyryp joıyldy. 1930-1933 jyldardaǵy qoldan jasalynǵan asharshylyqtan elimizde qazaqtardyń úshten biri ǵana aman qaldy. Óıtkeni, 1937 jylǵy Búkilodaqtyq halyq sanaǵynyń alǵashqy málimetteri boıynsha, Qazaqstannyń aýyl halqy 1930 jyldyń 1 maýsymynan 1933 jyldyń 1 maýsymyna deıin 3 mıllıon 379,5 myń adamǵa kemigen. Osy kemýden 1 mıllıonnan astam bosqyndardy shyǵaryp tastasaq, 1930- 1933 jyldardaǵy ashtyq qurbandarynyń 2 mıllıon 200 myń adamnan asyp túsetinin baıqaımyz. 1992 jyly osy máseleni elimizdiń Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń komısıasy arnaıy teksergen-di. Sonda: «Qazaq eli ashtyqtan jáne soǵan baılanysty indetterden, sondaı-aq tabıǵı ólim deńgeıiniń únemi joǵary bolýynan 2 mıllıon 200 myń adamnan, ıaǵnı barlyq qazaq halqynyń 48 prosentinen aıryldy», — dep bul komısıa naqty tujyrymdama jasady. Qazir belgili bolyp otyrǵan jaǵdaı, 1930-1933 jyldardaǵy qoldan jasalynǵan asharshylyqta negizinen, jas balalar men áıelder kóp qyrylyp, onyń halqymyzǵa demografıalyq zardaptary da aýyr tıdi, ultymyzdyń san jaǵynan ósýin tejep tastady.

1897 jylǵy patsha ókimetiniń sanaǵyna sensek, qazaqtar kórshi ózbek ulysynan úsh esege jýyq artyq, ıaǵnı 4 mıllıon 84 myń bolypty. Ashtyqtyń ashshy dámin tatpaǵan ózbek halqy bul kúnderi 30 mıllıonǵa jýyqtasa, qazaqtardy shet eldegi qandastarymen qosa eseptesek, ortasha boljam boıynsha sany 15-17 mıllıon shamasynda ǵana. Muny eske alǵanynda keıbir tarıhshylar: «Eger de 1930-1933 jyldary elimizde qoldan ashtyq jasalmaǵanynda, qazaqtardyń sany 60 mıllıonnyń ústinde bolar edi», — dep te oı tolǵaıdy. «Saıası manák» Goloshekın tusynda asyra silteýshiliktiń shyn máni saıası búrkemelense de, ol qyzyl ımperıa ústemdik qurǵan shaqta aıtýǵa da, jazýǵa da tıym salynǵan másele bolsa da, keıin bul áleýmettik apat–«Qyzylqyrǵyn»,«goloshekındikgenosıd» degen tarıhı ataýǵa ıe boldy.

Ý.M.Djoldybaeva Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-  niń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti

Qajymuhanqyzy Arýjan Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń shyǵystaný fakúltetiniń 1 kýrs stýdenti

---