InfoHub Logo

Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Muhamedjan Seralın, Ǵumar Qarash, Sábıt Dónentaıuly, Mustafa Shoqaı syndy ult zıalylarynyń da atalmysh basylymda birshama eńbekteri jaryq kórip otyrǵany belgili. Alaıda, eki basylymnyń arasynda birshama kelispeýshilikter bolyp, kúrmeýi sheshilmeı kele jatqan daýly máselelerdi kótergenin bile júrgenimiz abzal. Qoǵamdyq rezonans týdyratyn  birqatar sheshimder men usynystar eki basylym arasynda eki túrli kózqaras týdyryp, halyq arasynda mańyzdy orynǵa ıe boldy. Biraq, eki basylymnyń ustanǵan joldary ár qıly bolǵanymen, maqsaty bir ekenin eskergenimiz jón bolar. Eki basylymda da jurt dese júregin julyp berýden taıynbaıtyn, azamattyq rýhy bıik zıaly qaýym ókilderi qyzmet jasady. Muhamedjan Seralın men Ahmet Baıtursynov basshylyq etken eki basylymnyń arasynda rasynda da kelispeýshilkter oryn alǵany ras. Bul degenimiz jýrnalısıkada alǵashqylardyń biri bolyp qoltańbasyn qalyptastyrǵan Muhamedjan men «ult ustazy» atanǵan Ahmet arasy sýyq boldy degen sóz emes. 

«Endi keleıik, «Aıqap» pen «Qazaq» arasyna. Bul ekeýiniń keıbir pikirleriniń birine-biri qıǵashtyǵy, ol týraly birsypyra sózdiń bolyp ótkendigi oqýshylarǵa belgili».  Beıimbet Maılınniń osy bir oı aýdartarlyq sózderi eki basylym arasyndaǵy kózqarastyń eki túrli bolǵanyn dáleldeıdi.

«Qazaq»  pen «Aıqap» ne úshin aıtysty? Qandaı máseleler sebep boldy? Endeshe osy týrasynda máseleni jipke tizgendeı etip taldap kórelik.

Birinshiden, el arasy dúrbeleń bolyp turǵan kezeńde otyryqshylyq máselesi basylym tarapynan basty orynǵa qoıyldy. «Aıqap» jýrnaly «Kóshpelilikten bas tartyp, otyryqshy bolamyz. Otyryqshy bolǵan el oqýǵa múmkindik alady, egin egip, basqa da sharýa túrlerin damytady»,- dep ózindik pikirin ortaǵa saldy.  Jýrnalda jarıalanǵan «Qazaq halqynyń muqtajdyǵy» atty maqalada  M.Seralın: «Aý, jurt! Oılanaıyq. Keleshek zamanymyz qalaı bolady? Zamanǵa mýafyq is isteıik. Zamannyń sońynan biz qýmasaq, zaman bizdi kútpeıdi»,- dep, qarapaıym qazaqtyń óz jerine ıe bolyp qalý qajettigin osylaısha halyq sanasyna sińirýge barynsha tyrysyp baqty. «Qazaqta» qarap qalǵan joq.  «Qazaq» gazeti bul jaıttyń qaýipti ekenin alǵa tartty.  Sebebi, az ǵana qazaqqa on bes desátınadan jer tıse, ulanǵaıyr dalamyzda jer artylyp qalar edi. Munyń artynda otarshyl ókimettiń quıtyrqy saıasaty jatyr. Olar neǵurlym ózderine kóp jer bólingenin qalaıdy degen pikirler aıtyldy. Sonymen qatar, qazaqtyń keıbir jeri egin egýge qolaıly emes. Erteń onsyzda az qazaq ashtyqqa ushyraýy múmkin degen salmaqty oı bildirdi. Rasynda, «Qazaqtyń» bul oı oralymy oryndy edi. Osy tustan bastap eki basylym arasynda kelispeýshilik oty tutandy.

Ekinshiden, basylymdardyń basqosý máselesine qatysty pikilerin oı tarazysyna salýy. «Aıqap» jýrnalynyń 4-5 sandarynda kóterilgen máselelerdi sheshý úshin sıez shaqyrý jóninde bas redaktor Muhamedjan Seralınniń maqalasy jaryq kóredi. Eń qyzyǵy, «Qazaq» gazetiniń 1913 jylǵy  18-sanynda  dál sol maqalaǵa arnalǵan jaýaby jaryq kóredi. Basqosý qansha kerek bolǵanmen, oǵan qolaıly kez emestigin alǵa tartqan Ahmet Baıtursynuly máselelermen kúresýdiń basqa joldaryn qarastyrýdy tilge tıek etedi. «Qazaqtyń keregin ózge jolmen sóıleı turalyq, burynǵydaı emes, qazaqta qazir bir jýrnal, bir gazet bar, syıǵanynsha solar arqyly keńeselik, syımaǵanyn hatpen sóılesýge bolady. Sıeze sóılesip, keńeskenmen, túbi baryp isteýshilerge tireledi. İsimizdi isteýshiler, joǵymyzdy izdeýshiler kóbeıse, oılaǵan pikir, kózdegen maqsatqa jan bitip tirilmekshi»,-degen Ahańnyń pikiri «Aıqap» jýrnalynyń tarapynan negizsiz qalyp, eshqandaı qoldaý tappaıdy. Alaıda, aradan biraz ýaqyt ótken soń J. Seıdalınniń Ahmet Baıtursynovqa qarsy pikiri jaryq kóredi. Munda  «Qazaq» gazetiniń sıez shaqyrýǵa kelispegendikterin halyq qamynan góri, qara bastaryn oılaıdy degen pikirge úndes keledi. Árıne, bul Ahań basqarǵan «Qazaqtyń» shamyna tımeı qoımaıdy. J.Seıdalınniń syńarjaq pikirin teriske shyǵaryp, sıez shaqyrýdyń  býynsyz jerge pyshaq suqqanmen birdeı degen pikirin tanytady. «Bolatyn basqosýdan qashpaımyn, bolmaıtyn basqosýǵa aramter bolmaımyn. Tiri bolsam, han balasynda qazaqtyń haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn»,-degen salıqaly oılar da «Qazaq» gazetinde kezdesedi. Shyndyǵyn da, bul kereǵar pikirler sol kezeńde progresıvti mánge ıe bolǵanyn atap aıtqan jón bolar.

Úshinshiden, eki basylym arasyndaǵy másele qazaq jazýy jaıynda boldy. Naqtyraq aıtsaq, álipbı túzý jóninde pikirleri bir-birine qarama-qaıshy sıpatqa ıe boldy.

Qorytyndylaı aıtqanda, eki basylymnyń arasyndaǵy túsinispeýshilikter qalyń uıqyda jatqan qazaqtyń kózin ashty, parasat maıdanyna jeteledi. Ustanym jolynda eki túrli baǵytty jolǵa qoıǵanymen maqsaty bir-qazaqty órge súıreý, saýatty urpaq tárbıeleý. Otarshyl halyqtyń ezgisinen aman alyp qalý, odan qutylýdyń jan-jaqty máselelerin qarastyrý. Mine, osy turǵyda eki basylymnyń da ustanǵan qaǵıdaty bıik, hám el qamyn jasaıtyn ultjandy azamattardyń áreketi edi...

Altynaı MALIKAJDAROVA

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

Jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

---