InfoHub Logo

Jastaıynan Syr boıynyń áıgili kitabı aqyndary Turmaǵambet, Qańly Júsipter, Shernıazdyń Omary, Kerdary Áýbákir, Talqy Bazar, Dańmuryndardyń shyǵarmalaryn jattap ósken, keıbirimen suhbattas, syrlas bolǵan, bul kúnderi ataqty Asqar aqyn atanǵan Toqmaǵambetovtyń tuńǵysh «Lenın sýretine» degen óleńiniń jaryq kórgenine bıyl otyz jyl bolyp, ózi elýge kelip otyr.

Elý jylǵy ómir óńirine kóz jibersek nebir tvorchestvolyq tabysqa toly, súısinerlik sátti shaqtardyń tamasha syrlarynyń barlyǵyn ańǵarady ekenbiz. Sol elý jyldyń otyz jyldan asa ýaqytynda Otanymyzdyń ómirimen úzeńgiles úzdiksiz bite qaınasyp tabysymyzǵa da, tartysymyzǵa da, jemisimizge de, jeńisimizge de úni aralasyp kele jatqan aqyn Asqardy kóremiz.

Sosıalısik qurylystyń alǵashqy dáýirinde Otan ómiriniń jarshysyndaı túleı ushqan jas balanyń bitindep názik úni kúsheıe, qalamy qataıa, oı órisi keńip, sheberligi shyńdala, ózindik stıl, ózindik sóz ernegi, ózindik oı ózegi, ózindik aqyndyq beti bar dárejege jetip otyr. Árıne, bul sıaqty tvorchestvonyń qıyn-qystaý shatqalynan tabyspen ótý, kóp izdenýdiń, tereń tolǵanýdyń ǵana jemisi dep uqqan jón.

Bólshevık baýlyp túletken,
Tas túıin tastaı túlekten, —

degenderdiń biri sol Asqardyń ózi bolatyn-dy. Asqar ómiriniń hronıkalyq jaǵyna zer salsaq bylaı bolyp shyqpaq. Asqar 1905 jyly Tereńózek aýdanynda týady. Bala kezinde aýyl moldasynan eskishe hat tanıdy. Sovet ókimeti tusynda aýyldyq mektepte, Tashkenttegi sý sharýashylyǵy tehnıkýmynda, Moskvadaǵy jýrnalıser ınstıtýtynda oqıdy. Asqar jazý jumysyna aralasqaly beri respýblıkalyq, oblystyq gazet, jýrnaldarda, Jazýshylar odaǵynda jaýapty qyzmette istep keldi. Mine, osy syrttaı baıandalǵan elý jas qushaǵyndaǵy biz tizbektegen jyldarda bir úlken arnaly jol, asýly kezeńder bar. Ol azamat aqynnyń joly, tamasha tabystarǵa toly kezeńderi. Joǵaryda eske alǵan Asqar tvorchestvosynyń tyrnaqaldy tuńǵyshy birinshi ret 1925 jyly baspa kórgen «Lenın sýretine» degen qysqasha óleńi, jyly sezimmen jas qalamnyń jalyndy lebine toly jańa ǵana búrshik atyp kele jatqan al qyzyl gúldiń alǵashqy hosh ıisi edi. Keıin qulpyrǵan kóńildi kóktemi men jaıdary jazy ilese kelgen Asqardyń tvorchestvolyq tańy osylaı atqan-dy. Shynynda Asqar poezıa dúnıesine tartyna tapyraqtamaı jaltaq nársizdikten aýlaq, keń tynys, óreli oı, bederi mol til boıaýlarymen keldi. Ózine de, ózgege de baqyt ákelgen Uly Oktábrdi alǵashqy adymynan bastap:

Baıdy jyǵyp, jerge tyǵyp,
Eńbekshiniń kózin ashty Oktábr,
Bilim aldym, tárbıe aldym minekeı,
Meni jýǵan, meni týǵan,
Dál keshegi Oktábr, —

dep jyrlaǵan Asqar sózi búkil eliniń, halqynyń atynan aıtylǵandaı áser etedi. Osy kezderden bastap, Qazaqstannyń bar baspa gazet, jýrnaldarynda Asqardyń óleńderi, syqaq, feletondary jıi shyǵa bastaıdy. Sovet dáýirindegi árbir keleli ózgeristerden Asqardyń ún qospaı otyrǵany joq desek asyra aıtqandyq bolmaıdy. Asqar ómirimizdegi mańyzdy máselelerdi kezinde tez qamtyp, jyrlaı biledi. Ári oryndy, kórkemdik jaǵynan kóńilge qonymdy, sátke saı jazylǵan Asqar óleńderi-halyq arasyna tez tarap ketetindigi de osydan ba dep uǵamyz. Jıyrmadan asa shyǵarmalar jınaǵyn bergen aqyn eńbegine zer salyp baqsaq áralýan taqyryptardy qamtyǵandyǵyn, ómirimizdegi irili-ýaqty jáıttarǵa kezinde nysanasyna dál tıgize, mán, baǵa bergendigin kóremiz. Kedeılerdiń arteli uıymdasqan kezeńin:

Jalynyp baıdan kólik suramaı-aq,
Jer óńdeý artelin biz suranaıyq,
Tuqym da, kólik te bar, traktor bar
Birigip uıym ashyp biz alaıyq,
Kúlisip syrtqa shyqty esik ashty,
Artelge tegis berdi yqylasty,
Burynǵy yrym-jyrym biri de joq;
Naýryz kún artel ashtyq dep tarqasypty.

Mini baılardan irgesin ashyp, kóz aldynda tirlik qamyna kóshken kedeılerdiń dál sol kezdegi qalpyn baıandaıdy. Naýryz meıramynyń jańa mazmun, múddesin aıtady. Endi uly kósemge degen halyqtyń mahabbatyn jyrlaı otyryp birlikke úgitteıdi.

Lenın kim, kósemińdi aıyra bil,
Oljańdy berme eshkimge tur eńbekshil,
Uıymdas, jalshy, sharýa, basyńdy qos,
Ókimettiń qorǵanyn soq, jasa jyl-jyl.
Lenınniń ózi óldi, isi bizde
Tas bolat turmyz máńgi kúshimiz zor, —

dep, jiger bere berekeli eńbekke shaqyrady. Kezinde komsomol aqyn atalǵan Asqar jastar ómirin kóp jyrlaǵandardyń biri. Jastardy bilimge tartý, eńbekke baýlý negizgi taqyryby bolǵan Asqar komsomoldardyń odaqtyń onynshy sezinde óleńmen sóz sóılegeni de bar. Sovet ókimeti ornaǵannan keıin qazaq áıelderiniń teńdigi saltanat qurdy. Sol eski ádettiń shyrmaýyndaǵylardy áshkereleýge arnalǵan «Fatımanyń haty», «Aǵasynyń qaryndasyna haty» atty óleńinde:

Qaraǵym Fatıma,
Jolyqtym hatyńa
Munyńdy hatqa orap
Joldapsyń atyma.
Eńireme, jasyma...
Alarmyn qasyma...
Qamyqpa qaıǵyryp,
Men kúıem qaıǵyńa
Toqal bop júrem dep
Men barda oıǵa alma, —

dep bastalatyn óleń, kezinde eki adamnyń basy qosylǵan jerde ánge salyp aıtylatyn jyrǵa aınalady. Sol kezdegi eski men jańanyń arasyndaǵy tartystyń bir kórinisi osy hattarda aıqyn ashylady. Ata men bala arasyndaǵy kózqarastyń qaıshylyǵy da bar boıymen kórinedi.

Asqar shyǵarmalaryn túr, janr jaǵynan túpteı júıelenistire kelgende negizgi tórt salaǵa bólý shart. Ol — lırıkalary, ekinshi — poemalary, úshinshi — syqaq-feletondary, tórtinshi — proza janry jene dramatýrgıa janrynda jazǵandary. Aqyn shyǵarmalarynyń arqaýy Uly Oktábr revolúsıasynyń jeńisi, Lenınniń obrazy, partıamyzdyń jeńimpaz saıasatyn jyr etý, ómiri de, óńiri de ózgergen aýyl-selo turmysyn, jastardyń baqytty ómirin pash etý bolady. Asqar tvorchestvosynyń ekinshi bir salaly taraýy, sovet tusyndaǵy qazaq qyzdarynyń teńdik alý joldarynda, komsomol — jastardyń eski ádet-ǵurypqa qarsy kúresin qýanyshty jigermen tushyna jyrlaý.

Alǵashqy dáýirde jazylǵan «Qyzyl ásker jyry», «Tap qorǵany», «Komsomoldyq sert», «Oqýshy» sıaqty óleń-jyrlary Asqardyń uzaq shyrqap bararlyq tegeýirindi serpin, tabıǵı talant ıesi ekendigin ańǵartyp-aq tastaǵan edi. Osy sátteri Otanyma, halqyma degen aqynnyń sheksiz mahabbaty:

Asqartaý aınala
Qorǵanmyn tabyma
Tap úshin tógilse,
Rızamyn qanyma, —

dep óziniń bar kúsh-qýatymen, jan kúıimen meıirlene jyrlanady. Otannyń órleý qarqynymen, uly dúbirimen aqyn qıalynyń qaýyrsyny qata, shabyt shalymy ulǵaıa tústi. Aqyn keıingi kezeńde ómirdiń qalyptasqan kúıki kúıin qaıta qurý, tabıǵattyń tapjylmas doly kúshin júgendegen sovet halqynyń alyp tulǵasyn jyrlaıdy. Birinshi besjyldyqtyń alǵashqy jemisiniń biri Túrksibti salǵan jańa dúnıe jasaýshy jumyskerdiń erlik eńbegin:

Qyrdan asyp, beldi basyp,
Joldy salǵan qandaı er.
Ol qaıratty, ol qajyrly,
Qaıtpas qaısar jumysker, —

dep beıneleıdi.

Asqar shyǵarmalarynda Otan qorǵaý erlik taqyrybyn jyrlaý «Kúshti bolsa kókte kim?» atty lırıkalyq tolǵaýynan bastap «Partıalyq marshrýt» atty poemaǵa ákelip soqty. Otanymyzdyń jerde de, kókte de kúshti jeńilmes alyp ekendigin joǵarǵy maqtanysh sezimmen, tolqyndy serpinmen jyrlaıdy. Bul taqyryp ásirese, Uly Otan soǵysy kezinde Asqar tvorchestvosynan mol oryn aldy. «Jeńis buıryǵy», «Marshaldar shyqty maıdanǵa», «Ajaldy jeńgen alyptar», «Súıgen jarǵa», «Kút meni», «Munaı ber» atty tolǵaý lırıkalary soǵys dáýiriniń san syrly shyndyq oqıǵalaryn qantógis maıdandaǵy qaharman uldar men tyldaǵy qajyrly halyq arasyndaǵy myzǵymas dostyqty, shynaıy mahabbatty sýretteıdi. Asqardyń ásirese «Munaı ber» — degen tolǵaý jyry Embi munaıshylary týraly tereń tebirenisten týǵan úgit jyry bolýmen birge, halqymyzdyń patrıottyq sezimin árýaqtandyra kelip, jalyndy lep, qajymas qaırat ıesi ekendigin kórsetetin kórnekti týyndy. Maıdan men tyl eńbekshileriniń birligi neden kórindi deı kelip:

Tabany tasty tasqa uryp
Tankter órsin deseńder,
Myljalap basyp bastyryp
Fashıser ólsin deseńder,
Asa bir kúshti aıbarmen,
Ajaldy soqsyn deseńder,
Qańtardan qatty yzǵarmen
Tajaldy qurtsyn deseńder,
Tepkisinen jaý qırap,
Molasyn tapsyn deseńder,
Tez tankke — munaı ber,
Sony Sizden suraıdy el, —

dep, jeńis kúnin jaqyndatýdyń bir kilti senderde jatyr deıdi aqyn. Eńbekshi qaýymdy jumyldyrýda urandaı áser etken «Munaı ber» tolǵaýy Uly Otan soǵysy kezindegi poezıamyzdyń shoqtyǵy bıik turatyn shyǵarmalarynyń biri ekendiginde daý bolmasqa tıis.

Asqar lırıkalarynyń kópshiligi ánmen aıtylady. Bul úlken sheberlikten týǵan jemis. Asqar árdaıym halyq óleńderiniń áserin saqtaı otyryp, orystyń osy kúngi ánge tekst jazatyn aqyndarynan úlgi-tálim aldy. Ol úlgi-tálim tek elikteý sheńberinde qalmaı, qazaqtyń óleń yrǵaǵynyń keıbir ereksheligine baǵyndyryla, ishteı baı, kóńilge de, sezimge de qonymdy shyǵyp otyrady. Asylynda Asqardyń til sheberligi halyqtyń fólklor tilimen astasyp jatady da, búgingi boıaýmen qulpyryp, uıqas jaǵy jymdasyp sál ǵana oramdarymen ári uǵymdy, qonymdy, kórkem, baı, mazmundy keledi. Demek, orys poezıasy arqyly kirgen jańa yrǵaq ishteı úndesý, ekpin, saryn jaǵy aıtýshy qazaq jastaryna kedergisiz, jatyq shyǵady. Asqardyń aqyndyq sheberliginiń bul da bir qyry.

Keń tabıǵat baılyǵyn poezıa tili arqyly sýretteý aqyn qıalynyń qanshalyqty qýatty, qanshalyqty keń sheńberli ekendigin de kórsetedi. Ol árıne tek qana syrttaı sýretteý emes, belgili bir oqıǵa tutastaı týysyp, adamnyń jan dúnıesine, sezim kúıine, psıhologıalyq qaqtyǵystarǵa qabystyryla sýrettelse ǵana nanymdy, kórkem, áserli bolyp shyqpaq. Aqyn jany tabıǵatpen syrlasa bilýi shart. Bul turǵydan Asqardyń sheberligi mol. Tabıǵat jalań emes, adam áreketine, adam tirshiligine, ony qorshaǵan bolmysqa baılanystyra sýretteledi. «Altyn oshaq» atty óleńi Asqar lırıkalarynyń táýiriniń birinen sanalady. Onda aqyn:

Altaıdyń jeri de altyn, kóli de altyn,
Altaıdyń basy baıtaq, baýyry salqyn.
Altaıdyń altyndy alyp alqymyna
Qol saldy, qoınyn ashty meniń halqym, —

dep tabıǵat baılyǵyn meńgergen erlik eńbekti elestetedi. Tabıǵatty, onyń bar tulǵasynda shat, kóńil kóteretin kúıde sýretteý Asqar poemalarynda jıi, ári jarasymdy kezdesedi. Mysaly «Partıalyq marshrýt» poemasynda samolettiń ushar aldyndaǵy aspan álemin:

Jarqyrap bultsyz aýa, ádemi kók,
Alystan arpalysqan daýyl da joq.
Tóńkergen kúmis kersen syqyldanyp,
Sheńbersiz jatyr aspan shup-shubar bop
Kógildir kóbigimen kókti sharlap,
Tegene, teńbil teńiz jatyr sel joq,
Kim kúlip, kim qýanbas mundaı kúnge
Tek kúndik eshbir jerden áli til joq, —

deıdi Asqar. Qandaı tamasha baı kórinis. Ushar aldyndaǵy ushqyshtardyń da kóńil kúıine, er talabyna osy kóriniste óz dárejesinde shabyt senim bermeı me. Asqar jıyrmaǵa taıaý poemalar jazdy. Bulardyń ishinde basqalarynan shoktyǵy bıik turǵan «Berlın kóshesinde», «Qarańǵy túnde», «Partıalyq marshrýt», «Aıtylmaǵan áńgime» poemalary. Bul shyǵarmalarǵa kórkemdigi bolsyn, tereń mazmuny men ıdeıalyq jaǵy bolsyn, kóp daý aıtylmaıdy. Aqyn tvorchestvosyndaǵy belgili belester osy poemalar.

«Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynda jarıalanǵan «Aıtylmaǵan áńgime» poemasy kolhozdarymyzda ovosh daqyldaryn keń óristetý, ondaǵy keıbir kertartpa basshylardyń jaıy aıtylady. Bul Asqardyń keıingi jyldardaǵy iri shyǵarmasynyn biri. Asqar óziniń tvorchestvolyq jolynda kóptegen áńgime, ocherkter jazdy. Ol ocherk, áńgimeler óziniń kórkemdigi men tamasha tujyrymdy, tıanaqty, túıindi oılarymen, Asqardyń sheber jýrnalıs ekendigin kórsetedi. Bul Asqardyń kúni búginge deıingi qol úzbeı kele jatqan tól janry.

Dramatýrgıa salasynda Asqar eskilik pen jańalyqtyń arasyndaǵy tartysty sýretteıtin «Eki zań», ıslam dinin áshkereleýge arnalǵan «Áziret sultan» pesalaryn jazdy. Ýaqytynda bul shyǵarmalar respýblıkalyq teatrlarda júrip, joǵary baǵaǵa ıe boldy. Ásirese «Áziret sultan» pesasy kúni búginge deıin aktýaldyǵyn joǵaltqan joq. Biraq, avtordyń azdap qol tıgizýin kútýde.

Qazaq sovet ádebıetinde satıra janryna boı uryp, damytyp kele jatqan tek qana Asqar. Asqardyń feletondary, kúlki-syqaq áńgimeleri ózinin ótkirligimen, mándi kórkemdigimen, ýly syqaǵymen, aýyr ájýasymen oqýshysyna óte qonymdy da tartymdy. Asqar feletondarynyń aty keıde óziniń mazmuny men ótkir ıdeıasyn aıqyndap turady. «Ózara synnyń soıyly», «Shoqydaǵy uıqy», «Sómkeli sorpaqpaılar», «Súmelek qaınaǵa», «Saldyr-móldir Dúmshebaı», «Qulqyn týraly qupıa syr», taǵy basqalary ózara syndy myqty qoldanyp jazylǵan. Mazmunyna tili saı ótkir feletondar Asqar alyp otyrǵan unamsyz keıipkeriniń beınesin aınytpaı túsiredi.

Aıtaıyn sózge qulaq sal,
Qupıa syr ǵyp qulqyndy.
Qulqyn atty bir quzǵyn,
Qubyldy kúnde myń túrli
Tún jamylyp tý jylqy,
Neler baǵlan úıtýli
Neler kilem toqýly,
Neler zattar súrtýli,
Qara kók buıra eltiri,
Qatar tizip bul turdy.
Qundyz jaǵa, túlki ishik
Ol da toqsan qulpyrdy.
Metrlegen bastondar,
Par-parymen kostúmdar
Silkip tastap qulpyrdy.
Joq bop jatty qulqynǵa
«Balta kespes murtymdy
Bolyp aldym» — dep taǵy,
Sóılep qoıad lepirip,
İstegenim byltyrǵy.

Mini, osy úzindiniń ózinen, sizdiń kóz aldyńyzdan qulqyn quldarynyń jandy beınesi ótedi. Mundaıdyń sıqy da, syry da málim. Osy ráýishtes syqaq syn shyǵarmalarymen basqany saqtandyrsa, ekinshi jaǵynan ómirde keıde qyzmet babynda kezdesetin jat, jeksuryn qylyqtarǵa aıaýsyz soqqy beredi. Asqar satırasy árdaıym óz nysanasyna dál tıip, múltiksiz túırep jatady.

Asqardyń satıralyq shyǵarmalarynyń bir salasy halyqaralyq taqyryptarǵa arnalǵan. «Arystanǵa eliktegen mysyq» (Napoleonǵa eliktegen Gıtlerdi syqaqtaý), «Ólikter jolynda», «Qyl kópir», «Trýmenniń qonaqtary», taǵy basqa feletondarynda Asqar surqıa fashısermen qazirgi ımperıalıserdiń bet perdesin jyrta, sýaıttyq áreketiniń syryn asha, topastyǵyn áshkereleı jazady. Trýmenniń saıasatynyń sıqyn:

Trýmenniń «Aq úıinde»
Shybyn-shirkeı, búrge otyr
Qaq tórinde qandala
Bıtter olarmen birge otyr.
Bári shiltıip, shikireıe qalypty,
Masanyń murty tikireıe qalypty.
Tamaǵyn qyrnap jótelip qoıady,
Tumsyǵyn kókke kóterip qoıady,
Sypaıy sulý, jyly shyraımen
Kúlimdep kózi jumsaq raımen,
Trýmen turyp sóz aldy,
Birinshi bokaldy ózi aldy, —

dep sýretteı kelgende, álgi otyrǵan jándiktiń bári dostyq, birlikke kezek tost kóterdi de, aqyrynda qyp-qyzyl mas kúılerinde samoletke tıeledi. Shetinen qolǵa túsedi. Jany alqymǵa kelgende jándikterdiń oıyn:

Sonda ǵana bular sumdyqtyń syryn túsingen de bolar

Bar daýsymen atoı saldy:

— Chýmanyń ákesi «Aq úıde» qaldy.
— Ol kim? — degenge
— Trýmen! — desti.
Trýýdyń artyna
Qyrý mingesti, —

dep aıaqtaıdy. Osylaısha shybyn-shirkeı arqyly-aq Amerıka ımperıalıseriniń resmı saıasatynyń arjaǵyndaǵy aram pıǵyldary áshkerelenedi. Osylaısha halyqaralyq saıası satırada da Asqardyń ótkirligi, qyraǵylyǵy kórinedi.

«Elý — erdiń jasy» deıdi halyq, mereke ústi bolsa da, bir-eki aýyz syn aıtýǵa týra keledi. Asqardyń barlyq shyǵarmalary minsiz móldir, tórt aıaǵy teń jorǵa desek orynsyz asyra maqtaǵandyq bolar edi. Aqyn tvorchestvosynda anda-sanda keı shyǵarmalarynda boı kórsetip qoıatyn bir kemshilik — avtordyń sózdiń syrtqy boıaýyna qumarta, uıqas jetegine boı aldyryp, nysana etken taqyrybynyń mazmunyn suıyltyp alatyny bar. Sondaı-aq poemalarynda tabıǵat sýretteri, jáı detaldar tamasha kórkemdik tapqanmen adam obrazyn jasaýda, psıhologıa ashýda tym syrdańdyq jasaıdy. Osynyń ózi oqıǵa-sújet qurýdaǵy olaqtyqqa ákelip soǵady. Bul tektes kemshilikten qutylýǵa Asqardyń aqyndyq talanty mol jetedi. Tek uqyptylyq kerek.

Asqar tvorchestvolyq tolysý ústinde. Ushqyr qıal, shalymdy shabyt ıesi aqynnyń bereri áli mol. Onan talap-talǵamyna saı talaı qundy kórkem shyǵarmalar kútedi.

1955

---