InfoHub Logo

Tashkent. 1920 jyl. Maı aıynyń orta sheni. «Shyǵys halyqtarynyń saýyq keshi» dep atalatyn tájik, túrkmen, ózbek, qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtarynyń ókilderi qatysqan olımpıada aıaqtaldy. Tóreshi komısıanyń qorytyndysynda birinshi báıge Tashkenttegi qazaq-qyrǵyz pedagogıkalyq ınstıtýtynyń stýdenti Qurmanbek Jandarbekovke berilsin dep uıǵardy.

Olımpıadaǵa hor kollektıvteri, jeke ánshiler, mýzykanttar, bıshiler molynan qatysqan bolatyn. Qurmanbek ózi jeke án salýmen qatar seksen adamnan quralǵan hordyń kórkemdik jaǵyn basqarýshysy ári dırıjeri bolyp qatysty. Bul kezde Qurmanbek nebári on alty jasta-aq bolatyn-dy. Albyrt bala jigitke birinshi báıge alý úlken shabyt berdi. Endi Qurmanbek Tashkenttegi oqý oryndaryndaǵy qyrǵyz, qazaq jastarynyń arasynda birneshe úıirmeler uıymdastyryp, olarǵa ózi tikeleı basshylyq jasaıdy, bir jaǵynan oqytýshy taýyp alyp mýzyka teorıasymen shuǵyldanady. 1921 jyly ekinshi ret «Shyǵys halyqtarynyń saýyq keshi» bolǵanda Qurmanbek ekinshi báıgege ıe boldy. Birinshi báıgeni Karı Iakýbov (Ózbek SSR-niń halyq artısi) aldy. Jazǵy demalys ýaqytynda 1923 jyly Qurmanbek Karı Iakýbov, bashqurttyń belgili ánshisi Alı Muhametovpen birge Merke, Áýlıeata (Jambyl) qalalaryn konsertpen aralaıdy. 1925 jyly Qurmanbek ınstıtýtty bitirip Shymkent qalasyndaǵy partıa-sovet mektebiniń meńgerýshisi bolyp isteıdi. Gýbkom komsomoldyń suraýy boıynsha birneshe konsertter beredi. 1925 jylǵy ıýn aıyndaǵy bir afıshada Qurmanbektiń oryndaýynda 101 ánniń aty jazylǵan. Bul týraly Qurmanbek bylaı deıdi:

«Men 1918 jyly Tashkentke birinshi ret oqýǵa barǵanymda bir qazaq jigitine kezdestim. Meniń oqýǵa túsýime sol jigit kóp kómek kórsetti. Túsinbegen sabaqtarymdy túsindirip uzaq ýaqyt járdem berip júrdi. Sabaq oqýdan jalyqqan sátterimizde ol menen óziniń járdem kórsetkendigi úshin «jalaqy» suraıtyn. Alatyn «jalaqysy» aqsha emes «Sáýlem-aı» degen án edi. Ekeýmiz Tashkenttiń kadet korpýsynyń shyǵys betindegi munarasyna shyǵyp alyp, men «Sáýlem-aıdy» salǵanda múlgı tyńdap otyryp qaıta-qaıta aıtqyzatyn da, «Búgingi jalaqymdy aldym, júr endi sabaq oqıyq deýshi» edi. Saýatty, talantty jigit búkil Orta Azıa men Qazaqstanda komsomol uıymdarynyń qalyptasýyna kóp eńbek sińirgen kórnekti jas qaıratker Ǵanı Muratbaev bolatyn. Otty, adal jandy, meıirban jigit edi. 1925 jyly Moskvada Ǵanı qaıtys boldy. Sondaı súıikti dosyma eskertkish ornatýǵa qarjy jınaý úshin satıralyq áńgimeler aıtatyn Álisher Beısenov (keıin partıa-sovet organdarynda jaýapty qyzmetterde bolǵan, derbes pensıoner) ekeýimiz konsert uıymdastyrǵanbyz. Sonda men aıtatyn 101 ánniń aty afıshada jazylǵan. Bir júz bir ándi bir keshte aıtý múmkin emestigi málim. Biraq sol keshte alpysqa taıaýy aıtyldy».

1925 jyldyń aıaq sheninde Pishpek (Frýnze) gýbkomynda Qurmanbek qyzmette júrgende «Enbekshi qazaq» gazetiniń 398 sanynda «Qyzylorda qalasynda qazaqtyń ulttyq teatry qurylǵaly jatyr, soǵan Qurmanbek Jandarbekulynyń tez arada kelýi kerek» degen habarlandyrýdy oqıdy. Jasynan arman etken maqsatyna jetý joly endi ashylǵandaı boldy. Qurmanbek Qyzylordaǵa jetýge asyǵady. Uzamaı gýbkomnyń uıǵarýy boıynsha, onyń ústine Qazaq SSR Oqý Halyq Komısarıatynyń shaqyrý qaǵazyn alyp, Qyzylordaǵa keledi. Qostanaıdan Serke Qojamqulov, Semeıden Qalybek Qýanyshbaev, ataqty ánshi Ámire Qashaýbaev, sýyrypsalma aqyn Isa Baızaqov, Qapan Badyrov, taǵy basqa artıser tuńǵysh professıonaldyq ulttyq teatr qurady. Osy kúnnen bastap Qurmanbektiń ónerdiń uzaq jolyndaǵy sátti sapary bastalady. Teatr jumysyn júıege túsirý jolyna jan-tánimen kirisedi. Ánshi, akter, rejıser, bıshi Qurmanbek uzamaı halyqtyń súıikti adamyna aınalady. Drama teatrynda Qurmanbek segiz jyldaı qyzmet isteıdi. Teatr sahnasynda qoıylǵan shyǵarmalardyń kóbisinde basty rolderde oınaıdy. 1928 — 1929 «Knáz sıren» kınofılmine túsýge barǵanda Qurmanbek Memlekettik kınematografıa ınstıtýtynyń akter daıyndaý bóliminde oqıdy. Jurtshylyq Qurmanbekti «Amankeldi», «Jambyl» kınokartınalary arqyly da biledi. Qurmanbek Almaty konservatorıasynda rejıser ári kınoakterler daıyndaıtyn mekteptiń kórkemdik jaǵyn basqardy. Negizinde Qurmanbektiń óner salasynda tvorchestvosynyń eń ózekti jaǵy tikeleı teatrmen baılanysty. Keıingi jıyrma jyldan asa tvorchestvolyq joly opera teatrymen bite qaınasyp keledi. Opera teatrynyń tyrnaqaldy spektakli «Aıman — Sholpandy» sahnaǵa qoıǵan rejıseri, ári basty róli Kótibardy oınaǵan da Qurmanbek bolatyn. Qazaqtyń opera teatrynyń beldi kezeńderinen sanalatyn «Jalbyr», «Er Tarǵyn», «Gvardıa, alǵa», «Abaı», «Birjan — Sara», «Qyz Jibek» operalaryn sahnaǵa qoıǵan rejıser de — Qurmanbek.

Rejıser-Jandarbekovte talantty adamdarǵa tán ózindik órnek boıaý, ónerge degen tereń sezimdi súıispenshilikten týǵan til bar. Kemeńger aqyn «Abaı» operasynyń sahnalyq kórinisi Jandarbekovtyń rejıserlik qabiletiniń zor ekendigin ańǵartty. Bul operadaǵy Abaıdan bastap eń kishkene obrazdarǵa deıin tereń sheshimder tapty. Memlekettik syılyqtyń laýreatyn alǵan «Birjan — Sara» operasy Jandarbekov-rejısserdiń tamasha talant ıesi ekenin ashyp ketti.

Qurmanbektiń akterlyq laboratorıasyna kirsek shyn sheberdiń qolynan shyńdala órilgen nebir tamasha adam portretterine kózińiz túsedi. Onyń rejıserlyq-vokaldyq daryndylyǵyn bylaı qoıǵanda, tamasha artıs ekendigin atap ótpekpiz. Onyń jasaǵan sahnalyq obrazdary árqaısysy ár dáýirdiń, ár taptyń, ár múddeniń adamdary. Psıhologıasy, ómirdegi orny, áleýmettik kózqarasy árqıly. Sonan kelgende Qurmanbektiń oryndaýynda olardyń bári tereń realısik sheshimder taýyp, tolyq qandy tulǵasymen kórinedi. Kótibar, Bekejan, Jalbyr, Er Tarǵyn, taǵy basqa tolyp jatqan birine-biri eshbir uqsamaıtyn kesek beınelerdiń alǵashqy «avtory» Qurmanbek bolatyn. bul obrazdar Qurmanbek tvorchestvosynyń akterlyq salasyndaǵy otty, saltanatty shaqtarynda jasalǵan. Keıingi kezderi tvorchestvosynyń basym jaǵy rejıssýra, teatrdyń uıymdastyrý máselelerine arnalyp júr. Ózinin elý jasqa tolýyna baılanysty burynǵy ózi jasaǵan obrazdarǵa qaıta oraldy. Sonyń biri «Qyz Jibek» operasyndaǵy — Bekejan.

1936 jyly Moskvadaǵy Qazaq óneriniń onkúndiginde Bekejan rolinde oınaǵan Qurmanbek týraly ortalyq baspasóz betterinde kóptegen tamasha maqtaýly pikirler bar. Sol kezdiń ózinde Qurmanbektiń sahnadaǵy akterlyq sheberligin atap kórsetken edi. Shynynda, Bekejan obrazynda Qurmanbektiń akterlyq sheberliginiń jan-jaqtylyǵy aıqyn kórinedi.

Bekejan qursaýly zamannyń qandybalaq qaraqshysy, ishteı qaıshylyǵy mol, shytyrmandy, kúrdeli obraz. Qurmanbek sahnaǵa shyǵa kelgennen-aq onyń árbir qozǵalysy, sóz saptaýy, «berseń, qolyńnan, bermeseń jolyńnan» degen ozbyr, aryn aramzalyqqa azyq etip júrgen naızasynyń ushyn, bileginiń kúshin aılakerlik zymıandyqpen jumsaıtyn dúleı zulymdyqtyń ıesi bolyp kórinedi. Onyń Jibekke jutyna qarap, taýsyla aıtqan sózderi shynaıy mahabbat sezimimen emes, qıadan qylt etse qaǵyp túsetin qysqa qumarlyqtyń quly bolǵan adamnyń sózi. Ony ol ózi de jasyrmaıdy. Munymen qabat Bekejan boıynda pasyq tákapparlyq ta bar.

Qandy qolmyn, jasyrman,
Qus ushyrman basymnan.
Qany tamǵan qanjarmyn,
Qyz aldynda bas urman,
Usynsań qoly jetpeıtin,
Hanǵa laıyq basym bar.
Tórge súırep shyǵaram,
Erge laıyq basym bar,
Órge súırep shyǵaram, —

dep Qyz Jibektiń aldynda kókirek uryp tekirek qaǵady. Qurmanbek osy sátteri árbir sózin salmaqtap, boıaýyn Qulpyrta, sózdiń ishteı logıkalyq astaryna saı qımylymen Bekejan obrazynyń jan-jaqty syryn asha túsedi. Qurmanbek óz Bekejanyn Jibekti kóndirmeımin degen pikirden aýlaq ustaıdy. Sahnadaǵy ózin qorshaǵan árbir adamnyń qımylyn ózinshe baǵalaıdy. Syrttaı jasandy sypaıylyǵyn, ishteı ozbyrlyǵy buzyp turady. Kóbine qaýyrt qımyldary, ótkir kózqaras, shapshań jaýap, shalt áreketteri mol, dala barlaǵan jyrtqysh jolbarystaı etip kórsetedi. Bekejan Dúrıaǵa:

Men bir oqys adyrmyn,
Sypaıy ósken shadyrmyn.
Qoısań qaıter, qaraǵym,
Soqtyǵyp ketsem. baıqamaı
Úzilip ketip júrmesin
Úlbirep turǵan saǵaǵyń, —

degende de Jibek pen Dúrıaǵa kezek qarap «qyzym, saǵan aıtam, kelinim, sen tyńda» degenge megzeıdi. Bekejan úshin degeni bolmasa, Jibektiń saǵaǵyn úzýi de qıyn emes. Ony Qurmanbek kózqarasymen de, qımylymen de baıandaıdy. Qurmanbektiń Bekejany árbir qaqtyǵysta óz kúshin kórsetip qalýǵa tyrysady. Munyń bári Bekejannyń áleýmettik keıpin aıqyndaı túsedi. Jibekten oılaǵanym oryndalar dep syrttaı sengenmen, ishteı qaýpi kúshti. Óktemdigin de, qaıtpaıtyndyǵyn da qansha janamalap eskertkenmen, Jibekten tilegine saı jaýap ala almaı, «kórermin kezinde» dep jedel basyp shyǵyp ketedi. Sálden keıin qaıta oralyp, álde bir sumdyqty sezgendeı, «ne boldy desem eken á?» deýine, Dúrıanyń «ne oılasań sol boldy» degen sózi shoq basyp alǵandaı tıedi. Kernegen ashý ashshy daýys aralas oqys qımylmen kórinedi. Jana ǵana Tólegenmen kezdesip shattyq kóńil kúıinde turǵan Jibektiń «Bekejan» degen jaıdary jaıly únin estigende kúlimdeı túsip, sát úmit shyrmaýynda turady da, Jibek «qýanysh ústine keldiń, qutty bolsyn aıt» dep sózin aıaqtaı bergende qaıta túnerip:

Joq, qut bolmas, Jibek, jut bolar
Keýdeńe qara qus qonar,
Tiri bolsa Bekejan
Júregińe sher tolar.
Toqtaı tur, Jibek, toqtaı tur,
Kózińniń jasy kól bolar
Qanmen jýyp toıyńdy,
Toıyńda salyp oıyndy
Seni almasam maǵan sert
Kezdese qalsam jolyńda.
Arman etken oıyńdy,
Ala almasam maǵan sert!
Qorlaǵanyń men eken
Kúni-túni jortarmyn
Aldymen sony qurtarmyn! —

degen sózderi jaýyzdyń jalyn atqan keginen týǵan sert baılamyndaı estiledi. Dúleı kúsh qaranıet qaharyna minip, qandy qanjaryn táý etip sertke belin bekem býyp shyǵyp ketedi.

Bazarbaı aýylyna kelgende de kek jolyndaǵy keıpin ózgertpeıdi. Jurt tıgize almaı turǵan jambyny dóńgeleı jónelip atyp túsirgende de Tólegen jaqqa mardamsı qaraıdy. Kórdiń be, seniń de moınyń osylaı úziler degen kisishe ıek qaǵady. Sábı jandy Qarlyǵash jamby báıgesin usynǵanda qazaq ǵurpyna jat qasıetsizdikpen qaıyryp tastaıdy. Syılyq alý emes — synasý qurmet kórý emes — qyr kórsetý, degen kisishe, Tólegen men Jibek aldynda kezdesýdi ýáde etip sóz baılasady. Bul ýáde aram oıdyń alǵashqy satysy ǵana edi.

... Qosobanyń mańy. Jaqparly jartasty sahnanyń ortasyna taıaý ústinde sadaǵyna basyn súıegen Bekejan tur. Úlken oıda. İshin alaý-jalaý órtegen kek jalyny shemenge aınalǵan tárizdi. Jol tosyp, jan tonap ákki bolǵan alaıaqtyń syrttaı kórinisiniń ózinen-aq ishki syry ańǵartylǵandaı. İshteı arpalystyń óz nysanasy bar. Áli jurt Bekejannyń júzin kórgen joq. Biraq sol turystyń ózinde onyń kózge shalynar-shalynbas eleýsiz qımyldary qaınaǵan kektiń shókken uıasyndaı kórinedi. Bul tek qana turys emes. Oı múddesin kórýshige, sol syrtqy beınesimen baıandap turǵan sheber akterdiń únsiz tildesýi. Teatr tilinde «akterdiń syrtpen oınaýy» dep osyny aıtady, Árirektegi bıik jartasta kóp tobyrdan qalǵan jalǵyz jigit tur. Jibek aldynda kezdesem degen Bekejan ýádesiniń orny, Qosobanyń shatqalyna aınalǵan. Kek ýytyn jaıar utyrly jeri de osy. Orkestr aspaptarynan shyqqan baıaý únmen Bekejan basyn kóteredi. Onyń qandy kózinde azdaǵan jabyrqaý bar. Kóp tobyr ketti, endi qalǵan jalǵyz jigit ol da ketip qalýy ǵajap emes, sonda ol ne istemek. Jibek aldyna aıbarmen barý onyń maqsaty edi. Osy bir jegideı jegen oıdan muńdy únmen:

Sheńgeldep qyzyl qanǵa boıalǵan qol,
Aldyn qıa jatqan jalǵyz-aq jol.
Kek qaıtpas, qan jalamaı talas bitpes
Bekejan, oılanbaı-aq tańdaryń sol,
Kún qarań qolyńnan is kelmegende
Kórermiz jan bergende sen de, men de?
Men emes taıa soǵar taıtalasta
Qandy qol taıa soqpas sermegende, —

dep shekken kektiń aqyrǵy sheshimin aıtady. Tólegen de kele jatady. Qan jalaıtyn kezeń taıaý, Bekejan osy sátte azyǵyna kezdesken ash bórideı jalt berip jartasty panalaıdy. Joldastarymen qoshtasyp turǵan Tólegenge sadaǵyn kezeı bergende, janyndaǵy jigit ýádesin eske túsiredi. Ony da tyńdamaı qaıta kezegende «olaı bolsa men seni atam» degen jigit sózi shanshýdaı qadalyp amalsyzdan ádiletke bas ıedi, endi aılanyń joly ǵana qaldy. Jasandy jaıdarylyqpen Tólegendi qarsy alady. Biraq ishteı qandy qaqpany qurýly, Tólegenmen dos bolaıyq dep qushaqtasqanda da onyń kózinen kek ushqyny kórinedi. Bekejannyń árbir qımyly esepti, jalǵyz jigitin at daıarlaýǵa jiberedi. Shabar aldyndaǵy jolbarystaı Tólegenniń árbir qımylynan kóz aıyrmaıdy. Qybyn taýyp qan jalatpaq. Reti keldi. Adal júrek Tólegen arbaýda turyp, Bekejannyń sadaǵyn alyp bermekshi bola bergende, qandy qanjar qapysyn tapty. Kek ýyty jaıyldy. Bekejan azdap sheginip, qanjaryn qynyna salyp jatyp, isine rıza bolǵandaı masattana «Bitti jumys, qaıtty kek, qarǵa, quzǵyn jatsyn jep» deıdi de, jedel basyp kete barady. Osy sahnadaǵy qubylmaly kórinisterimen, Qurmanbek Bekejan obrazyn sharyqtaý shegine jetkizip ketedi.

...Bekejan toıatyn alǵan jyrtqyshtaı sońǵy aktide taǵy shyǵady. Bul shyǵys Jibekke bergen serttiń «saltanat» qurǵan shaǵy. Jibek aldyna alǵashynda aılamen kelse de, ol uzaqqa sozylmaıdy. Kelgen maqsaty ejelgi oıyn oryndaý. Tólegen óldi. Endi Jibekke ózi ıe. Erkin basyp, pasyq erligin maqtanysh ete, Tólegendi óltirgendigin baıandaıdy. Bekejan sońǵy arıasynda:

Aıttym ǵoı ereges bir is istetti,
Túbine Tólegenniń namys jetti.
Atysta, aıdalada jekpe-jekte
Tólegen qaıtpaıtuǵyn sapar shekti, —

deı kelip, saqyldaı kúlýi Bekejannyń adamǵa tán sezim meıiriminen qanshalyqty jurdaı ekendigin ashyp, jeksuryndyǵynyń sheksizdigin aıqyndaıdy. Bul sátte Bekejan úshin adam ólimi oıynshyq, adam qaıǵysy qýanyshtaı bolyp kórinedi. Mine, feodaldyq dáýirdiń ozbyr ókiliniń beınesi, Qurmanbektiń oryndaýynda kesek keıpimen osylaı kórindi.

Qoryta aıtqanda, daýysy tarlan ashyp, jasy egde tartsa da, sahnalyq sheberlikten Qurmanbektiń eńsesi bıik jatqandyǵyn ańǵardyq.

Uly orys halqynyń ótken jáne búgingi opera sahnasynyń ókilderi, daryndy daýys ıesi bolýmen qatar, tamasha artıser, sahna sheberleri. Qurmanbekte bul qasıet mol. Bizdiń opera artıseri Qurmanbek oıyndarynan úlgi alyp, úırense degen ıgi tilegimiz de bar.

Úlken tabıǵı, daryndy, jarqyn temperament, óner ataýlyǵa qumarta berilgen Qurmanbek Jandarbekovtyń teatr tarıhymyzda tarazysy basym, úlesi mol jatady. Onyń san-salaly tvorchestvosynyń otyz jylǵy jemisi, talaı tamasha tabystyń syryn baýryna basyp jatyr. Munyń ózi aýdara qarap, aqtara tekserýdi, ǵylymı júıege salýdy talap etedi, ol aldaǵy kezek kútip otyrǵan zor mindet. Qurmanbek óner salasyndaǵy sińirgen eńbegi úshin 1934 jyly Qazaq SSR-niń eńbek sińirgen artısi, 1936 jyly Qazaq SSR-niń halyq artısi, Eńbek Qyzyl Tý, «Qurmet belgisi» ordenderi jáne birneshe medaldarmen nagradtaldy. 1949 jyly «Birjan — Sara» postanovkasy úshin SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty ataǵyn aldy. Komýnıstik partıanyń múshesi, kórkemónerimizdiń kórnekti qaıratkeri Qurmanbek Jandarbekov joldas uzaq ómir keship, Otan ıgiligine eńbek sińire túsedi, áli talaı tamasha shyǵarmalar beredi degen senimdemiz. Qurmanbek tvorchestvo adamdaryna tán talantty tapqyrlyq, sheńberi ken, ushqyr qıaldyń ıesi. Senimimiz sózsiz aqtalady.

1955

---