InfoHub Logo

Basqaǵa qaraǵanda, bizde tym shaban kele jatqan dramatýrgıanyń qazaq ádebıetindegi kórnekti ókilderiniń biri Shahmet Husaıynovty bala kúninen biletin ádebıet aqsaqaldary da, san tarapqa sharq urǵan jigittik shaǵynan biletin orta býyndar da, baısaldylyqqa bet burǵan kezinen tanıtyn keıingi jastar da, búgin bárimiz bir qýanyshqa ortaq bir kúnge kýá bolyp otyrmyz. Ol — Shahmet Húsaıynovtyń elý jasqa tolǵan kúni. Shahan elýge kelgenmen ony úlkenimizben de, kishimizben de ári syrlas, ári qurdas etetin bir dáneker bar. Ol — jazýshynyń ádebı eńbekteri.

Tvorchestvo adamy úshin elý jas erkin eńse kóterip, tájirıbe tolysyp, qaýyrsyn ábden qatyp, qýatty qanatqa aınalyp, óziniń úlken belesine shyǵyp oılanatyn da, tolǵanatyn da, mol jemis shashar shaǵy deımiz.

Jazýshynyń elý jyldyǵy tek qana maqtaý, madaqtaý, shattana shashpaý kóterip ıgi tilek aıtatyn ǵana kún emes. Soǵan saı oqýshy jurtshylyqtyń ózi qurmet kórsetip otyrǵan jazýshysymen esep aıyrysatyn da kúni. Sizdiń ádebıetke kelgennen bergi ómirińizdiń ishinde nege qýandyq? Tilek-talaptarymyzdy dál basqan jerińiz qaısy? Rýhanı baılyǵymyzǵa qosqan úlesińiz ne? Bizdi qynjyltqan sátsizdigińiz qandaı edi? — degen suraqtarǵa qatal da qaıyrymdy oqýshy jurtshylyǵy jaýap izdeıdi. Sol qalyń oqýshynyń biri bolǵandyqtan, árbir tvorchestvo adamyna tán, onyń eńbegindegi aıazy men jaıma shýaǵyn, qysy men jazyn, kóktemi men kúzin, kórki men kóleńkesin, shyńy men shatqalyn aralap, shama kelgenshe ádildik aınasyna túsirip kóreıik.

Kóksheniń ońtústigindegi Aıyrtaýdaǵy kezge qorash kórinetin bir aýylda bes-alty qaranyń tuıaǵyn kúnde bir sanap, tirshiligine talshyq etip otyrǵan Husaıyn qarttyń jabyǵy bútin bolǵanmen, jasaýy júdeý qońyrqaı kıiz úıinde 1906 jyly Shahmet dúnıege keldi. Bul Kókshe atyrabynyń kóńilsiz kúzin qýyp salyp, soltústiktiń saqyldaǵan sary aıazy saltanat qura bastaǵan kezi edi. Qaljaǵa soıylǵan qara toqtymen shildehana da ótti.

Shahmet aýyl moldasynan til syndyryp, arabsha hat tanydy. Sol kezde arab árpimen shyǵatyn ertegi, qysalardy oqýmen shuǵyldandy. On tórt jasqa kelgende balalyq bazary tarqap, jetimdik qamytyn kıgen Shahmettiń baqytyna Qazaqstanda Sovet ókimeti ornady. Úıde bala-shaǵa basy mol bolǵanmen, basym kópshiligi qyz balalar boldy da, shańyraq ıesi Shahmet bolyp qaldy. Eki-úsh jyl boıy úı sharýasynan shyǵa almaı, tıip-qashyp aýyl mektebinde oqyp, aqyry 1924 jyly Petropavldaǵy muǵalimder daıarlaıtyn tehnıkýmǵa kelip tústi. Tehnıkýmdaǵy jyldar Shahmettiń ádebıetke degen yntasyn kúsheıtti. Sonda shyǵatyn «Qalam» atty qoljazba jýrnalǵa eski aýyldyń surqaı óńirin syqaqtap, kúldirgi áńgimeler jaza bastaıdy.

Bul ýaqyt Ortalyq partıa Komıtetiniń Orta Azıa respýblıkasyndaǵy mádenı-ekonomıkalyq mesheýlikti joıýǵa túrli sharalar qoldanyp, mektep, mádenı-aǵartý oryndaryn ashyp, kýlaktardy tap retinde joıý, aýyldy sovettendirý naýqanynyń qyzý júrip jatqan kezi edi. Sol kezdegi ádebıetimizdiń basty taqyryby — aýyl eńbekshilerine revolúsıa jeńisin túsindirý, Sovet ókimetin nyǵaıtýǵa shaqyrý, kedeı, jalshylardy taptyq kúreske úndeý, áıel teńdigin ýaǵyzdaý, jergilikti baı-kýlaktardy áshkerelep joıý, qalyń buqaraǵa partıa men úkimettiń saıasatyn uǵyndyrý, el eńsesin basqan nadandyqqa shabýyl jasaý bolatyn-dy. Buǵan oraı qazaq ádebıetindegi alashordashyl, ultshyl jat elementtermen aqyrǵy aıqasta jeńip shyqqan, sol kezdegi jas qazaq ádebıetiniń búgingi qart gvardıasy Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músrepov, Asqar Toqmaǵambetov, Isa Baızaqov, taǵy basqa kekse tartqan aqyn-jazýshylardyń belsene boı kórsetken shaǵy edi. Osy dáýirdiń aıaǵyn ala uly dúbirge ún qosa jergilikti gazetterde kúndelikti talapqa saı jas Shahmettiń feleton, maqalalary kórine bastady. Onyń bári qaz turyp kele jatqan ádebıet sábıiniń alǵashqy adymdary ǵana bolatyn.

Respýblıkamyzdaǵy mádenı revolúsıanyń basty nyshany oqý oryndarynyń ashylýymen birge ondaǵy kórkemóner úıirmeleriniń óris alýy, aqyry kelip birinshi ret qazaqtyń ulttyq teatrynyń qurylýy edi. Osyndaı mádenı ǵylym-bilimge ańsap jetken aýyl jastarynyń bir toby Petropavldaǵy pedagogıkalyq tehnıkýmynyń janynan kórkemóner úıirmesin uıymdastyrdy. 1929 jyly osy úıirme tehnıkýmdy bitirýshilerdiń keshinde Sh. Husaıynovtyń «Solqyldaq shybyq» atty satıralyq komedıasyn qoıdy. Munda avtor eski molda, din oqýyn ájýalap, búgingi sovet mektebiniń jemisti ekendigin baıandaıdy. Shyǵarmanyń bas keıipkeriniń biri baıaǵy ózin oqytatyn Qısyq, molda bolatyn-dy. Sovettiń jańasha muǵaliminiń rolinde, osy kúngi respýblıkalyq halyq tvorchestvosy úıiniń dırektory Q. Jarqynov oınady da, Qısyq moldanyń rolin Shahmet Husaıynovtyń ózi oryndady.

1929 jyldan 1934 jylǵa deıin Shahmet Husaıynov Kókshetaý, Qaraǵandy gazetterinde, odan respýblıkalyq gazet, jýrnaldarda qyzmette bolyp kóptegen satıralyq áńgime, maqalalar jarıalaıdy. 1932 jyly kolhozdastyrý taqyrybyna «Shabýyl» atty úsh aktyly pesa jazady. Sol jyly sosıalısik menshiktiń jaýlary jemqorlardy áshkereleıtin «Obyrlar» atty komedıasy respýblıkalyq kásipshiler Odaǵynyń konkýrsynda ekinshi báıge alady. «Kúlán», «Oraq ústinde» sıaqty taǵy basqa da shaǵyn pesalar jazady. Sonymen Husaıynovtyń dramatýrgıa dúnıesindegi sátti qadamdary bastalady. Biraq, dáýirine saı avtor úshin sátti qadamdar bolǵanmen, joǵaryda atalǵan pesalar búgingi syn kózimen qarasaq, kóbine syrttaı elikteý dárejesindegi, týǵan kúnderiniń ǵana qajetin óteıtin qysqa ómirli, tynysy tar shyǵarmalar edi. Biz bulardy úlken dramatýrgıaǵa bet burardaǵy barlaý, daıyndyq, jasalǵan tájirıbeler esebinde ǵana eske alamyz.

Dramatýrgıa janry tabıǵı talant, kóp izdenýdi, oqýdy kerek etýmen birge, teatr tehnıkasyn da jete bilýdi tileıtindigi belgili shyndyq. Shahmet endi arnaýly mektep kórýdi arman etti. Osy nıetpen 1935 jyly Moskvadaǵy A. V. Lýnacharskıı atyndaǵy teatr-kórkemóner ınstıtýtynyń rejıserlar daıyndaıtyn fakúltetine baryp oqýǵa túsedi. Uly orys halqynyń teatr mádenıetiniń uıtqysy bolǵan MHAT, Akademıalyq Úlken, Kishi teatrlardyń sahnasynan kórgen dýnıejúzilik klasıkterdiń eńbekteri oqý júıesindegi kúndelikti jańalyq, teatr dramatýrgıa teorıasymen negizdep tanysý Shahmettiń aldyna jana mindetter qoıdy. Ótkenniń bári oıynshyq sıaqty kórinip, endi ádebıet dúnıesine oıly, sana kózimen qaraıtyn dárejege jetti. Moskvadaǵy ótken jyldar jas jazýshy úshin, úlken ýnıversıtetke aınaldy. Endi ol ejelgi grek, Rım klasıkterinen bastap búgingi sovet klasıkteriniń eńbekterine deıin tanysty. Úırený, izdenýdiń shyn maǵynasyndaǵy kezeńi bastaldy.

1937 jyly Sh. Husaıynov semá jaǵdaıyna baılanysty ınstıtýttyń úshinshi kýrsinen Almatyǵa qaıtty. Kelisimen akademıalyq drama teatrynda, keıin Semeı, Oral teatrlarynda rejıser bolyp isteıdi. Tvorchestvolyq kollektıvpen qoıan-qoltyq istes bolýy, ınstıtýtta alǵan teorıalyq biliminiń tájirıbe júzinde kórinýi jańa oılar týǵyzyp, shabyt berdi. Sh. Husaıynov shyn mánindegi dramatýrgıaǵa boı urdy.

Azamat soǵysynyń kezinde Qazaqstanda kóptegen iri oqıǵalar boldy. Qyzyl Armıadan jeńilis taýyp shegingen, qamshysynan qan tamǵan Kolchak áskeriniń qazaq dalasyndaǵy aıýandyq áreketi tarıhqa belgili. Olar qazaqtyń qarapaıym jurtshylyǵyn qyryp-joıyp, taptaı otyryp jergilikti baı, bolystarǵa arqa súıedi. Avtonomıany ańsaǵan alash partıasynyń az ǵana tobynan tirek izdedi. Shahmet Husaıynovtyń «Boran» atty pesasy osy dáýirdiń bir kezeńin sýretteıdi. Jas qazaq, bolshevıgi Boran, orystyń ysylǵan revolúsıoner! Borıstyń basshylyǵy arqasynda qazaq jigitterin uıymdastyryp, N. qalasyna ornalasqan aqtardyń shtabyn, alashorda komıtetin talqandaıdy. Bulardyń jeńisi qalaǵa Qyzyl Armıanyń kelýimen ushtasady. Qyzǵylyqty qoıý oqıǵanyń ortasynda Borıs, Boran, jas jigit Sabyr, jaý jaǵynan Jasaqbaı, alash komıtetiniń bastyǵy Qospan keıipteri shyndyq sheńberinde qalyptanǵan. Ysylǵan revolúsıoner Borıstiń jaýdy aldaýsyratyp partızandardy qarýlandyrýy, Sabyrdyń jaý arasynda astyrtyn júrip, bilinip qalyp qaza tabýy sıaqty ómirge syıymdy shtrıhtar mol.

Alaıda shyǵarma kemshilikten de quralaqan emes. Avtor keıde oqıǵa jetegine moıyn usynyp ketedi de, jeke keıipkerlerdiń taǵdyryn nazarynan tys qaldyrady. Borannyń sheshesi Qalampyr, Qospan qyzy Jámıla osy halge dýshar bolady. Bádiǵul men Boran arasyndaǵy mahabbat ta solǵyn. Boran aýyr jaralanyp jatqanda «al maıdandy endi men bastap kettim» dep Bádiǵuldyń tura jónelýi orynsyz-aq. Sol jigitterdiń ishinde maıdan ómirinen tájirıbesi Bádiǵuldan on ese artyq adamdar bar. Bádiǵuldyń maıdanǵa bastaǵanmen qıratqan eshnársesi de joq. Odan da Bádiǵuldyń Boran qasynda bolǵany nanymdy da syıymdy kóriner edi. Osyndaı jeke sátter bas keıipker Borannyń jan dúnıesiniń jadaý kórinýine sóz joq áserin tıgizip tur. Úlken eńbekte qyrqyp pishetin mundaı jeke kemshilikterdiń bolatyny daýsyz. Minsiz músin jasaı qoıý da kıyn. Osy turǵydan «Boran» pesasyn oqyǵanda biz moıyndaıtyn bir shyndyq bar eken. Ol shyndyq — dramatýrgıa salasynda Shahmet Husaıynov budan bylaı ónimdi, sapaly eńbek berýge tolyq múmkinshiligi bar ekendigin tanytady. Bul pesa birneshe jyl boıy oblystyq teatrlardyń sahnasynda júrdi. Aıta ketetin bir jaı «Boran» pesasynyń kóp utymdy jaqtaryn eskerip avtor taǵy, oralsa eken degen tilek edi.

Sonymen 30 jyldardyń aıaǵy, 40 jyldardyń basynda qazaq dramatýrgıasynyń turaqty kadry bolyp Shahmet keldi. Dramatýrgtyń kúni búginge deıingi jazylǵan shyǵarmalarynyń sany irili-ýaqtysyn qosqanda 30-ǵa jýyq. Qysqa baıandamada onyń barlyǵyn qamtý múmkin de emes. Sondyqtan basty-bastylaryna toqtap ótýdi qajet dep taptyq. Taqyryptyq jaǵynan Husaıynov shyǵarmalaryn jikteı kelgende tarıhı revolúsıalyq taqyrypqa jazǵan «Boran», «Amankeldi», «Shansharlar». Ótken dáýirge arnalǵan «Aldar Kóse» bolmasa, tvorchestvosynyń deni túgeldeı búgingi ómirge arnalǵan. Olardyń ishindegi shoqtyǵy bıik turǵandary «Kóktem jeli», «Esirtken erke», «Keshe men búgin». Buǵan biz oblystyq kolhoz-sovhoz teatrlarynyń repertýarlarynda jyldar boıy kele jatqan «Qulpyrma ton», «Saıypker», «Bir kolhozda», taǵy basqa tolyp jatqan shaǵyn shyǵarmalaryn qospaı otyrmyz.

1942 jyly jazylǵan «Aldar Kóse» halyq uǵymyndaǵydaı kúlki, syqaqqa toly, aýyz ádebıeti úlgisinde jazylǵan birinshi sátti komedıa der edik. Munda avtor Aldar Kóse jónindegi qysqa, utymdy derekterge súıene otyryp, oǵan boı aldyrmaı, negizgi keıipkerdi áleýmettik ortasyna, taptyń tarazysyna saı óz betinshe tvorchestvolyq jolmen kelip oı eleginen ótkizdi. On bes jylǵa taıaý respýblıkalyq, oblystyq teatrlardyń sahnasynda oryn teýip kele jatqandyǵy bul eńbektiń qundylyǵyna tolyq dálel bola alady.

Azamat soǵysy dáýirine Husaıynov 1945 jyly Amankeldi týraly pesa jazýmen qaıta oraldy. Oqıǵa Torǵaı qamalyn alýda Amankeldiniń qaza tabýymen aıaqtalady. Munda da Húsaıynov sújet qurýdaǵy óz ónerin ańǵartady. Shytyrman oqıǵa az merzimge qurylyp, birinshi kórinisten-aq qyzý ópic alady. Rý basylary Kete, Ábdiǵapar, alash bastyǵy Myrjaqyptardyń Amankeldini qolǵa túsirýdegi zymıan áreketteri men osy keıipkerdiń harakterin ashatyn til ernekteri de boıaýly, boılaryna da, oılaryna da shaq kelip jatyr. Bulardyń bári Amankeldini qurtý maqsatymen júrse de, birine-biriniń ishteı qaıshylyqtary mol. Bóri kerse birigip, as kergende arazdasatyn ıt minezdes rý basylary keı sáttegi ózara tartysyn da avtor sheber pishedi. Zaman keıpi, halyqtyń kóńil kúıi bar shyndyǵymen, bar tynysymen baıqalady. Ne paıda keıde jaý jaǵynyń keıipkeri sátti bolsa da, jaǵymdy geroılardyń minez-qulqy, tili, sezim-túısikteri biryńǵaı jalańdaý kórinedi.

«Amankeldi» Husaıynovtyń tilge baı shyǵarmasynyń biri bolsa da, keı jerinde jalǵan pafos, shamadan tys kópirmege soǵatyn, etek-jeńi jıylmaı jatqan uzaq sonarlar bar. Áıtse de «Amankeldi» avtor tvorchestvosyndaǵy ıdeıalyq arqaýy berik, arhıtektonıkalyq áshekeıi mol, kórkemdik jaǵynan eleýli oryn alatyn eńbek. Kópsózdiliktiń kóleńkesi túsip turǵany bolmasa, avtor eleginen bir ótse, sahnalyq ómirge qaıta engeli tur. Azamat soǵys dáýiri, ásirese halyq batyry Amankeldi týraly áli talaı shyǵarmalar jazylýǵa tıis. Óıtkeni bul taqyryptyń aıasy keń arnada. Sondyqtan qazaq dramatýrgıasyndaǵy eki Amankeldiniń bir-birine qyrsyǵy tımese kerek. Óıtkeni, ekeýi eki sýretshiniń dara, derbes shyǵarmasy.

Qazaq dramatýrgıasynda eski ómirden de, búgingi kún taqyrybyna da komedıalyq janrda jazyp júrgen jalǵyz Husaıynov desek qatelespespiz. Eski ómirge baǵyshtalǵan komedıasynan eń bir utymdysy Qalybek Qýanyshpaevpen birlesip jazǵan «Shansharlar». Buryn ataqty Qoıandy jármeńkesi toǵyz joldyń toraby boldy. Osy bazarda ómir tartysynyń neshe alýan tásilderi baıqalady. Sol tartystyń biri osy komedıadaǵy kórinis. Avtorlar bul komedıada halyq boıyndaǵy almastaı ótkir ázilin, zildi syqaq, mysqylyn, halyq danalyǵyn onyń artısik talantyn, tapqyrlyǵyn, synshyldyǵyn kórsetedi. Sonymen birge oıyna óris taba almaı, qolyna ustar jaryq shyraǵy bolmaı, qarańǵylyq shyrmaýynda kelgen halyqtyń, Reseıde týǵan revolúsıa shuǵylasynan kútken zor úmitin, jaryq tańyn, aıtqysy keledi. Bizdiń kóz aldymyzda ánshi Saıra, saýyqshyl dostar Andabek, Qudıarlar, onyń jaqyn dos adamdary komýnıs Dúrkin Jápekov, oqyǵan jigit Jarqyn keıipteri daralanyp ótip jatady. Bularǵa qarsy qoıylǵan ekinshi toptaǵy kertartpa feodal zamanynyń ókili, rý basy Darabaıdyń Táıtigi, alashym dep «ah urǵan» Alamanov Alapaı, paraqor sýdıa Shardaqpaı , esersoq shabarmannyń biri Qushtıyndar komedıadaǵy ýly ájýanyń negizgi nysanalary. Andabek, Zárýbaı, Qudıarlardyń aldyna qoıǵan maqsattarynyń ózi Táıtik sıaqty baılardy aldap, jamandyqqa arandatý, Alamanov pen Táıtikti bir-birimen jaýlastyryp, shyrqyn buzý, el aldynda masqaralap, kelemejdeý. Ekinshiden, eliniń keleshegin oılap, Sovet ókimetin ornatý jolynda júrgen komýnıs-partızan Dúrkin men Jarqynǵa qoldan kelgen jaqsylyǵyn isteý, adal tilegin bildirý. Komedıadaǵy oqıǵanyń shıelenisýi Zárýbaıdyń óliminen bastalady. Alapaıdyń Dúrkinmen eregisip aspanǵa oq atýy, sol sátti paıdalanyp Zárýbaıdyń óle qalýy dál de durys alynǵan. Eger pesadan osy kórinisti alyp tastasa, onda komedıa joq. Alamanov ashý ústinde atyp salsa da, onyn atqan oǵy revolúsıaǵa atylǵan oq. Sol revolúsıaǵa atylǵan oqty Zárýbaı ózine alady. Bul arada Zárýbaı óziniń kúndelikti qýlyǵyna salsa da, Sovet ókimetin ornatý jolynda júrgen dostaryna shyn júrekten kómektesip júrgendigin baıqaımyz. Osy jaǵdaı komedıanyń negizgi arqaýy. Osydan kelip avtorlar shyǵarmanyń ıdeıalyq ózegin sol kezdegi tarıhı jaǵdaımen tabystyrady.

«Shansharlar» komedıasynyń keıbir kórinisteri Gogoldiń «Revızoryn» eske túsiredi. Ony birinshi aktidegi Dúrkin men Táıtiktiń tanysýynan anyq baıqaýǵa bolady.

T á ı t i k. Joǵarydan tekserýge bir bastyq keledi dep edi, sol bastyq sen shyǵarsyn.

A n d a b e k (ile-shala). Dál aıttyń, Táıteke, bastyq bolǵanda ýezik sottardyń ústinen qaraıtyn bastyqtardyń bastyǵy. Bul «Revızordaǵy» Bobchınskıı men Dobchınskıılerdiń arasyndaǵy kórinisti elestetedi. Dúrkin osy arada ózin dál Hlestakovsha, joǵarydan kelgen ulyqqa balap qoıady. Táıtik dál dýanbasysha, ony joǵarydan kelgen ulyq dep qabyldaıdy. Árıne, budan Dúrkindi Hlestakov, Táıtikti dýanbasy dep uǵýǵa bolmaıdy. Avtorlar bul jerde Gogolge elikteı otyryp, dala ómirinen de uqsas harakter, usaq minezder taba bilgen.

Búgingi ómir taqyrybyna jazǵan shyǵarmalarynyń ishinde Shahmet Husaıynovtyń «Kóktem jeli» komedıasy erekshe orynǵa ıe. «Kóktem jeli» bolsa jazýshynyń ómir shyndyǵyna batyl basqan qadamynyń biri.

Sosıalısik qoǵamnyń damýyna kedergi keltirýge tyrysatyn ómirimizde óreskel jáıtter bar. Munyń bári adamǵa, dos-jaranǵa, qoǵamǵa degen qarym-qatynastan ártúrli dárejede kórinse kerek. Aılaker, ótirikshi, mansapqor, kúnshil, ury, maqtanshaq, toǵyshar taǵy basqa jat qylyqtar sanasynda saıa taýyp júrgender ázir barshylyq. Osylar satıralyq komedıanyń negizgi nysanasy bolsyn delinip júrse de, keıbir joldastardyń «kúlsek te baıqap kúleıik, sol keıipker keıin túzelip ketip basymyz bálege qalar» dep qorǵalap qaraıtyndary da bar. Biraq, Shahmet Husaıynovtyń, táýekel, kúlsek kúleıik dep jazǵan «Kóktem jeli» alǵan nysanasyna dál tıip, respýblıka teatrlarynyń turaqty repertýaryna aınaldy. Óıtkeni, realısik júıede jazylǵan komedıa jaryqqa shyǵysymen ómirlik ózek tapty. Talaı Moıtyq, Shaımuqandardy kórgen jurtshylyq jyly shyraımen qarsy aldy. Jaǵymsyz keıipkerlerdiń jaǵymdy keıipkerden soqqy alyp áshkerelenýi de shynaıy, eki jaqtyń ara salmaǵynda aýytqý joq. Kóp kórinis ómir shyndyǵymen tutastaı týysyp jatyr.

Qazaqstan jazýshylarynyń Iİİ sezinde Muhtar Áýezov dramatýrgıa jaıly jasaǵan baıandamasynda «Kóktem jeli» komedıasyn joǵary baǵalaı otyryp, bir kemshilikti eske salǵan edi. Shahmet «Kóktem jeli» pesasynda keıipterdiń (harakterlerdiń) jáne haldiń (polojenıeniń) kúlki jaǵdaılaryn tapqanmen, ár komedıaǵa ózgeshe shart, mindet bolatyn tildiń, sózdiń tapqyr, ótkir, qulpyra qubylyp turǵan tatymdy kúlkisin jetkize almaǵan» degen-di. «Kóktem jeliniń» negizgi kemshiligi de osy bolsa kerek.

Shahmet Husaıynov kóp izdenip, ómirdiń túıindi sátterine kóp úńiletin dramatýrg. Shyǵarmadaǵy tartys jelisinde ne shaqty shıraq, dál de nanymdy alýǵa umtylady. Keleshek urpaqtarymyzdy jat qylyqtardan saqtandyrý, komýnıstik rýhta tárbıeleý, ókimet pen partıanyń alǵa qoıyp otyrǵan zor mindetiniń biri. Osy zor talapqa jaýap retinde jazylǵan «Esirtken erke» pesasynda Shahmet semáda bala tárbıeleýdiń oǵash ta óreskel kórinisin áshkereleıdi. Munda da úlken shyndyqtyń syry jatyr. Jasyratyny joq, keıbir basshy qyzmetkerler jeke bastarynyń jumys babyn oılaıdy da, semá tirshiliginen syrt qalady. Jaýapty qyzmetker Shapyq Shymbolatovtyń úıindegi hal tap osyndaı. Onyń jetinshi klasta oqıtyn, ekinshi áıelinen týǵan Marat deıtin uly bar. Biraq Marattyń ne oqyp ne qoıyp júrgenimen Shapyqtyń jumysy joq. Toǵyshar áıeli Kúlnápis boıanyp, túrlenip qala aralaýdan qoly tımeıdi. Sonymen Marat atanyń da, ananyń da jalpy semá tárbıesinen mahrum. Jelókpe sheshe bolsa Marattyń mańdaıynan shertkizbeımin dep bala ne tilese sonyń bárin oryndaıdy. Bala kóshedegi jat qylyqtarmen áýestenedi, nashar oqıdy. Joldastarynyń kitap, tetradtaryn urlap otqa jaǵady. Nashar oqyǵan balasyn qoldaýǵa, Kúlnápis mektep ınspektoryna para da beredi. Biraq odan paıda joq. Ábden asqynyp, aqyrynda Marat mekteptiń radıo qabyldaǵyshyn urlap qolǵa túsedi. Muny zań orny áshkereleıdi. Shyǵarma sahnaǵa shyqqan kezde, fınaly durys emes, Maratty mılısıaǵa alyp ketpesin degender de boldy. Bizdińshe avtordyń túıindi bulaı sheshýi, oqıǵanyń damýy men Marattyń bar áreketinen zańdy týyp otyr. Sosıalısik Otanda adam tárbıeleýdiń san túrli ádisteri bar, eger ol mektep, semá tárbıesinen kónýden ketken eken, endigi orny eńbek túzeý lageri bolmaq. Onda da talaı Marattardyń sosıalısik sanada tárbıelenip shyqqanyn biz Makarenko shyǵarmalary arqyly bilemiz. Sondyqtan «Maratty sý túbine jiberme, ósıet aıtyp úıinde qaldyr» degen tezısti usynǵan synshylarǵa «joq Marat tunshyǵýdan qutylyp, senimdi qolǵa tapsyryldy, onan da opyq jegen tálpish sheshesi Kúlnápiske aqylyńyzdy aıta berińiz» deımiz.

Qazir akademıalyq drama teatrynyń sahnasynda júrip jatqan «Keshe men búgin» pesasy Shahmettiń jańa beleske kóterilgendigine tolyq dálel bola alady. Shyǵarmanyń kindigi adal sovet ıntellıgenti Marabaı Aqjalovtyń taǵdyry. Sırek bolsa da, mansaby úshin nendeı pasyqtyqtan bas tartpaıtyn rýhanı qaıyrshylyqqa ushyraǵan Esirkep, Kúderiler sıaqty adamdar bar. Ondaılardy kezi kelgende áshkereleý sovet adamdarynyń basty mindeti. Husaıynovtyń «Keshe men búgini» osy taqyrypqa arnalǵan. Marabaı tyń jerdi ıgerýdi arman etýshilerdiń biri. Amal ne onyń batyl oıyna, naqtyly josparyna senimsizdik bildirýshiler basym, Olar Marabaıdyń keleshek jemisti eńbegine qyzǵana qaraıdy. Shıelenisken dramalyq tartys boıynda Marabaıdyń partıadan shyǵyp qalý qaýpi týady. Aqyry ádildik saltanat quryp, Marabaı jeńiske ıe bolady. Avtor jaǵympaz, jat elementterdiń bet perdesin ashyp oqýshylaryn osyndaılarǵa saq bolyńdar degenge megzeıdi.

Shahmet Husaıynov tvorchestvosynyń taǵy bir ózekti salasy — kınodramatýrgıa. Ásirese, keıingi jyldary bul janrda qazaq jazýshylarynyń ishindegi ázirgi belsene qatysyp júrgen jalǵyz qara desek te bolady. Odaqtyq ekranǵa shyqqan «Ójet qyz» kınofılmi táp-táýir dep tanylyp júr. Jýyrda «Kınoıskýsstvo» jýrnalynyń onynshy sanynda sońǵy kezde shyqqan sovettik tańdaýly kınokartınalar «Vernye drýzá», «Soldat Ivan Brovkınniń» qatarynda atalyp, 1956 jylǵy jeti aıdyń ishinde ǵana 24 mıllıon kórermen kórgendigin habarlady. Osy kartına nemen utyp júr degen suraqqa qysqa ǵana jaýap berýge bolar edi. Birinshiden, uǵymǵa jeńil komedıalyq júıede jazylǵan eńbek búgingi qazaq kolhozdarynyń baı ómiri men ózgergen óńirindegi halyqtyń ádet-ǵurpyn, saltyn, oıyn-saýyǵyn jańa mazmunmen ulttyq boıaýynda keń kórsetilgendiginde. Ekinshiden, aqyldy, ańǵal, aq nıet, qaǵylez, toı-dýmannyń jany satýshy Ańǵarbaıdyń beınesi tıptik dárejege kóterilgen qazaq kınodramatýrgıasyna kelgen qadirli qonaqtaı emes pe? Talantty artıs Múlik Súrtibaevtyń sheber oıyny Ańǵarbaı obrazynyń boıaýyn qandyra, bederin bekite, ishteı baıytyp, syrttaı kórkeıte, kóp ýaqyt esten ketpes kesek músin jasaǵandyǵyn arnaıy atap ótken jón. Avtorlarmen birge bul artısin de zor tabysy ekendigine daý aıtý qıyn. Búgin kórgeli otyrǵan «Bizder osynda turamyz» atty kınokartınanyń da bir avtory Shahmet Husaıynov.

Qazaqstanda teatr tarıhyn zertteý ǵylym salasyndaǵy kenjeniń kenjesi. Munda da alǵashqy úlestiń biri Husaıynovqa tıip otyr. 1945 — 1950 jyldary teatr tarıhy jaıly Ǵylym akademıasyna baı materıal jınap tapsyrdy. «Halyq tvorchestvosyndaǵy teatr elementteri» atty ǵylymı quny bar, kólemdi maqalasyn Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń habarshysynda jarıalady. Qazaq SSR halyq artısi Elýbaı Ómirzaqov týraly monografıalyq eńbek jazdy. «Ádebıet jene ıskýsstvo» jýrnalyna Serke Qojamqulov, Qapan Badyrov týraly zertteý maqalalary basyldy. Munyń bári bolashaq teatrovedterge, teatr tarıhyn zertteýshilerge taptyrmas qazyna, taratyp alyp keter ıgilikti bastamalar.

Jazýshy laboratorıasyna bir sát kirsek bizdiń kóz aldymyzda eli úshin etigimen sý keshken Amankeldi, Jáýke, Boran, qazaq halqynyń qaıyrymdy dostary Mıhaıl, Borıs, Fedor, adal oıly aq peıil qarttar Káriboz, Akjal, Elshibek, Qoıshybek, sanaly sulý qyzdar Qorlan, Aqjan, Bádiǵul, ánshi Náziken, qyrǵyn ázil-ájýa sheberleri Aldar, Andabek, Zárýbaı, Ańǵarbaı, parasatty oı ıesi Marabaı portretteri turady. Oǵan jalǵas túnergen jaýyz Ábdiǵapar, Shoń, Kete,.Alapaı, Qospan, Sálim, Esirkepterdiń shubar. tobyna kezdesemiz. Bir buryshta shoǵyrlanyp turǵan toǵyshar tálpishter Saǵıla Kúlnápis, kesiri men kesapaty mol Moıtyq, Shaımuqan, Úderi, Sabataı sıaqty anturǵan «sabazdarǵa» tap bolamyz. Bular Husaıynovtyń qalamynan týǵan ádebı eńbektiń jemisteri, tatymdy tabystary.

Mine, qazir tvorchestvolyq serpinde qulashyn keń jazyp kele jatqan jany jas, júregi otty, elýdi lajsyz. moıyndap otyrǵan Shahańnyń ómiri men tvorchestvosynyń qysqasha kórinisi osyndaı.

Aıtylǵandardy qoryta kelgende, Husaıynovtyń qazaq, dramatýrgıasynyń qoryna qosqan úlesi mol, eleýli orny bar ekendigi daýsyz. Al, jol-jónekeı kórsetilgen kemshilikter bir arnaǵa saıady. Ol Shahańnyń ádebı tildi salaq qoldanatyndyǵynan ańǵardyq. Orynsyz shoǵyrlanǵan sóz tizbekteri basym. Osydan kelip oı syrdańdyǵy týady. Dramatýrgıa janry kóp sózdilikti kótermeıtindigi málim. Bul Shahmettiń budan bylaı qatań eskeretin jaıy.

Búgin qurmetti jazýshysynyń elý jyldyǵynda jurtshylyq zor eńbegin arnaıy atap, adal peıil bildirip, alǵysyn aıtýmen birge úlken talap qoıady. Qazaq dramatýrgıasynyń qadam baspaı otyrǵan taqyryby kóp. Ol — uly dáýirimizdiń tamasha adamdarynyń úlgili beı-nesin berý, sovet adamdarynyń rýhanı ústemdigin pash etý, zaman geroılarynyń monýmentaldyq obrazdaryn jasaý. Osy saparda Sizge qaıyrly qadam tilep, budan bylaıǵy eńbekterińizde sózge sarań, oıǵa tereń, iske myǵym keıipkerler kóremiz degen úmitpen ádebıetimizdiń ıgiligine eńbek etip, uzaq jyl ómir súrýińizdi qalaımyz.

1956

---