InfoHub Logo

Úlken ónerde ózindik ún, ózindik keskin-keıipti ıelený qıynnyń-qıyny. Bul ózi júzden júırik, myńnan tulpar degen ras bolsa, ileýdiń birinde ǵana kezdeseri haq. Shyǵarmalarynyń sanymen emes, ásirese sapasymen qalyń oqýshynyń kózine kóp ilinip, júreginde uıalap búginderi elýge kelip otyrǵan, komýnıs jazýshy T. Ahtanov, meniń oıymda osyndaı biregeı esimderden sanalady.

Qospasyz taza ónerdiń qaýym men qoǵamǵa aıtary kóp. Ony árkim óz oı-órisinen, óz bilim deńgeıinen kelip árqıly uǵýy múmkin. Alar nárin, uǵar sózin bylaı qoıǵanda kóz aldyńa keletin kórinis-sýretker de qıly-qıly bolmaq.

Men óz basym Tahaýı Ahtanov shyǵarmasyn oqyǵanda, ne ol týraly oılaǵanda kóz aldyma ylǵı dala keledi. Meıli ol qıyrdaǵy belorýs ormanyn jazsyn, meıli Sıvashtyń aıaq aldyrmas aqsor batpaǵyn sýrettesin, meıli Úndi ǵımarattaryna tańdaı qaǵyp tamsansyn, báribir meniń kóz aldymda boz seleýi jaıqalǵan quba jon turady. Ahtanov kitaptaryna úńilsem boldy, sol bir saǵym oınaǵan dalanyń bir qyryna shyǵa kep samalyna keýdemdi tosqandaı, tóbemde kók túlegi qyran ushyp júrgendeı, sonaý jyldarmen taǵdyr-sińisti tanys jandar jan-jaǵymnan qaýmalap qorshap ap, qońyrlata syr shertkendeı kúıge enem.

Aýyq-aýyq, kúnde kórip júrgen úırenshikti ómirden bir sát alshaqtap, janyńnyń áldebir quz tereńine ornyǵyp ap, oqtyn-oqtyn oıǵa túsetin ótken kúnderde, kópten kezikpegen, kóbi tipti qazir jer betinde joq tanys jandardy, tanys minez, tanys qylyqtardy ańsaǵanda, ne kisi óz oı, óz qıalyna ózi tunshyǵyp kókirek bosatar syrlas izdegende, kitaptaryna qol sozatyn jazýshylarymnyń biri — Ahtanov.

Men mundaı qasıetti tek shyn mánindegi kemel talant, kesek sýretkerlerge ǵana tán, sırek minez dep bilem. Áıtpese oqyǵanda sileýsiz jaılaýyndaǵy qalyń indi-keshterge kezikkendeı ár útirine bir súrinip, tynys belgisine jetkenshe jóke shaınaǵandaı júıkeletip ketetin jınaqtar da barshylyq qoı qazir. Qaısybir jazýshyny oqyǵanda ózińdi umytyp, ónerge eltip-eligýdiń ornyna qolyńa kitap emes, kirpish ustap otyrǵandaı zerigip ketetin tustar da az emes. Al endi keıbir áriptesterińniń roman-povesterindegi seńdeı soǵylysqan aty qazaqsha, zaty beımálim apaılardyń, aǵaılardyń, inilerdiń, qaryndastardyń arasyna túskende tiline túsinbeıtin úrdis-úlgisin bilmeıtin bóten qalanyń besin bazarynan shyqqandaı pushaıman bop sendelip qap júrgen jerimiz de jeterlik. Onyń bári, nebári otyz aýyz sóz bilip, otyz baspa tabaq roman jazatyn dúmshe talanttardyń, ne áp taqyryptyń, ár janrdyń shylaýynan bir qarmap, ár saǵyzdy bir shaınap júretin, kók ezý kóbik oıly jazǵyshtardyń isi.

Sóz demekshi, qaıran qazaqtyń tartylǵan sadaqtaı, úp etken jelge ún qosatyn suńǵyla sózdiń keıingi kezderi birjola bolmaǵanmen biraz tepkige salǵanymyzdy, osy tusta taratyp aıtpasaq ta eske sala ketkendi jón ǵoı dep bilemin. Ónerdiń qaısysy bolmasyn ásirese, «taǵyna jetip qaıyrǵan» sóz óneri, búrgeni taǵalaǵan zergerdiń eńbekqorlyǵyn súıedi. Osydan baryp ólermendikti — ónerdi qorlaý dep pikir túıgen durys sıaqty. Ónerdi partıaǵa, qoǵam men halyqqa qyzmet etetin qudiret dep tanymaı kún kóristiń quralyna aınaldyrǵandardy oılasań osy oıdyń rastyǵyna kóz jetedi.

Al, Ahtanov ádebıette ózindik betin ashqan, óz taqyrybyn, óz mashyǵyn tapqan jazýshy. Óıtkeni ol ádebıetke dańǵaza daý-damaıdy maldanys, tuqshań-tuqshań qaǵaz shımaılap, mal tabýdy maqsat tutyp kelgen. joq. Ol ádebıetke qan-qasireti mol, soǵystyń syz okoptarynan keldi. Ólimniń susty betin kórip, ómirdiń qat-qabat mánin túsinip keldi. Ahtanov qazir jer basyp júrgender túgili, keleshek urpaqtar da qaster tutatyn, etigimen sý keshken, keýdesin oq tesken qaharman maıdanger urpaqtyń ókili. Ol ádebıetke óz býyny bastan keshken baı rýhanı tájirıbeni ala keldi. Múmkin sondyqtan da ol shynshyl, sondyqtan da ol syrshyl shyǵar.

Ólim men ómirdiń eki udaı talasyn óz kózimen kórip, óz basynan ótkenderdiń týa bitken talanty bolsa, shynshyl bolmasqa jaıy joq. Nebir uly arpalystardy, shendesken shyndyqtardy júrek eleginen ótkizgenderdiń syrshyl bolmasqa áli joq. Ádebıettegi jańashyldyq adam bolmysyn burynǵydan góri tereńirek túsinýge kómektesetin jańa syr. Arǵy jaǵynda ondaı jańa. syr, jańa shyndyq jatpaǵan jańashyldyq oqyrmannyń jan dúnıesin baıytar jańa qazyna emes, jaı ásheıin kóz aldar alabajaq, kóńil aldarqatar kóp ótiriktiń biri. Al Ahtanov prozashynyń, Ahtanov dramatýrgtiń jańashyldyǵy adamdy neǵurlym tereńirek túsinýge, molyraq qurmetteýge úıretýdi maqsat tutqan jańashyldyq. Ónerdiń adamǵa tıgize alar jalǵyz sharapaty — ózin-ózi jaqsyraq túsinýge, adamdyq bolmysty, adamdyq talan-talaıdy, adamdyq paryzdy jitirek túsinýge. kómektese alatyny, sol arqyly ony izgilikke, ózge ózi tektesterge degen meıirbandyq pen súıispenshilikti shaqyra alatyndyǵy.

Ahtanov-jaýyngerdi Ahtanov-jazýshy etken de ónerdiń osyndaı óktem minezi. Onyń alǵash ret baspasóz betin kórgen áńgimesi «Kúı ańyzyn» oqyǵanda, qazaq oqýshysy ózderi baǵzydan biletin eski ańyzdy jańa zamannyń sýretkeri bop qorytý ústinde, jańa qyryn taýyp alǵan Ahtanov jańashyldyǵyna qaıran qalǵan bolatyn. Baǵy zamannan beri ónerine tań qalyp aty ańyzǵa aınalǵan kúıshiniń boıynan eshkim min, kemshin izdep kórmegen-di. Ahtanov áńgimesinde sondaı elden erek ónerpazǵa emes, óz qataryna, óz qalaýyna qosylsam degen armany úshin qıylyp, qınalǵan qarapaıym qyzdyń qaısarlyǵyn jyrlaıdy.

Dúnıede adam ómirinen qymbat, adam arynan kıeli eshteńe joǵyna kózi ábden jetken jaýynger jazýshy jumyr basty pendeni kiriptarlyqqa májbúr etetin qıanattyń qandaı túrin bolsa da ashyna áshkereleıdi. Qandaı suńǵyla sheshen bolsyn, qandaı sańlaq talant bolsyn, qandaı ataǵy asqan ákim bolsyn: óz basyńdaǵy ótkirlikti, ónerdi, bılikti ózgelerdi jer qylý jolynda paıdalansa — adamgershilik aldynda odan úlken qıanat, odan asqan kesapattyq bolmasa kerek.

Ahtanov jazǵan «Kúı ańyzy» osyny ańǵartty. Jazýshynyń tusaýkeser áńgimesiniń ózinde barsha bolmysymen kóringen rýhanı maksımalızm pafosy, keıin onyń búkil tvorchestvosynyń barǵan saıyn tereńdep, kemeldene túsken kúre tamyryna aınaldy. Ol osy zamanǵy sovet ádebıetiniń negizgi sıpatyna aınalǵan bul tendensıanyń myqtap irge tebýine ózgelerdiń izin sharlaıtyn shulǵyma kóp shákirttiń biri retinde emes, alǵa túsip sonarda iz kesken batyl barlaýshy retinde kórindi. Onyń qazir qalyń oqýshyǵa keńinen belgili «Qaharly kúnder» romany tek qazaq, prozasynda ǵana emes, ótken soǵystyń áleýmettik astaryn pakty adam harakterleri arqyly ashqan, soǵystyń, rýhanı bolmysyna batyl bara alǵan alǵashqy shyǵarmalardyń biri boldy. «Qaharly kúnderi» jaryqqa shyqqan kezde, soǵys taqyrybyndaǵy eń bir irgeli shyǵarmalar dep esepteletin K. Sımonovtyń soǵys týraly keıingi trılogıasy, V. Bykovtyń povesteri, A. Bektiń «Birneshe kúnderi» men «General Panfılovtyń rezervi», Iý. Bondarev, K. Baklanovtyń roman-povesteriniń kópshiligi áli oqýshy qolyna jete qoıǵan joq-ty. Sondyqtan da Búkilodaqtyq oqýshy men sheteldik oqýshy qazaq jazýshysynyń alǵashqy romanyn zor yqylaspen qabyldady. «Qaharly kúnder» sovet ádebıetindegi soǵys shyndyǵy men jaýynger harakterin shynaıy sýrettegen sanaýly-salaýatty kitaptardyń sanatyna qosyldy.

Adamdarymyzdyń jan-dúnıesindegi jańa ózgeristerdi barynsha dál, barynsha baıypty kórsetken «Boran» («Dala syry») romany da bul taqyryptaǵy S. Zalygın, F. Abramov romandarynan áldeneshe jyl buryn shyqty. Munyń ózi Ahtanov prozashynyń izdempazdyǵymen qosa sýretkerlik kóregendiginiń kemeldigin, azamattyq oıynyń tereńdigin, zamana tynysy men zamandastardyń jan-dúnıesindegi rýhanı izdenisterge aıryqsha sezimtaldyqpen zer salyp otyratyn jiti zertteýshilik zerdesin aıqyn dáleldep bergendeı.

Óz shyǵarmalarynda áleýmettik taldaý men psıhologızm arqaýyn birdeı shıraq ustaıtyn jazýshy, dáýir talap etip otyrǵan ózekti problemalarǵa boı urǵanda, naqty rýhanı tájirıbeden sol baı rýhanı tájirıbe kórinetin naqty áleýmettik psıhologıalyq aıa ulttyq harakter topyraǵynan shyǵyp, osy zamanǵy rýhanı izdenister bıigine kóteriledi. Qazirgi ádebı proseste ara-tura shań berip qalyp júrgen, óksigi mol ótkendi orynsyz qyzyqtap, ulttyq harakter jasaǵanda joqty bardaı, bardy dardaı ǵyp jalaýlatyp, jaltyratyp kórsetýge tyrysatyn kópirme jasandylyq Ahtanov tvorchestvosyna atymen jat.

Ahtanov-prozashy kúlli adamzattyń kókeıindegi ańsaýdy oıdyń bıigine tek óz halqynyń kóp ǵasyrlyq rýhanı baı tájirıbesiniń topyraǵynan qulash sozǵanda ǵana jetýge bolady dep túsinedi. Aty ańyzǵa aınalǵan Gomerden bastap, barlyq kemel sýretkerler óz tvorchestvosymen daýsyz dáleldep bergen osy bir aksıomany esten shyǵaryp alyp júrgen jerlerimiz de joq emes. Ulttyq harakterdiń rýhanı tájirıbesiniń boıynan kúlli adamzattyq órege kóteriletin ozyq tendensıalar men ozyq sıpattardy shuqshıa zerttep baryp kórsetýdiń ornyna, oıdan shyǵaryp, qoldan jasaı salatyn jasandylyqqa da az ushyraspaımyz.

Tahaýı Ahtanov ulttyq harakter topyraǵyna álgindeı zertteýshilik pozısıadan úńiledi. Ulttyq harakter boıynan aldymen rýhanı izdenisti, rýhanı shıryǵýdy izdeıdi. Ol «Qaharly kúnderinde» beıbit adamnyń el qorǵany — jaýyngerge aınalý prosesin qazaq topyraǵynda kúnbe-kún kórip júretin qarapaıym harakterdi aq peıil momyn sharýa Qojaq, ıbaly da zerdeli Erjan, uıalshaq-izetti Raýshandardyń jan-dúnıesindegi ózgerister arqyly ashady.

Ol osy zamanǵy qoǵamdyq oı men qazirgi zamandasymyzdyń jan dúnıesindegi eń bir óreli qubylys — azamattyq jaýapkershilik problemasynyń barynsha tereń, barynsha jan-jaqty, barynsha naqty kórinetin áleýmettik-psıhologıalyq aıa retinde eńbeksúıgish, tas arqalatsań da qyńq etpeıtin tózimdi, arnasynan aspaıtyn sabyrly, uqypty sharýa Qospan taǵdyryn tańdap alypty.

Alǵashqy kitaby jaryq kórgen «Shyraǵyń sónbesin» atty romanda soǵys sıaqty áleýmettik alapattyń bıgýmanıstik sıpatyn ashýda qyrda ósken, qyltyń-syltyńdy bilmeıtin, qarapaıym qazaq qyzy Názıra harakteri utymdy kórinis tapqan.

Jazýshy úlken áleýmettik problemalardy keıipkerler arasyndaǵy kereǵarlyqtan emes, kóbine-kóp keıipker men keıipker tap bolǵan sıtýasıanyń arasyndaǵy kereǵarlyqtan izdep, adam mineziniń áleýmettik qubylystarǵa baılanysty dıalektıkalyq ózgeristerdi logıkasy turǵysynan kórsetedi. Munyń ózi harakter shyndyǵynyń áleýmettik astaryna jiti úńilýge, adam bolmysynyń qoǵamdyq sıpattaryn tereń túsinýge qolaıly jaǵdaı jasaıdy.

Qazirgi qazaq prozasynda áleýmettik mán, rýhanı pafos, harakter shyndyǵynyń tereńnen tabysqan jarasymynan turatyn kemel realızminiń qalyptasyp nyǵaıýyna, áleýmettik zerde men azamattyq únniń kúsheıýinde Tahaýı Ahtanov shyǵarmalarynyń eńbegi orasan zor.

Ahtanovtyń qaı-qaı shyǵarmasy da oqýshy kókireginde — adamdyq baqyt, azamattyq murat týraly kókeıkesti áńgime bop qonaqtaı bildi. Oqýshy kókiregindegi ondaı ońasha óreli suhbat, jalpaq qaýymnyń aldyndaǵy jarıa-máslıhatqa, jappaı tolǵanysqa óz-ózinen suranyp turatyn bolsa kerek. Tahaýı Ahtanovtyń prozalyq shyǵarmalarynyń keıin teatr sahnasyna shyqpaǵany da kemde-kem. Munyń basty sebebi Tahaýı shyǵarmalarynda dramalyq qaqtyǵys kollızıalar basym. Sondyqtan da Ahtanov — qazaq prozasynyń ǵana emes, qazaq, dramatýrgıasynyń da arqaýyn shırata túsken kezeńdik týyndylardyń avtory.

Ahtanov-prozashy áleýmettik máni zor óreli taqyrypqa, kesek harakterlerge, shynaıylyqqa, salaýatty oıǵa degen aıryqsha qushtarlyǵyn dramalyq shyǵarmalarynda da dál sol qalpynda ala keldi. Onyń qolynan shyqqan «Sáýle» qazaq sahnasynda zamandastarymyzdyń bıik azamattyq tulǵasyn bar bolmysymen jarqyratyp kórsete alǵan tańdaýly dramalyq shyǵarmalarymyzdyń biri. «Ant» atty jańa tarıhı drama jazyp bitirdi. Men ony tek Ahtanov-dramatýrgtyń ǵana emes, kúlli qazaq dramatýrgıasynyń jańa bir keleli shyǵarmasy dep bilemin. Munda Tahaýı Ahtanov keıingi kezde kóp jazylyp, aıaq astylanyp bara jatqan tarıhı taqyrypty ádebıetimizdiń búgingi jetken óreli bıiginiń turǵysynan salmaqtap, qazirgi kúnniń áleýmettik oıynyń turǵysynan tarazylaı alǵan. El basyna túsken aýyr kún, halyq basyna túsken áleýmettik qıyn problema adam taǵdyrymen tereń tamyrlasyp sýrettelgen. Sonyń arqasynda alys ǵasyrlardyń arǵy belesterinde bolǵan oqıǵa jazýshynyń buǵan deıingi tvorchestvolyq izdenisterinen qıǵash ketpeı, ol kóterip kele jatqan azamattyq paryz, azamattyq jaýapkershilik problemasynyń jańa bir qyryn ashqan shyǵarmaǵa aınalǵan. Halyq taǵdyryn halyq bolashaǵyn oılaǵanda óz basynyń egoıstik múddeleri men jeke basynyń kúıki-kúıtin jeńe almaǵan qaıratker — qanshama daryndy, qanshama batyl, qanshama sheshimdi bolsyn tarıhtyń, qoǵamnyń aldynda áýmeser aqıkóz avantúrıske, halyq aldynda opasyz satqyn-sadýanǵa aınalady. Egoızm — el taǵdyryn oılaǵan azamattyq jaýapkershilikpen eshqashan jarasym tapqan emes. Al, adamgershilik ar úshin halyq taǵdyryn, halyq múddesin maldanyp istelgen qıanattan artyq aýyr qylmys bolmaqshy emes. Ahtanov shyǵarmasyndaǵy Ábilqaıyr men Baraq sultan arasyndaǵy tartys osyndaı óreli, áleýmettik problema tóńireginde órbıdi. Ol búgingi tańdaǵy yntymaq-muraty jarasqan halyqtarymyz arasyndaǵy kemel dostyqtyń eń bir tereń tamyrlaryn taýyp kórsetip, mundaı yntymaq, mundaı dostyqtyń tarıhı zańdylyqtan týǵan obektıvti sıpatyn dáıekti de dáleldi ashyp bere alǵan.

Tahaýı Ahtanov — izdempaz sýretker. Ol óz tvorchestvosynda ulttyq ádebıettiń qol jetken tabystaryn odaqtyq ádebı tájirıbeniń jetistikterimen utymdy ushtastyra biledi. Onyń qaı shyǵarmasynan da kórkemdik sheshimi ózinen burynǵynyń izin shıyrlap ketpeıdi. Alǵashqy áńgimelerinde dala samalyndaı erkindikke, meılinshe qarapaıym, meılinshe tabıǵı kompozısıalyq sheshimder men názik núanstar dramatýrgıasynda qushtarlyǵymen kózge túsken Ahtanov «Boranda» kompozısıalyq jınaqylyq pen serpindilikke ótkir de, dramalyq shendestirýlerge boı urdy. Al «Shyraǵyń sónbesinde» avtor óz taǵdyryn, óz parasatynyń eleginen ótkizgen keıipkerdiń, ómirdiń áralýan sátin eske alǵanda, áralýan tebirenetin sezim bulqynysyn sol qalpynda móldiretip jetkizetin tabıǵı ıntonasıa men etek-jeńi darqan, biraq bos belbeý emes, qarapaıym kompozısıalyq sheshimge júginipti. Jazýshy qandaı kórkemdik sheshim qabyldasyn, ózine etene ýytty azamattyq oıy men jitkir de sezimtal zertteýshilik pafostan bir eli alshaqtamaıdy.

Óz tvorchestvosyna osyndaı qatal talappen qaraıtyn jazýshy, óz qalamdastarynyń shyǵarmalaryna da meılinshe talǵampaz. Tek óz jazý stolynyń tar aýmaǵymen ǵana shektelmeı, kúlli ádebıetimizdiń múddesine de árdaıym tebirenip otyratyn Ahtanov ádebı synnan bir sát qol úzip kórgen emes, Azýly synshylarymyzdyń sanatyndaǵy Ahtanovtyń ádebıettiń partıalyq prınsıpi men ıdeıalyq kórkemdik krıterıılerine meıilinshe adal talǵampazdyǵy ózge ózi tektesterdiń tvorchestvolyq tabysyna shyn peıilimen qýana alatyn darqandyqpen ushtasyp jatady. Týǵan ádebıetimizdiń kórkemdik bitimindegi Áýezov, Maılın, Músrepov, Mustafın syndy sheberlerimizdiń irgeli orny men jemisti ónegesin, úlgisin anyqtaýda, qatarymyzǵa jylma-jyl qosylyp jatatyn ondaǵan shyn mánindegi talantty jastardyń jaqsy bolashaǵyn tap basyp aıqyndaýda Ahtanov-synshynyń dál de dáleldi baıyptaýlary — qazaq ádebı synynyń parqy men parasatyn asyra túsetin eńseli eńbekter. Onyń aǵalar jaıly aıtqany máımóńkelikten, iniler jaıynda aıtqany betaldy sáýegeı batagóılikten alshaq jatady.

Eger Ahtanov elýge keshegi qalyń qara buıra shashyn túgelge derlik qyraýǵa shaldyryp shyǵyp otyrsa, sonyń kóbin tynymsyz izdenis, óz tvorchestvosyna degen qatań jaýapkershilikpen qosa ádebıetimizdiń bedeli men mereıi jolyndaǵy qaltqysyz kúreste aǵartty dep bilgenimiz jón. Ol týǵan ádebıetimizdiń búkil odaqtyq, halyqaralyq bedeliniń nyǵaıýyna óz tvorchestvosymen ǵana úles qosyp qoımaı, jazýshy qatarynyń tazalyǵy, shyǵarma sanatynyń saralyǵy. Oqýshylarymyzdyń bıik talǵampazdyǵy jolyndaǵy qajyrly kúresimen de belsene atsalysyp keledi. Ondaı óreli, kúresker azamattyq rýhsyz ónerdiń de kósegesi kógere qoımaıtyny kimge bolsa da aıan.

Men Ahtanov jaıly oılanǵan saıyn 1961 jyldyń jazy esime túsedi. Aıaýly Muhań Moskvada aýyr operasıa aldynda kóńilin suraı barǵandarǵa qalamdas dostary men inileriniń jaıyn kóbirek aıtyp, kóbirek tolǵap otyryp edi. Sonda uly jazýshynyń aýzyna eń kóp túsken esimniń biri Tahaýı boldy. Onyń ajal aldynda artyndaǵy qaýymǵa aıtar amanatyn Tahaýı Ahtanovqa joldaǵany da tegin bolmasa kerek. Ol Ahtanov boıyndaǵy sýretkerlik elgezektikke, ýytty da ójet azamattyq oıǵa, rýhanı qaısarlyqqa qatty súısinip, jazýshy bolashaǵynan úlken úmit kútken edi.

Tahaýı árdaıym sol úmit, sol dámeden shyǵyp keledi. Kemel jasyndaǵy jarqyn talanttyń týǵan ádebıetimizdiń mereıin kóterer keleli eńbeginiń kóbi áli alda dep bilemiz.

1973

---