InfoHub Logo

Ónerdiń klasıkalyq qazynaǵa aınalǵan ozat úlgilerine ýaqyt ozdyryp baryp qaıta oralyp otyrý — úlken mádenıettiń aınymas saltynyń biri. Adamzat aqyly qaldyrǵan oqshaý muralar zamannan-zaman ótken saıyn tek qana estetıkalyq nár alyp, kóńil kóterip qyzyqtaý úshin ǵana emes, negizinde ár urpaq, ár býynnyń tárbıe alyp otyrar ustazy. Onyń klasıka atalyp, ólmes-óshpes ómirsheńdikke ıe bolar sıpaty da, qudireti de osynda jatýy yqtımal.

Al, teatr ónerinde klasıkaǵa oralýdaǵy bir sebep rýhanı eseıýi men búgingi jetken parasat deńgeıin paıymdaý nıetinen tabylsa, ekinshi bir sebep ózin ónerden tapqan árbir býynnyń synǵa túsip salmaq syryn tanytatyn, talant taǵdyryn belgileıtin qaıyrymsyz tarazysy, qatal mektebinde jatyr. Óıtkeni, shynaıy ónermen baǵy zamannan úzeńgiles júretin; júırik pen jelókpeniń, zerdeli men jetesizdiń, daryn men dańǵoıdyń, saıaz satyr men sarynnyń, sáýle men saǵymnyń, qudiret pen kúshenshektiń, adýyn men áljaýyzdyń, óreli men ólermenniń beldeser básekesi de, beti ashylar báıgesi de, shekara tanytar shaıqasy da aıta beretin osy klasıkany meńgerý ústinde kórinedi.

Uly M. Áýezovtyń oı muhıtynyń marjany tógilgen Abaı tragedıasynyń bir ózegin aıtýly operaǵa arqaý etken, búkil ulttyq mýzyka mádenıetiniń bas zergeri, kıeli kósh basy, korıfeıi Ahmet Jubanovpen ónerimizdiń marqaıý tarıhynda mol enshisi, ózindik orny bar, jetpis jyldyǵy toılanǵan Latıf Hamıdıdiń tvorchestvolyq, yntymaǵynan budan otyz eki jyl buryn dúnıege kelgen týyndy. maqtanysh tutar muraǵa, álgi aıtqan qatal mekteptiń birine aınalyp otyrǵandyǵy barshaǵa málim.

Teatrdyń rýhanı baýyrlastary, ár tabysyn alaqaılap qarsy alar, kóńilinen shyqpaǵandy kóp keshire bermeıtin kánigi kórermenderiniń «Abaı» operasynyń úshinshi ret qaıta qoıylýyn asyǵa kútkeni de sodan.

Osy shyǵarmanyń tuńǵysh Abaıy — Rıshat Abdýllınniń alpys jyldyǵyna arnalǵan alǵashqy kún, shyn mánindegi óner merekesine aınaldy degendi basy ashyq aıtýdyń artyqtyǵy joq dep bilemiz. Sahna adamyna, ásirese opera ánshisine alpys degen ońaı jas bolmasa kerek. Shymyldyq túrilgenshe, shynyn aıtqanda «ıapyraı, qalaı bolar eken» degen ekidaı sezim-úmit pen kúdiktiń arpalysynda otyrǵan kóptiń biri biz boldyq. Alǵashqy kóriniste-aq Aıdar men Ajardyń arashasyna kelgen Abaıdyń:

Aǵaıyn, adaldyqtan aıarym joq,
Jaqsyńnan jarym joldan taıarym joq
Jalǵyz-aq el uıaltar, er synalar
Kezeńde shappaı qalar aıalym joq, —

tań qylań bergen úmit sáýlesi kúdik betin kólegeıleı kelip Abaıdy tanytar alǵashqy arıa:

Qaı talqy qul aldynda qurylmaǵan,
Qastyqpen qaı kúniń bar qubylmaǵan,
Aıadym, aıanyshpen ara tústim,
Jalǵyz jol adal jolym burylmaǵannan, —

bastalyp shabyt shyrqaýyna bet alǵan arnaly áýen jer betinen toıatyn taýyp, endigi berekeni bıikten izdegen qyrandaı kókke samǵaı baryp, kúdik ataýlydan iz qaldyrmaı, bolmaı qoımas qaıǵyly haldiń qara bultyn úıire kúrsinis kúızelispen dramalyq túıinge ákeletin:

Zar kórdim sher júrekten jalyn atqan,
Azaly aı kúnderdiń ýyn tatqan,
Aıadym aınymaımyn, jalynbaımyn,
Kórseń de meni beter qas pen jattan.
Bilemin, aldym azap, alty batpan,
Men emes aram iske aryn satqan.
Sum zaman sybaǵama seni berdi,
Talap baq jaýyń bolsam taǵy tapqan, —

dep búkil zaldy qushaǵyna ala qaıta quıylǵanda, Rıshat-Abaıymen qabat kúrsingen qaýym, úlken rızashylyq bildirdi. Daýystaǵy joǵaryly-tómendi yrǵaq jelisinde sezik týǵyzar selkeýlik, suıylǵan boıaý joq. Muńdy saz, zarly saz, armandy adamnyń oıyna toly salmaqty saz. Efırden ańsaı kútetin, talaı merekelik keshterdiń, arnaýly konsertterdiń ajary bolyp júrgen Rıshattyń oryndaýyndaǵy áıgili arıa áli sol qaz-qalpyndaǵydaı áser qaldyrdy... Búkil qazaq dalasyn dúbirge toltyrǵan dúrbeleńi mol sonaý áıgili on altynshy jyldyń kóktemi, kenshi degen aty bolmasa, kóz ashqaly tas aýdaryp, topyraq tartýmen, kún keship kele jatqan kús alaqan kıiz taban jumysshy Muqymnyń úıine aıryqsha qýanysh ákeldi. Dúnıege egiz ul keldi. Músilim, Rıshat dep attaryn da qoıdy. Kedeı úıdiń shaǵyn shildehanasynyń kemisin az ǵana «jaıaý jorǵasy» bar Muqym óz ánimen toltyrdy. Buǵasy bekı kele bular otbasynyń dástúrimen eńbekke erte aralasty. On eki jasar Músilim ákesiniń qasynda Rýdnıkte arba aıdasa, Rıshat mal baǵyp, jer jyrtty. Álemdi aýzyna qaratyp, tirlik ataýlyny túlete kelgen jańa zamannyń arqasynda eki jas oqýdan da qalǵan joq. Ata-anaǵa qolqanat bola júre jeti jyldyq mektepti de bitirdi. ózderiniń ata-mekenine aınalǵan Óskemen óńiri men ejelgi Ertis boıyndaǵy aýyl-qystaqtardyń toı-tomalaq, mereke meıramdarynda egiz qozydaı Músilim men Rıshattyń qazaqsha, tatarsha, keıde oryssha salǵan ánderi el nazaryn ózderine erte aýdardy. Halyq qashanda synshy, baby bolsa baǵyn óner báıgesinen tabar balalardyń syńaıyn tanydy. Endi Muqymǵa uldaryńdy oqýǵa jiber degen aqylshylar da kóbeıdi. Á degennen halyq ánderimen qosa, Abaıdyń án-jyrlary týyn tikken ólkede' týyp ósken Músilim men Rıshattyń sóz ataýlynyń dámi men ıisin sezinýdegi ereksheligi de úlgi tutar qasıet.

Qazaq qaýymy ejelden ándi qos qanatty dep tanyǵan. Bir qanaty yrǵaq áýen bolsa, ekinshi qanaty órnekti oıǵa qurylǵan qunarly sóz. Uly Abaıdyń «Qur aıqaı baqyrǵan, qulaqqa án be eken», deıtini de sodan. Jalǵyz qanatty qustyń uzaqqa barmaıtyny belgili. Sóz demekshi, bizde tym táýir daýsy bar jigitter men qyzdardyń keıde óz únine ózi ǵashyq bolyp, áýlekilene jónelgenin kórgende sóz sorlynyń qaı jerde jany shyǵyp, qaı saıda qańqasy qalǵanyn da ańǵarmaı qalasyń. Búkil án teksindegi on shaqty daýysty dybysty qyl arqanǵa kógendep alyp, ıe mektebi, ıe mekeni belgisiz jaıdaq shyrqaýmen qansha qulpyrtsań da «óner aldy — qyzyl til» — degen uǵymnan ázir qol úze qoımaǵan halyqqa álgi dańǵaza darymaıdy, qulaqqa kirpideı, denege túrpideı qadalady. Demek, án kóńildiń kúıin oıatsa, sóz oıǵa túrtki. Oısyz kúıdiń kúni qursyn.

Rıshattyń jeke konsertterin jáne teatrdan tyńdaı júrgende, onyń ózi ósken ortasy, ulttyq operanyń alǵashqy naızaǵaılary; qazaq bulbuly atanǵan Kúlásh, ónerdiń qynap tanymas asyl qylyshy Qurmanbek, ár salada sybaǵaly, kóz aldymyzda júrgen keń pishilgen kónterli Qanybek, tyńdaýshysyn jalyndaı sharpyp, jaıyndaı tartatyn arqaly Ǵarıfolla, qıadan qaıyryp, tereńnen tolǵaıtyn Júsipbekter eske túsedi. Arnaýly mektep kórmegen bular tabıǵı darynnyń ústine halyqtyń ǵasyrlar boıǵy qazynasyn arqalaı keledi. Olardyń, kórgen ónegesi halyq tarıhynyń tereńinde jatty. Óner ózegi osylarmen tamyrlas Rıshat ta Músilim sıaqty alǵash adymyn Almatynyń mýzykalyq tehnıkýmynan bastap, Moskva konservatorıasynyń tálim-tárbıesin kórdi. Jasynan halqynyń án-kúıine býsanyp ósken Rıshattyń jınap-tergeni endi tanyǵan, tapqan úlgi mektebiniń sabaǵymen qabattasa shıratylyp, shyńdala órildi. Mine, búgin sátti saparynan órkendeı ósken mıýaly baqshasynyń babynda turǵanyna tánti bolyp otyrmyz.

...Ekinshi kórinistegi Abaıda úmit sáýlesi bar, biraq shaıqas alda. Sekem alar jáıtter de jetkilikti. Bıdiń qary, batyrdyń ury bolǵan zamany. Súıeneri kim sonda? — Halyq, halyqtan basqa kimi bar? Biraq, ol sorlynyń da qaýqary jyldan-jylǵa jadaý tartyp bara jatqan joq pa? Degenmen halyqqa ne jetsin. Onyń da qaıratyna miner kúni týmas pa? Ázir kóńilge qýanysh, kózi ashyq kókiregi sáýleli Aıdar sıaqty jastar men onyń tóńireginde Ázimder bar. Biraq Ázimdi Abaı sana kózimen kópten beri tanyp júr. Kórgen saıyn kúdigi kóbeıedi: áreketten jybyry, sanaly sózden sybyry basym sumpaıynyń syńaıyn tanytady. Keıde kózdenip tirese, keıde mysyqtaı múláıim minezi kóńil sýytyp, qaýip oılatady. Ózinen-ózi urlanyp júretin osy eshki bas, egeý quıryqtyń qyzǵanyshtan ishine qyl aınalmaıtyn qalpyn baıqaıdy. Áıteýir adam bop jaralyp jany qalǵan. Jylan bolsa quıryǵyn óz basynan qyzǵanyp áldeqashan ózin-ózi shaǵyp óler edi. Ie, qyzǵanysh uıalaǵan keýdeden meıirim-shapaǵat kútpe. Osyndaı ishki tolǵanystar, qońyr baıaý sazda,

Tynyshtyqta mezgil bedeý, jyr týmaıdy,
Sátter bar, qasiretten oı týlaıdy.
Tolqyǵan teńiz atqan merýertteı,
Sol shaqta naızaǵaıdaı sóz zýlaıdy,
Aıdarym, jaıdaǵydan jóniń bólek,
Bulttaı bıik qushar shaǵyń keled,
Jaqsy jyr jannyń sherin shaıyp ótsin
Jaz búgin, aıtpaǵandy aıtsań kerek, —

dep arıasynyń aqyryn Aıdarǵa artqan úmitke tiregenmen, Rıshat úninde eńsesin basqan, kúzdiń qorǵasyn bultyndaı aýyr oıdyń taby, aqyldy ashýdyń yzǵary seziledi. Osydan keıin jańa ǵana óz tarapynan syrttan shalǵa tanytqan jyly qabaqtyń, arty ne bolmaq. Munyń da beıbit oıynan bereke qashqanyn Abaı baıqap qaldy. Seniminen góri sesi kúshti. Aǵash atty ákim kórse, sonyń júrer jolyn saqalymen sypyrýǵa daǵdylanyp qalǵan jaıdaq jorǵa, túlki quıryq sorlydan ne shyǵar deısiń. Qyńyr tartyp qısyq sóıleý buǵan múlik emes. Anaý Jırenshe me. Ol úshin ar uıqyda, ádilet saýdada.

Kópke bas ıgizip, quraqtaı ushyryp, quldyq urǵyzar Keńgirbaı quryp ketken kórme bar. At basynda, daý túıininde jan qysylǵanda soǵan ákep tireıdi. Olardyń qylyq-qıapaty Abaıǵa málim, endi seneri halyq, semseri óz aqyly. Osyǵan bel býǵan Abaıdyń:

Zarlynyń nalasy
Jaz júrek jarasy
Ot saldy oıyma
Bolarmyn panasy.
Qaıǵyly anasy,
Qapasyn qarashy,
Tirligiń qurbandyq
Járdemge jarashy.
Jylatqan jalasy
Jylaǵan balasy,
Arnalsyn jolyna,
Júregim sanasy, —

dep aıaqtalatyn arıasynda Rıshat Abdýllın zamana qalpyndaǵy bar qaıshylyqqa kózi jetken, adam taǵdyryna astarlas, halyq taǵdyryna qamyqqan Abaıdyń osy sáttegi júregin jegen jegi men janyn keýlegen daýyl órtinen týǵan san qıly sezim arpalystaryn úıirip ákep, jetpis órim jylan tis qamshydan jigin bildirmeı, aqynnyń aqyrǵy azamattyq antyndaı aldyńa tartady... Qansha irilenip kelgenmen Abaıǵa jeńis ońaıǵa túsken joq.

Dramalyq qaıshylyq, qaqtyǵysy qalyń osy úshinshi aktidegi az ǵana serpiliste Abaıdyń «tól áni» ata-anaǵa óz qýanyshynyń yrǵaǵymen ketetin;

Azbyn deme aldyń jarqyn,
Osy betiń jetkizedi.
Tileýles eldiń molyna!
Al, aǵaıyn, sen qosta,
Shalqysyn shattyqqa aınala,
Sheksiz qyzý toı basta! —

degenderi jastarǵa degen atalyq qamqor, aq peıil, adal meıirimge toly. Ne paıda, bul da aqtalmas úmitke aqyrǵy talpynys bolyp qala berdi. Óz oıyndaǵydaı aldynan shyqqan qyrsyqtyń basshysy Jırenshege (artıs A. Onshaev) beıim tartqan Ázimniń (B. Qoshmuhambetov) tabansyzdyǵyn baıqady. Budan da qatelespepti. Janarynda jylt eter janǵa meıirim, oıǵa orynnyń nyshany joq túıme kóz, eshki saqal Jırenshe yryq berer emes. Bulańquıryqtyǵyn bilgirlikke, buqpantaılyǵyn batyrlyqqa balap úırengen onyń «aıdap sal da baılap berine» kónbese de taǵy tásilderi bar. Buǵan, quryq ustatqanyn qul, soıyl ustatqanyn sodyr etip shyǵarýy da ońaı. Syrttan dóń aıbat shegip, ar qorǵaǵansyp, birlik-bereke izdegensip, ózgeniń qolymen ot kúrep otyrý qandaı rahat. Bul tusta Abaıdyń óziniń:

Momynnan jaman qorqaq joq,
Qý pysyq degen at qaıda?
Aılaker bolmaı ataq joq,
Aramza bolmaı baq qaıda?
Aldadym, urdym, qyrdym dep,
Shalyqtaı shalqyp shatpaı ma?
Qapysyn ańdyp turdym dep,
Qýlyǵyn puldap satpaı ma? —

degeni aıbary bar da azýy joq túlki tirlikpen kún kórgen osy Jırenshe sıaqty zaman jezókshelerine arnalǵanyn kim biledi. Baqsaq bular Abaıǵa «tartylǵan» az «sybaǵa» emes «myńmen jalǵyz alyspasqa» amaly qansha. Mine, aqyry Jırenshe degenine jetti. Toı qýanyshynyń arty, qan-qazaǵa dýshar etti, Rıshat-Abaı endigi muń-zaryn:

Eı, halaıyq, barym eń sen
Zaryńa zar qosyp em,
Jaýyń emes, dosyń em men.
Dos peıilin tosyp em.
Baýyrym jara, sózim nala,
Dertpen kelem men búgin
Aıamas jaý meni aınala,
Saldy salmaq sumdyǵyn!
Bil, aǵaıyn, Aıdar jaıyn,
Ý beripti oǵan jaý!
Qazir hali saǵat saıyn
Ajal jaqyn, qol qamaý...
Aldyńa kep jar salamyn
Tap jaýymdy jabylyp,
Ósh alamyn, ósh alamyn
Qandy kekti jamylyp, —

deıdi halqyna. Medet tileıdi. «Tap jaýymdy jabylyp», — dep kúreske shaqyrady. Óıtkeni, bul tek Abaı qaıǵysy, Abaı kórip júrgen sher emes. «Etpesin olaı! Jaý aıla! Abaıla» deı kelip, óziniń arman muratyn halqynyń bolashaǵynan kútedi.

Jotaly talant tańdaıtyn, julyndy oıǵa qurylǵan Abaı arıalary, kez kelgenniń yńǵaı-syńaıyna kele bermeıtin, árqaısysy óz aldyna jatqan jan shejiresi — zaman shejiresi. Ózimizge málim Rıshattyń alǵashqy Abaılarynda kúreskerlik, azamattyq áýen basym jatsa, bul sapar Abaı oılarynyń mán-mazmunyn tereńdetip, áleýmettik fılosofıalyq ańǵaryn asha túsetin kemeńgerlik sypatyn mol tanytar motıv bar. Búkil obrazdyń qalyptasýynda sonaý bir kóz ushynda «men bir jumbaq adammyn ony da oılanyń» astary jatyr.

Ónerde elikteýdiń baıandy bolmaıtynyn bárimiz de bilemiz. Naǵyz óner adamyna ózin qaıtalaýdyń ózi qıyn. Rıshattyń búgingi Abaıy osy aıtyp otyrǵanymyzǵa naqtyly dálel. Jıyrma segiz jasynda kezdesken keıipkerdi óziniń alpys jasyna deıin ajaryna ár túsirý bylaı tursyn, nurlandyra, tereńdete túsý degen opera óneri tarıhynda tym sırek kezdesetin qubylystar. Bul tabıǵat jomarttyǵynan enshisin mol qamtyǵan talant ıelerine ǵana tán qasıet. Muny jeke bastyń ǵana baqyty emes, óner tóliniń halyqtyq yrysqa aınalýynyń bir sıpaty dep tanýymyz shart.

Saıyp kelgende Rıshattyń Abaıy tvorchestvosynyń eń bıik shyńy. Azdy-kópti óz tanymymyzdy qýattaı túsý úshin Moskvadaǵy úlken teatrdyń sahnasynan operany tyńdaǵan SSSR-dyń Halyq artıskasy, Lenındik syılyqtyń laýreaty V. Pashenskaıanyń «Obraz Abaıa, sozdannyı Rıshatom Abdýllınym, bessporno vydaıýsheesá dostıjenıe ne tolko kazahskogo, no ı vsego sovetskogo ıskýsstva...» degenin eske alyp ótkendi jón kórdik. Osy saparda sovet jýrnalıserimen áńgimesinde ataqty úndi jazýshysy, fılosof, ári tarıhshy profesor Ram Kýmar Barma Rıshat týraly «Mne ýdalos pobyvat na opere «Abaı» v Bolshom teatre. Ia polýchıl bolshoe ýdovolstvıe ot spektaklá, hotá ı ne ponımal kazahskogo ıazyka... Rıshat Abdýllın byl jıvym Abaem, kotoryı vstal myslenno v moem voobrajenıı. Akterý prısýshe tonkaıa ıgra, bogatye vokalnye dannye... Obraz Abaıa sovershenno plenıl mená, ıa byl pokoren ego glýbokoı chelovechnostú, velıchıem bolshogo serdsa» — degen edi. Rıshattyń Abaıy jáıli ár kezeńde aıtylǵan maqtaý pikirler mol. Osynyń bári barshamyzǵa ortaq maqtan. Rıshat áli osy bıikte kele jatqany óner mereıi.

Bir kezdegi osy operanyń aıtýly Aıdary, búgingi úlken óner qaıratkeri, rejıser Baıǵalı Dosymjanov, spektáklge ár býynnyń eleýli ekshelgenin jıypty. Óner jolynda aldaǵyny mensinbegen, arttaǵyny kózge ilmegenniń muratyna jetkenderi neken-saıaq bolar. Bilgen adamǵa aldaǵydan ótkenniń syryn uqsań, arttaǵydan keler kúnniń lebin sezesiń. Munyń ekeýi de sabaq. Ata tamyryn lıbretto men mýzykalyq dramatýrgıadan alǵan spektáklde, sharttylyǵy mol opera ónerindegi kezdese bermeıtin birlik bar. Buryn hor, bı sıaqty qosalqy jaılar sıyr búırektenip, keıipker taǵdyry bylaı tursyn, jalpy oqıǵadan ógeıleý-oqshaýlaý jon kórsetip jatsa, bul sapar jik-japsary kózge urmaı kirige birigip, bir júrekten taraǵan qan tamyrynyń lúpilindeı tabıǵılyq sıpat tanytty. Eń qıyn, bıler aıtysyndaǵy kórinistiń ózi, tragedıalyq shyrqaý, lırıkalyq naz, toı kórinisindegi sáýleli sezim sátterimen sabaqtasyp Abaı tóńiregindegi aqty-qaraly keıipkerlerdiń ara salmaǵyn anyqtaýdan týatyn dáýir rýhy, zaman keıpinde aıqyn naqtylyq bar. Osyǵan oraı sahnadaǵy árqıly mızansenalardyń orkestrmen bir dem tartyp úndesip jatýy, sóz joq, rejıserdyń sheberliginen týǵan tyń tabysy, Baıǵalı tvorchestvosynyń jańa bir belesi, talassyz jeńisi demekpin. Spektákl jabdyqtaýdaǵy (A. Nenashev) taza talǵam, boıaýdaǵy sáýle men kóleńkeniń jarasymynyń ásemdik áseri shyǵarmany shoqtandyra túsken Abaıdyń tól shyǵarmalaryn jaqsy biletin Baıǵalıdiń jeke keıipkerlerdiń minez-qulqyn, obraz arqaýyn tabýda kóp izdengendigi baıqalady. Osynyń, bári spektákldiń berik-belaǵashy, Abaı men halyq taǵdyry bir órede degen rejıser konsepsıasynyń astar aǵynyn kórsetti.

Jeke oryndaýshylarǵa kelsek, joǵaryda atap ótken jas artıs Onshaev vokaldyq mol múmkinshiligimen qosa, keıipkerdiń ózine tán psıhologıasyn dál basyp, osynshama minez-qulyq ańǵartqanyna rıza bolasyń. Sh. Metalıevtiń Syrttany da este qalarlyq, ásirese daý kórinisinde ash kúzendeı búgilip, birese Abaıǵa, birese Jırenshege qabaq astymen qarap, qalaı qıǵashtaýyn bilmeı otyrǵan ólara hali qatty áser etti.

Ólmek jol ma sol ekeý,
Tanydym tentek tarpyńdy
It te bolsa ólmesin,
Qarǵys alyp qara bop,
Shýlata alman halqymdy, —

degenine basqanyń synaıyn baıqaǵan Syrttan ózi de senbeıdi. Aqyry Abaı aqyly, halyq aıbary bel alyp, bas saýǵalap aman ketkenine rıza. Abaıdan keıingi aýyr júk N. Qarajigitovtyń Aıdarynda ekendigi málim. Sol Aıdarǵa baılanysty daýys jaǵynan min izdeýden aýlaqpyz, bu jaǵy jetip jatyr. Kemshini obrazdyń damý-ósý júıesinde álde bolsa ala-qulalyq sátter baıqalady.

Úlken aktrısa R. Jamanova Ajarynyń ishki tebirenisteriniń jalań qabattyǵynan ba, ún yrǵaqtyń shymqaı bir boıaýda kóringen sıdam-syrdańdyǵy ázir basym jatyr ma degen kúdik týdy. Spektákldiń Áshimova bastaǵan, Myrzabekov, Baqtaev, Ájmuhanov sıaqty jastardyń júkteri jeńil bolǵanmen, jaýapkershilikti ishteı uǵynǵan qalyptarymen keleshekterinen mol úmit kúttiredi. Álbette opera sharttylyǵy mol óner, biraq sharttylyqta da shek bar. Keıde emeýirinin qas-qabaqpen tanytar, úndegi jyly lebizben baıqatar sátterde jastardyń kópshiliginde artısik sezimnen góri, elire umtylyp, elp ete qalý sıaqty ishki kóńil-kúıinen aýlaq arzan qımyldar kezdesedi.

Spektákldiń býyny berik, shıraq-shymyr orkestrmen bir dem, bir tynysta shyǵýy dırıjerge tikeleı baılanysty. Bul joly Turǵyt Osmanovtyń sheberligin atap ótken jón. Spektáklde mýzykalyq dramatýrgıanyń bıiktigi men keńdigi, tereńdigi men teńdigi, ólshem-órnegin taýyp, partıtýranyń júıke júıelerindegi emosıalyq aǵys-toǵystarmen ár aspaptyń shalymyn jete ańǵaryp, sharqyn belgilep otyrǵan zerdeli kóz bar. Mýzykalyq minezdemeler de eleýsiz keter elermelikten ada, shymyrlap aqqan ózendeı, keıde týlaı tolqyp qaıtadan óz shyǵanaǵynyń ıirimine oralyp otyrǵan birlik, uǵysqan uıymshyldyq pen baısaldy bap qýantady. Jeke solıser, hor, bı kórinisteri qaısysy bolmasyn, oza shaýyp, nemese ókpe qabyndyra qýatyn aptyqpadan aýlaq, keıipkerdiń múmkinshiligine saı, ópic silter kósemshildik basym jatty.

Qysqasy, qoı tastardy jańqadaı oınatatyn taý ózenindeı myń san úndi arnasynan shyǵarmaı, kemerinen túsirmeı, bólekshe úndestik kelisim deńgeıinde tyńdaýshyǵa jetkizý úshin dırıjerge, kelinge tán sypaılyq pen Qunanbaı qataldyǵy qatar-qabat kerek. Bul spektákldegi Turǵyt ónerinen osy bir sırek qasıetti baıqadyq.

Qoryta kelgende aıtarymyz, «ónerdegi ózińdi emes, aldymen ónerdi syıla» degen qaǵıda bar. Sóz reti kelgen soń aıta ketýdiń artyqshylyǵy bolmas degen nıetpen, osy qaǵıda qansha qatyp qalsa da óz boıyndaǵy ónerdi syılap, babynda ustaýdyń da, qanshalyqty paıdasy baryn, Rıshat Abdýllın basynan kórip otyrmyz. Mýzyka ataýlynyń túp-tórkini dybystan týyndaıdy desek, sol dybystar Rıshat úninen árqıly boıaý, beder-belgisimen qylaý ıne shekken qıyn kestedeı qıýlasyp jym-jigin tabady. Endi sol úılesim áýenge (melos) aýysyp, syrly áýezge (kantılena) ıek artyp alady da, qyl shylbyrdaı shıratylyp, yrǵaq (melodıa) uǵymynan bir-aq shyǵady. Osydan kelip qoıý qońyr saz (tembr) qudiretine minip, artısik ishki zaýyqpen (emosıa) týysa qabat órilip, shabyt (vdohnovenıe) shyrqaýyndaǵy baıyz berekege ulasady. Rıshattary talant tylsymy da, sheberlik sıqyry da osynda.

Ulttyq shyǵarmalardan bastap dúnıe júziniń áıgili kompozıtorlarynyń úzdik týyndylaryn qosqanda jıyrmadan asa operalyq partıalardy atqarǵan Rıshattyń konserttik repertýarynda batystyń, orystyń qanshama klasıkalyq romanstary men qazaq, tatar, bashqurttyń talaı halyq ánderi bar. Aǵaıyndy Abdýllınder tek qana Sovetter Odaǵynyń iri qalalary emes, Kanada, Shvesıa, Skandınavıa elderi, Fınlándıa, Vengrıa, Indıa, GDR, Monǵolıa, taǵy basqa memleketterde arnaýly konsertter berip, Uly Oktábrden keıingi halqymyzdyń qoly jetken mýzykalyq mádenıetiniń tabysyn tanytyp mereıin kóterdi.

Rıshat pen Músilimdegi bir erekshelik qaı tilde, qaı halyqtyń ánin oryndamasyn onyń ulttyq boıaýyn qanyqtyra, stıl ereksheligin berik ustanady. Klasıkalyq romanstar men halyqtyń eski ánderinen dáýir rýhynyń lebin, tilin tabady. Osy kúngi qazaq kompozıtorlarynyń jiligi tatyr týyndylaryn halyqqa jedel jetkizýde Rıshattyń belsendiligi áli sol qalpynda. Rıshattan úlgi alar, úırener qasıettiń biri osy. Bul qasıet óz boıyndaǵy talantty qatal tártipte ustap, óner paryzyn tirliginiń tynysyndaı uqqan adamǵa ǵana tán. Osyǵan oraı talant — halyq ıgiligi, halyq qazynasy degendi bárimiz bilemiz. Biraq sony saqtaý, oǵan degen qamqorlyqtyń, bizde hali qandaı degendi de aıta ketken oryndy. Keıingi jyldary ár tustan talantty jastar keldi. Kelgen kúnnen taqıalarymyzdy aspanǵa laqtyryp qol soqtyq. Onyń jas talantty qarsy alýda oǵashtyǵy joq. Bilmeımin, solardyń kópshiligi qyzý qoshemettiń salmaǵyn aýyrsyndy ma, álde jaýapsyzdyǵy basym boldy ma, ne kerek, jeti-segiz jyldyń ishinde jıǵan-tergenin shashyp-tógip, ajarynan buryn áýenine ájim erte tústi. Teatrymyzdyń erteńi degenderimizdiń kóbi sýsyp kesheginiń ornyn basty. Sandýǵashtaı saırap kelgen keıbir qyzdarymyz saýysqansha, únine qaz aınalǵan uldarymyz qyrǵaýylsha qaıyratyndy shyǵaryp júr. Sóz joq, keıbiriniń ózderi kináli de shyǵar. Biraq bárine qamqor mádenıet mekemeleriniń basshylary ne oılaıdy. Osyndaı orny tolmas, óreskel ókinishke kim dýshar etti. Álde olar jylynda birdi-ekili bolatyn konsertterde alyp júrgen «rahmetin» búkil ónerdiń, ásirese, opera teatrynyń «azyǵy» bolat dep oılasa, onsha tereńdikti tanytpaıdy. Jańaǵy qoldan sýsyp ketken talanttardyń árqaısysyn tárbıeleýge ókimet qanshama qarjy jumsap, qanshama eńbek etti. Biz sol qoldaǵy bar altynnyń qadirin bilmeı, tym bolmasa ıe bolýǵa murshamyz kelmeı otyr. Ónerdiń bar salasynda baıqalatyn bul kemshilik keıingi bes-alty jylda boıyn bekitip ábden ıektep aldy. Osy jaǵyn basa oılanatyn da ýaqyt jetken sıaqty.

1977

---