InfoHub Logo

Qolda qalam, basta shytyrman oı, saǵatty umytyp uzaq ýaqyt sóz tizip otyrǵanymda radıodan tanys daýys estildi. Bul joly dıktor sovet eliniń qala men qyrdaǵy ómir beınesin alǵa jaıyp saldy. Kisi jaqsy-jamandy únemi seze bermeıdi. Men hosh ıisti, shetine kóz jetkisiz tamasha bir baqshanyń ishinde otyrǵandaı sezindim. Tyńdaı berdim. Sol baqshany jasaǵan bizdiń adamdardyń eńbegi men ónerine súısine berdim...

Shyǵanaq Bersıevti ataǵanda qazaq eliniń de bir úlken maqtanyshyn eske túsirdi.

Men bul jerde budan on alty jyl buryn qaıtys bolǵan dana Shyǵanaqty joqtamaq emespin. Onyń el súısingen ónegesin joqtaımyn. Qaıda sol ónege? Kim ıe? Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginen bastap talaı mekemege telefon soqtym, talaı adamnan surastyrdym. Birde-biri «mine» deı almady. Basqa túgili Shyǵanaq qozǵalysy týǵan, aq tarynyń atasy atanǵan oıyldyqtardyń ózi esil ónegeni joǵary kótere almapty. Áli kúnge Shyqańnan asty, ne jetti, degen bireýdi estı almaı kelemiz. Bar ómirin ıgilikti iske sarp etken qart Shyǵanaq aýrý shaǵynda da jatqan joq. Álemnen asqan rekordtarynyń tájirıbelerin halyqqa jaıyp júrdi. Jasóspirim Kúlmes qyz, qartań Qashqyn, Záýreler sıaqty áldeneshe taryshylar úırenip alyp, ózimen taıtalasqanda rahattana qarq-qarq kúletin marqum.

Shyǵanaq dańqy Sovet Odaǵynan ári ketti. Amerıkandyqtar «Tary doktory» dep atady. Sondaı adamdy sondaı tájirıbeni umytý umytshaqtyq qana ma? Respýblıka Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi basshylarynyń kóńiline kelse de aıtaıyn, bul ozyq ónegeni órge bastyra almaǵan. Ortalyq Komıtettiń ıanvar Plenýmy jer baılyǵyn jete paıdalanýdy, azyq-túlik molshylyǵyn jasaýdy mindet etip alǵa tartyp otyrǵan jaǵdaıda, ozyq tájirıbeniń qıynnan tapqan tabysyn baǵalamaýshylyq emes pe, bul? Dereý qaıta kóterý kerek.

Tary — myǵym as. Qazaq ony ejelden jaqsy kóredi. «Bıdaıdan bir tamǵanda, tarydan eki tamady», «Kespe kóje kún batqansha, bıdaı kóje el jatqansha, tary kóje tań atqansha», degenderdi halyq tekke aıtpaǵan. Eń qadirli dán bıdaı, dep júrmiz ǵoı, ol ras ta. Biraq bıdaı tarynyń atqarǵanyn keıde atqara bermeıdi. Taryny etke qossań — nan. Sý men sútke aralastyrsań — qymyzdaı kóje. Úgip maıǵa salsań — jent. Ári tátti, ári nárli qazaq halýasy. Qaınatyp qýyryp alyp, aqtap jeseń birde — sýsyn, birde — tamaq. Tipti bolmaıtyny joq. Ónimi de mol, eńbekti de eselep óteıdi.

Bizdiń respýblıkada bul qunarly dánniń jaqsy esetin jerleri kóp. Basqany bylaı qoıǵanda, bir Oıyldyń ózi uqsatyp ekse, búkil respýblıkany, al respýblıka bolyp qolǵa alsa búkil sovet elin qamtamasyz eter edi.

Shyǵanaq sý tartatyn túıe shyǵyrmen kolhoz tusynda ǵana 1936 jyly qoshtasty. Túsinbeýshilermen aıtysa, tartysa júrip, úsh júz kılometr jerdegi oblys ortalyǵy Aqtóbeden alǵan kishkentaı sý tartatyn mashınany Oıylǵa kólik kúshimen jetkizdi. Ákelgen soń Oıyl sýyn arnasynan kótererde bóget bolǵan belesti ketpenmen buzdy. Qoldan tórt júz qyryq tal sharbaq toqydy, shegendedi. Sóıtip, tary ónimin jyldan-jylǵa asyra, rekord artynan rekord bere-bere, aqyry gektaryna eki júz sentnerge apardy. Dúnıe tańdanǵanda «shyǵymdylyqtyq shegine áli jetkem joq» dedi ol.

«Qurman» kolhozy onda mesheý edi. Tehnıka túri álgi qurtymdaı mashına. Traktor joq. Eńbekke jaraıtyn adamy júzden aspaıdy. Gıdrotehnıkter sýǵa da qytymyrlyq jasady. Shyǵanaq aqyry óz degenin iske asyrdy. Tuqymdy bes jyl boıy zerttedi. Bastardy, bastardyń ishinen dánderdi bir-birlep iriktedi, sortty osylaısha jetildirdi. Sebetin mashına bolmaǵandyqtan qolmen sepken. Sóıtip, Oıyl aq tarysyn ataqqa shyǵardy. Jolymyzdy arshyp ketti. Sol dańǵyl jolmen nege zaýlap ketpeske!

Tary molshylyǵyn jasaýǵa da shamamyz qaptal keledi. Tek keıbir esepsizdik, toqmeıilsýden týǵan kerenaýlyq jibermeı tur. Eger jiberse shyǵanaqshylar qozǵalysy burynǵydan áldeqaıda shapshań qarqynmen ilgeri keter edi. Aq tary ár saladan-aq tasyr edi.

1961

---