InfoHub Logo

... Keýde. Altaıdyń ekinshi bıigi — Búrkittiń eteginde jatyr. Jarylǵastyń «Topqaıyń» deıtuǵyn ekijúz tútindi mekenniń ıyǵynda. Ekinshi aty — Ysqaq kóńi. Ysqaqtan keıin de seksen jyl ótip ketken eken. Eskikózder sarqylǵan soń keıingi urpaq ekinshi atyn umyta bastaǵan. Kezinde bir kolhozdyń malyn asyraǵan shúıgindi qoltyq edi. İrgesindegi ormandy tekshe babamyz Maıanyń atynda qalǵan, odan joǵarǵy Sary-Alqa Shońmurynnyń eki atasy Jarylǵas pen Aralbaıdyń bir apta qonyp attanatyn kósh jolyndaǵy aıaq sýytar aıaldama eken. Qarataıdyń maly tuman, jany dýman shaǵynda tarlyq qylǵany bolmasa, tóbesi muz, shalǵaıy quz keń jaılaý jumaqtan kem emes: kól de osynda, kók tiregen shyń da osynda, muzartty jaılaǵan tekesi men barysy, orman taǵysy kúdiri men buǵysy, altaıy qyzyl túlkisi men aqtós qońyr aıýy jyrtylyp aırylatyn, quny men eligin esepke qospaǵanda kók kúmbezinde pyshtaqtaǵan búrkittiń shańqylynan bytqyldaǵy ular tyǵylýǵa jyrtyq tappaýshy edi. Balqaraǵaıy samyrsynnyń basynda, jensheni men altyn tamyry, maral tamyr men qyzyl tamyry kók qymyzdyqtyń astynda, qyzyl kitaptiń betine kóship ketken shıpaly shópterdi izdep tabatyn aıýdan basqa tiri maqulyq joq. Bul shetjaǵalap meniń kórip qalǵanym. Sońǵy ótken ǵasyrda Qarataı qansyrap, saltanat sarqylǵan soń qoıdan basqa Sary-Alqadan asyp el jaılamaǵan, ejelgi qonystar Quzǵyndy men Jaıdaq Kúrshimdegi aǵaıyndardyń enshisinde qalyp edi, olardyń da shoshań etip qyr asqandary shamaly. Búgingi atajurt tek kóńildiń ǵana jaılaýy... Bir kezde Baıkóbekten taraǵan toǵyz tútinge qystaý bolǵan Keýdeden maǵan buıyrǵany on gektar shabyndyq qana, onyń etegindegi pushpaqty jaılap Toqtasyn otyr: jol jıegin tyrmalap egin sepken bolady, bul da aýyz jarymas tirshilik, aǵaıynnyń taı-torpaǵyna sabany, qaz-taýyǵyna shoqyma jem; týlaqtaı jerdi qorshap jıyrmaǵa jetpeıtin buǵy ustapty, munyń da sharýaǵa bes tıyndyq septigi bolsa neqylsyn, áıteýir el qydyryp erikken jurt taǵyny kórgenine máz, buǵymen jaǵalasyp sýretke túskenine máz, Toqtasyn úıde otyryp soǵan máz, inimizdiń «malsaqtyǵyn» serilik deıin be, semizdik deıin be?..

Ákemniń atyn óshirmegen jer jaryqtyqtyń qasıetinen be, atajurt degen atyna bola ma, taıaq tastamdaǵy Topqaıyńda otyryp Keýdeni ańsaıtyn edim. Balalyq shaǵymnyń basymy osy Keýdede ótti, túsimde de Keýdeni kezip júretinmin. Kózin kórmegen, sanadaǵy Ysqaq Keýdede otyrǵandaı bolatyn da árdaıym ákem aldymnan shyǵa keletindeı qos qaraǵaıdyń arasyndaǵy eski jurtqa júgiretinmin. Qalaqaı men kendir basyp ketken toǵyz jerdegi toǵyz shańyraqtyń ornynda meni tartyp turatyn bir sıqyr bar edi. Áýelde qalyń jynysqa jetelep kirgizetin Byqıa apam, keıin betimdi masa talap, bilegimdi qalaqaı shaqqanyna qaramaı, shirigen dóńbek, qańsyǵan er-turmannyń astynda altyn jatqandaı elegzip, júregim atsha týlap, qulaǵym shýlap, denem birtúrli kúıip, janarym ysyp sala beretin. At baılaıtyn ashamaıly qý dińgekti qushaqtap turyp ártúrli oıǵa qalamyn: biz bet-júzin kórmegen ákelerimizdiń bári qaıda?.. Ysqaq kóńi, Sapaq kóńi, Majyra, Jeksembaı kóńi, Nurǵalı kóńi, Ahtanbaı, Beıseke kóńi, bizge aty da jetpegen qalǵany qansha edi? Solardyń bári artyna kóńnen basqa yrym qaldyrmaǵany ma? Bul bir-aq áýlet, Jarylǵasta qansha áýlet bar edi? Báriniń de jurtynda tek kóń ǵana jatyr.

1963 jyldyń jazy edi. Aqyn aǵamyz Qaınekeı Jarmaǵambetov: elińe apar, Altaıdy bir kórip qaıtaıyn dep qoımady. Alyp keldim. Keýdeni kórgende mashınadan qarǵyp túsip: «Iapyraı, myna jerde de kisi óle me eken?!» dep ańyryp turyp qaldy... Óledi eken. Zamanyń zaýal bop kelse óledi eken!.. Ajalynan óldi me? Zorlyqtan óldi me? Ony búgin zamannan da suraı almaısyń. Óıtkeni, ol zamannan da yrym qalǵan joq...

Maıa tekshesiniń basynan quldyrap túsetin ár saıda bir bulaq bar edi. Iesiz qalǵan soń olar da jer astyna sińip ketipti. Solardyń etegin kómkerip jalǵyz ǵana Shybyndybulaq jylap jatyr. Búrkit, Kúlmes, Buqtyrmaǵa kózi úırengen Jarylǵasqa kishigirim ózen de bulaq. Jylap aqsa da Shybyndybulaq osy óńirdiń nári edi. Múmkin kóz jasy shyǵar?.. Áıteýir, keleshekte sýy sarqylyp, shybyny qalmasa boldy da. Óıtkeni, qıadaǵy Qaraqýysta ordaly jylan da bolǵan, ony menen basqa jurttyń bári kórgen. Kázir jylan ekesh jylan da aýyp ketken desedi. Áıteýir, jylany kóshse de jylýy óshpese boldy da!..

Keýde jazda salqyn, qysta jyly. Aspanǵa bult ilinse boldy, qyryq kún shildede búkil Altaı aptaptan qańsyp otyrǵanda keýdeniń menshikti aqjańbyry kireýkedeı salbyraıdy da turady. Qysta omby qaryn jópsheńki at buza almaıdy. Boz aspannan japalaqtaǵan kóbik qar aǵash basynan jamyraǵan kúzgi japyraqtaı solańdap, shubar shymyldyqtyń ishine kirip ketseń moınyńnan sorǵalaǵan jyly tamshydan janyń rahat tapqandaı bolasyń. Keýdeniń maı tońǵysyz jumsaq aýasy tebini bar, tekshelep úıgen shóbi bar, bir kolhozdy áýpirimdep jeti aı qystan súırep shyǵatyn. Bul jerdiń qysy jeti aı. Oıdyń murty kóktep ketkende Keýdeniń súr qary siresip jatady, jáne bir qyrsyǵy, astynan erıdi de Altaıdan jyly jel soqqanda bir túnde burq-sarq atqy júrip, pıma kıgen jurt erteńgisin etigine jete almaı shońqıyp qalady. Qarataıdyń qatyn bitkeni taltaıyp pesh aýzynda butyn qaqtap otyrǵanda jyl oneki aı kolhozdyń jumysynan qoly bosamaıtyn Zaǵı ápkeme erip atajurttyń tórt mezgilin qur jibergen joq edim.

Zamannyń yrqyna kónbeı kór, oǵan taǵdyrdyń taýqymeti kelip qosylsa soryńnyń qaınaǵany. Bizdiń tuqymda sory qalyń Zaǵı edi. Qyz bolyp bula jastyqtyń qyzyǵyn kóre almaı, baıǵa tıip baqyttyń dámin tata almaı, jıyrmaǵa jeter jetpeste jesir qalyp, Stalıngrad túbinde qaza tapqan qosaǵynan ne óldi degen, ne tiri degen habar-oshardy kúte-kúte, mańdaıynyń teri keppeı, qolynyń kúsi ketpeı, Ysqaqtyń qarashańyraǵynan tapjylmastan alpysynda qara jerden zorǵa degende tynyshtyq tapty...

... Aǵash basynan jamyraǵan kúzgi japyraqtaı erinshek jylbysqa qar salbyraıdy da turady. Jerge jete me, jetpeı me kim bilsin, áıteýir adaspaı meniń moınymdy tabatyn. Synaptyń jorǵa mysqalyndaı jelkemnen jybyrlap kirgen sýyq tamshy quımyshaqtyń jyrmashyna quıylǵanda toq júrip ótkendeı tula boıym shymyrlap, qalǵyp ketken sanamdy silkip oıatatyn. Serǵazy atamnyń taqymynan bosaǵan pildeı qara ógiz mań-mań basyp, taýdaı qyp tıegen shópti kerile tartyp kele jatady. Sońynda Zaǵı, ústinde qaraǵaıdyń qabyǵy men estektiń tamyryna boıaǵan qýyqtaı qyzyl ton, qazaq «kedeıdiń kerbezinen saqta» deıtuǵyn, shoqqa qaqtasań da, boqqa salsań da kıimiń jarasymdy bolsyn deıtin apam qyzyl tondy bir jyl tikti-aý deımin. Qyzyl ton Zaǵıdan basqa eshkimge sımaıdy, sol tondy súıretip Zaǵı qystyń qaqaǵan aıazynda Katon men Óskemenniń ortasynda kire de tartty, jyl saıynǵy salyq — naýryz týysymen kúbitke de apardy. Kúbit degenimiz ishki jaqtaǵy alpys shaqyrymdyq lespromhoz, aǵash jyǵyp, Buqtyrmanyń jaǵasyna sal ázirleıdi. Áıteýir basyń bos degeni bolmasa azaby Itjekkennen kem emes. Qyzyl tonnan basqasy órim-órim bop, azyp-tozyp, qar jibı bastaǵanda aýyldy zorǵa tabady. Qar jibise kóshki júredi, kóshki júrse alpys shaqyrymdyq lespromhozdan albasty da qaıtyp jete almaıdy: eki jaǵy quz-shatqal, ortasynda Buqtyrma, tóbeden tajaldaı tóngen qar qalpaǵy qatty sińbirseń de burq ete qalady, kúbitke jumsaý ajalǵa aıdaǵanmen birdeı, osy eki ortada talaı paqyrdy kóshki jutty.

Zaǵı úıden shyǵysymen-aq apamda tynym joq, ketkeni keshe Zaǵı dáp kázir kele qalatyndaı kúresin basynda eki kózi tórt bolyp qalshıady da turady, úıde júrse kádirsiz qyzyn túzge ketse zaryǵyp kútetin ádeti, ol joqta onyń aıaq-basyn bútindetip, eki balasyn qoınyna alyp jatady da men dalada qalǵandaı bolatyn edim. Apta boıy aýyz ashyp til qatpaıtyn apam qyzy kelgenshe kúni boıy bir nárseni kúbirleıdi de júredi. Tabıǵatynan úndemes atanǵan Zaǵıdyń onymen sóılesip jatýǵa da ýaqyty joq. Kire men kúbitten bosasymen kolhozdyń kúsh-kóligin baǵýǵa kirisedi: aty bar, ógizi bar, óńsheń aryq-turaqtyń shóbin jetkizip, astyn tazalaý, kóteremderin kóterip turǵyzyp, jem bórttirip berý de sonyń moınynda, synyq jańqa súıremese de kón-týlaqtar shetinen jalmaýyz, tońqaıyp jatyp ta, shońqaıyp jatyp ta jeı beredi, kún saıyn bularǵa shanamen daladan shóp tasý kerek. Minekı, búgin de sonyń áýresi. Osynyń áýresinen bir kún sabaqqa barsam, keler kúni Keýdede júremin. Jalǵyz adamǵa shanaǵa shóp artý da qıamet. Áıteýir tiri jan ǵoı dep meni erbeıtip shóp ústine shyǵaryp qoıady da ózi shanany shyr aınalyp júrip, jol-jónekeı aýyp qalmasyn, shashylyp qalmasyn dep tarap otyryp tıeıdi. Búkil topqaıyńda Zaǵıdaı shóp artatyn erkek- urǵashydan eshkim joq, ol tıegen shópti tartatyn qara ógizden basqa kólik te joq...

Qara ógizdiń arqasy tútindeı bastapty. Ógiz ekesh ógizdiń de terlegenin menen basqa bireý kórdi me, kórmedi me? Álginde ǵana masa shaqqandaı bashpaıym shymyrlap edi, qara ógizdiń saýyryna qarap otyryp meniń de boıym jylynǵan sekildi. Burqyraǵan kók shópke aıaǵymdy tyǵyp jiberip, buǵyp jatyp, ún-túnsiz tuqyraıyp shana sońyna ergen ápkemniń muńdy júzin kóremin de dúnıada tiri pendege degen rahattyń baryna kúman keltiremin. Kók quraqtyń tanaý jarǵan qosh ıisi de, anaý sheksiz kók aspan da, kók aspandaǵy erinshek ala bulttar da ótirik sıaqty: quraq ıisi kázir bar da kázir joq, kók aspanǵa eshkimniń qoly jetken emes, ala bulttar eshkimge ustatqan emes, ánsheıin aldanysh, múmkin jalǵan dúnıe degen osy shyǵar? Bizdiń tuqymǵa bitken áıel ataýlynyń sol jalǵan dúnıeden enshilegen muńnan basqa sybaǵasy joǵy qalaı? Báriniń medet tutqany jalǵyz men ekenmin, sonsoń ba, úıde de, túzde de qastarynan tastamaı, aıamaı jumysqa da salyp, jumystan da beter jalǵan dúnıeniń ýaıymyn ózderimen birdeı arqalatyp qoıǵany. Biraq Alladan meniń amandyǵymdy suraǵany bolmasa, birde-biri eń bolmasa mańdaıymnan ıiskep músirkegen emes, bireýden qıanat sheksem de araǵa túsken biri joq. Men paqyr úsheýin de jaqsy kórem, biraq bul da ishte jatqan tátti sezim, osynyń bári jınalyp kelip apama tireledi, bárimiz bir kindikten, osy bir takabbar qatynnyń qursaǵynan ekenimizdi bilemiz, onyń kózi tirisinde bir-birimizge kórsetpeı kókireginen ıiskep ketip júrýshi edik, sol ıis sheshemiz kórge túsken soń da tanaýymyzdan ketpegen sıaqty, ana kókireginiń táttiligi adam seziminde saǵynysh bop óle-ólgenińshe qala beredi eken-aý...

...Bozjigit aǵam óz erkimen kolhoz bastyǵynan ketip qalǵan soń onyń ornyna talasqan mánsapqorlar bizdiń tuqymǵa búıideı tıisti. Nege ekenin kúni búginge deıin túsinsem buıyrmasyn. Ylǵıda qıanat kóretin Zaǵı edi. Bir sebeppen bir kún jumysqa shyqpaı qalsa, sottatamyn, aıdatamyn dep aýlsovettiń ráıisi Daırabaev degen sholaqqol qoqyrańdap jetip keletin. Syńar qolyn qaı soǵysta joǵaltqanyn kim bilsin, áıteýir, úlken-kishiniń saqalymen sanaspaı oryssha boqtaǵanda orystyń ózin jańyldyratyn qotıyn neme edi. Rahym atamnyń báıbishesi Qalıma apamyzdyń qolynyń shıpalyǵy bar bolatyn, áli tili shyqpaǵan sábıdi ajaldan alyp qap, soqyrishek pen túınekti ýqalap otyryp tarqatyp jiberetin. Daırabaev qotıyn: sen táýiptik jasap, sonymen mal tabasyń dep kempirdiń qyr sońyna tússin. Emshiniń qolyna oramal baılaıtyn qazaqtyń ádeti, sol oramalǵa bola selsebet sheshemizdi san dúrkin brkorolǵa súırep, el ishinde bireý aýyra qalsa, Rahym atamyzdyń aýlasyna at oınatyp, búkil Jarylǵastyń shańyraǵyn shaǵyp kete jazdaıtyn. Jaratqan zarlyny da, zaýaldy da kóredi eken, Daırabaevtiń top qyzdyń ortasynda jalǵyz uly bar edi, aıaq-astynan aýyryp, emdep ber dep Qalıma apamyzǵa alyp kelgen eken:

— Men emdermin-aý, bári de Allanyń qolynda, eger sheıt bop ketse, ádeıi óltirdiń dep menen kóresiń ǵoı, lóktirge apar, — dep apamyz kónbepti.

Bala orta jolda qaıtys bop ketse kerek, selsebet: «sen ádeıi emdemeı qoıdyń» dep taǵy da kempirdiń tóbesine shaı qaınatty. «Oıda on sıyrdyń múıizi syrqyrasa, qyrda qyryq sıyr ókiredi», ıt arqasy qıanda jatqan Tór Altaıǵa otyzjetiniń áńgirtaıaǵy erekshe qaharmen keldi de kúni keshege deıin sonyń úskirigi el ústinen ketpeı qoıdy. Atqa mingenderdiń bári belsendi, atqa mingender eki aıaqtyny eń quryǵanda qamshynyń astyna alyp, syltaýyn tapsa sovet ókimetiniń atynan ózi aıyptap, ózi sottata beredi. Sondaǵy sottatyp júrgenderi keshegi soǵysta sheıt ketkenderdiń artynda qalǵan jetim-jesirleri. Erkek kindik elde joq, «baı joqta qul júredi joraǵa, ıt joqta shoshqa úredi qoraǵa» degen zamandy soǵystan keıin kórdik.

Jetinshi klasqa endi ilikkenimde apam qatty aýyryp tósek tartyp qaldy. Jaz qurǵaqshylyq boldy da ánsheıinde de qar jaýǵansha shalǵysyn qolynan tastamaıtyn Qarataı kúresinniń qýraıyn da sypyrdy. Myrzahan ekeýmiz qarashaǵa deıin julmalap júrip Sholaq Bulaqtyń boıynan bir otaý turǵyzyp edik, apamnyń kir-qońyn jýamyn dep Zaǵı bir kún jumysqa shyqpaı qalǵanda Sholaqqol men kolhoz bastyǵy sony tasytyp ákelip, ortaq qoımanyń aýlasyna shashtyryp tastady. Eki jetimniń eki aı boıy tyrnaǵan shoqalaǵy eki belsendiniń minis attarynyń tuıaǵyna jem boldy. El asyraıdy degen pildeı azamattardyń aıdarynan jel esip, aıqaıyn Altaıdan asyrǵandaǵy «jaqsylyǵy» jetimderdiń kóz jasy edi.

Jut jeti aǵaıyndy. Jazdyń aptaby jerdiń quıqasyn jandyryp jibergen. Qys qaqap tur. El qorash. Mal kóterem. It ulyp, sıyr móńiregende toq ishegińniń tuıyǵyn solqyldatady. Aǵyn aıyryp otyrǵan jalǵyz múıizin qaıda apararyn bilmegen jurt qatty qysyldy. Mundaıda Kún erte batyp, Aı kesh týady eken. Zaǵı ekeýmiz qasqaraıǵansha baltamen aıdóńke shaptyq. Aıdóńke degen sózdiń ne ekenin túsinsem buıyrmasyn. Biletinim, bizdiń el jaz boıy pishen shaýyp dalaǵa úıedi. Jerimiz taýly, ormandy bolǵan soń jer qarada ony qoraǵa jetkize almaıdy da qysta ǵana shanamen tasıdy. Otaý men maıanyń ornynda taptalyp qalǵan qar astyndaǵy bolar-bolmas shóp qaldyǵyn aıdóńke deıtinbiz. Jut jyldary sonyń ózin baltalap shaýyp, ashózek malǵa talshyq qylady.

Jymqyrylǵan erinniń jyqpylynan edireıgen mysyq murt sekildi qasat astynan seltıgen bıdaıyq pen seleý shashaǵyn baltalaı-baltalaı dińkelep otyrmyz. Kúni boıy aıdóńke bitkendi adaqtap, tońqańdap júrip bir qolshanany zorǵa toltyrdyq. Qolshanamyz da Ábish atam dolbarlap bergen kishi-kirim at shanadaı talpaıǵan birdeme. Jazyqta tún balasy irgeden kelýshi edi, Altaıda tóbeden túsedi. Maıa tekshesinen syrǵyǵan qaraquryq ormandy taýymen qosa jutyp alyp, ápsátte Keýdeni tumshalap tastaǵan. Túnmen talasa Altaıdyń quzarynan esken yzǵyryq qos ókpeden qysyp barady. Ókpeden qysqan yzǵyryq pa, álde tórt qubyladan tónip kele jatqan qarańǵylyq pa, úńireıgen shatqaldy úreı keýlep, toǵyz jerden qaraýytqan eski jurttan arýaq kúńirengendeı qulaqqa dene túrshiktirgen jaǵymsyz ún keledi. Sodan ba, álde tońdym ba, qaltyrap otyrsam kerek, Zaǵı qyzyl tonyn maǵan kıgizdi de:

— Júrek jalǵashy, — dep qolyma kártóp ustatty.

Men qarnymnyń ashqanyn sonda bildim. Erteńgisin orazamyzdy ashpaı shyqqanbyz. Qabyǵyn arshymaı sýǵa pisirgen kartoptiń bir beti jyly, bir beti dúmbilez, qoınyna tyǵyp júripti, áıtpese myna sýyqta muz bolyp qatyp qalsa kerek edi, sony qajalaǵan maǵan qarap otyryp: «sorly bala!» dep kúrsindi. Aýzymdaǵyny juta almaı qaldym. Kóńilim aıaq-astynan buzylyp, jylaǵym keldi. Apaıymnyń ornynda anam bolsa kózimniń jasyn kórsetpes úshin omyraýyna tanaýymdy tyǵyp jiberip kóńilimdi basar edim. Zaǵıdyń betine qaraýdan jasqandym. Óńeshimnen ótpeı qalǵan sýyq kartoptyń mújýirin laqtyryp jiberdim de ornymnan turdym. Bizden uıalǵandaı Qyzylsıyrdyń pyshaqtaı qyrynan kilmıip jartykesh aı týyp keledi eken. «Sorly balanyń» sor mańdaıyna aı shirkinniń kinasi qansha...

Jartysy muz bir shómele shópti jaıaý súıreý de jetisken sharýa emes. Aýylǵa jetkenshe kemi on shaqyrym. Men shananyń basjibine turdym da Zaǵı artynan ıterip keledi. Mende qaıbir qaýqar bar,aıaqtaǵy jamaýly pımanyń ózi bir put, qyzyl tonnyń etegine shalynyp ushyp túsip edim, Zaǵı jetip keldi, shapalaqpen tartyp jiberetin shyǵar degem, taǵy da «óı, sorly bala!» dedi. Bul jolǵy daýysynda aıaýshylyq emes, zil. Qyzyl tondy ıyǵymnan sypyryp alyp shóp ústine laqtyryp jiberdi. Bar qyrsyq qyzyl tonda turǵandaı-aq. Jazymyshtyń júz batpan jabýyndaı apaıymnyń ústinen túspeıtin osy bir qyzyl ton kúni búginge deıin kóz aldymnan ketpeıdi.

Iyǵymdy qıǵan qyl arqan, qyl da baıaǵynyń jurnaǵy. Men shana súırep kele jatqam joq, qulap qalmasyn dep maǵan súıeý bolǵan qyl arqan. Ár nárseni oılaımyn dep árberden soń bárin umyttym: ultanymen jer syzyp, qınala bozdaǵan shanany da, ala-keýim túndi de, óz sáýlesin ózine jetkize almaǵan jarymjan aıdy da, álginde ǵana oń jaǵymda Qońqaı bar sıaqty edi, zyryldap ol da kóship ketipti, jer basyp kele jatqan men emes, tuqyraıyp tesile berdiń-aý dep aıaǵymnyń astynan jer qashyp barady. Estıar shaǵymnan meniń qýanyshymnan muńym kóp boldy. Qýanyshty ózime ózim qoldan jasaıtyn edim, ne kórsem de, ne jaǵdaıǵa tap bolsam da aýzymda ázil turatyn, bireýdiń osaldyǵyn, bireýdiń mosqaldyǵyn ańdyp otyrǵandaı taban astynda kúlkige aınaldyryp, saıqymazaq bop bara jatqan soń ózimdi ózim tıa qoıdym, óıtkeni bul bizdiń tuqymda joq minez edi. Ne keshseń de qasarysyp baq, úndemeı qasarys, shydap baq dep ózimdi ózim qaıradym, jalǵan dúnıeniń rahaty da, mashahaty da ózgege de, saǵan da jetedi, asyqqanmen aýzyńa Alladan basqa eshkim as salyp bermeıdi, árıne bul shesheden juqqan tálim. Tobanaıaq bop domalanyp qalǵan sheshemdi oıladym: biz jetkenshe ol baıqusty kim ornynan qozǵar eken? Tirshiliktiń azabyna da, tozaǵyna da toıyp bolǵan Qyrmyzy tátemdi oıladym, onyń aldynan ne kútip tur eken? Oǵan degen endigi jaqsylyqtyń jylty joq sıaqty. Qozy kósh jerde Nurzaǵıla tátem otyr: maıdandaǵy Aıtqul jezdem sońǵy hatynda bárimizben qoshtasqan eken, barlaýshylar tobynda edi, tapsyrma qıyn, endi senderdi kóre almaıtyn shyǵarmyn depti. Aıtqanyndaı: fashısermen aıqasta erlikpen qaza tapty degen ótirik qaǵaz kelgen. Zaǵı bolsa da shana sońynda, muz aralas toń shópti ıterip kele jatqan sol, men ánsheıin prıstájkedegi qosarǵa jekken salt qunan sekildimin, kerek deseń ol menimen sóılespeıdi de, kóp bolsa «sorly bala» der, biraq men nege sorly bolýym kerek?.. Joq! Qasarysyp baq! Úndemeı qasarys!..

Naýryzdyń basy edi. Men osy aıda jaryq dúnıege kelgen ekem. Ony sheshem de, men de anyq bilmeımin. Ustalatynyn sezdi me, Qyrmyzy tátem aýdan basyna baryp: «olaı-bulaı bop ketsem munyń shyr etip jerge túsken kúni menen basqa eshkimniń esinde joq» dep arhıvke tirketip, bir japyraq qaǵazyn alyp qaıtypty... Kúndiz jylymyq, túnde yzǵar, aǵash bitken boz qyraýdan aq kebin jamylyp, bozamyq tartqan dúnıe eles bop shalqyp jatyr. Bizden basqa eles kezgen bireý bar ma eken?..Aýylǵa jaqyndaǵan saıyn denem býsanyp, rahatqa batqandaı bolyp edim, aýlaǵa kire bergenimizde torsholaǵyn tepeńdetip Kenjehan aǵam jetip keldi.

— Qalqoz shóbin nege urlaısyńdar?! Kánekı, «obshyqoraǵa» aparyp tógińder! — dep taptap kete jazdaǵany. «Obshyqorasy» kolhozdyń kúsh kóligin qamaıtyn dalda.

Tóbemnen muzdaı sý tógip jibergendeı boldym. Zaǵı ún-túnsiz sazaryp tur. Biz qozǵalmaǵan soń «náshándik aqyran» shananyń basjibin bilegine ildi de dyryldatyp súıreı jóneldi. Bar qylǵan aǵaıynshylyǵy sol, shyǵa bere:

— Kókshubar sóıtti dep ósek taratpańdar, bul bastyqtardyń buıryǵy! — dedi.

Apam bárin bilip jatyr eken. Men kemseńdeı bastap edim:

— Doǵar! — dedi. — Kóp bolsa sıyryń óler! — dep Zaǵıǵa qarady. — Sıyr túgili adam da óledi, ólmese baıyń qaıda, baılaryń qaıda?! Erteń men de ólem! Tiri qalǵandardy qudaı kórmes deımisiń? Jazasyn qudaıdan tartsyn!..

...Apamnyń osy sózi Allanyń qulaǵyna jetti me, Kenjehan aǵamyz, Alla ózi keshirsin, mıynan azap shegip aljyp óldi...

... Zaǵıdyń nár tatpaǵanyna eki jyl bolǵan. Shaı qasyqpen kúnine eki-úsh dúrkin aýzyna tamyzǵan pantakrındi qylǵynyp zorǵa jutady. Onyń qatty aýyryp ólim aýzynan qaıtqanyn da kórgenmin, jany qansha qınalsa da qyńq etpeı jata berýshi edi. Mundaı tózimdi tiri jannyń basyna bermesin. Bir jyly ókpem qabynyp óler bolǵanymda «oıbaılaǵanym» esimde, sonda sheshem kelip: «Nemene, Alla aýzyńa túspedi me?» dep jaǵymnan tartyp jibergen. Jalpy bizdiń otbasymyzda sheshem aıqaıǵa da, oıbaıǵa da úzildi-kesildi tıym salǵan. Asqazanymdaǵy jaranyń aýzy jarylyp ketip eki dúrkin operasıadan soń reanımasıada jatqan edim, qasymdaǵylardyń bireýi oıbaılap, biri qoı-qoılap qulaqtyń qulyǵyn túsirer boldy. Esik kózinde eki-úsh medbıke shaı iship otyrǵan, bireýi maǵan júgirip kelip: «aǵataı-aý, eń bolmasa yńyrsyp jatshy» dep jalynǵany, tegi ún-túnsiz qalǵan soń meni ólip qaldy ma dese kerek. Qıyndyqqa da, qýanyshqa da bizdiń úndemeı «semiretinimizdi» qaıdan bilsin.

Almatyǵa alyp kelgenmen dertine esh daýa tabylmady da Zaǵı operasıaǵa kónbeı, endi meni pyshaqqa salmaı-aq oneki múshem túgelinde elge jetkizip tastaısyń dedi. Ol eki jyl boıy ózin ólimge daıyndap edi. Óletinin bilip jatyp ta eń bolmasa bir ókinish, bir armanyn tis jaryp birimizge aıtqan emes. Qyrmyzy tátemniń: «bizdiń tuqymnyń bári ylǵı boranda óletin ádeti» degeni bar. Zaǵı qaıtys bolǵanda aq tútek boran Altaıdy tumshalap, qyryq jylda túspegen qar qyrqany da kómip tastady. Óskemennen arman qaraı tiri tyshqannyń qybyry joq, aıaz qyryq gradýstan asyp, Narynda elýbeske jetken eken, Katonda qoradaǵy tólge deıin qatyp qalypty. Zaǵı kóz jumǵansha: «Qalıhan, Álıhan!» dep shaqyryp jatypty da, qınala bermesin dep bizderdi keldi degende júrip ketse kerek. Ol Álıhandy qyrqynan shyǵysymen baýyryna basyp, maǵan: «men seniń balańa náńke bolmaımyn, berseń túbegeıli beresiń!» degen. Qojalaqty ol balam dep baqty. Tirisinde qasynan tastamaǵan meni ol ólerinde de izdep jatypty. Sheshemizdiń taǵdyryn qaıtalaǵan da Zaǵı edi. Ol bir sýyq taǵdyr edi. Fánıden rahat tappaǵan soń ekeýi de baqıǵa asyqty da taǵdyrdan da sýyq qara jerge qarsylyqsyz attanyp edi. Múmkin Jaratqannan baqıdyń rahatyn suraǵan shyǵar... Ókinishi, men paqyr topyraq sala almaı qaldym. Qyrmyzy tátem de alaı-túleıde qaıtys boldy. Oǵan da menen bir ýys topyraq buıyrmady. Alaı-túleı zamanda Allanyń mezgili men ólshep qoıǵan ýahytyna qarsylyq bar ma...

***

Shybyndybulaqtyń jaǵasynda otyrmyz. Qarataıdyń aqsaqaldary men kók saqaldary. Aqsaqal deıtin de kóp emes: Qarataıdyń qara nary Boshaı Kitapbaev bastaǵan úsh-aq seksendik — Eltaı Jalbaǵaev, Frýnze Jaqsylyqov, qalǵanymyz alpys pen jetpistiń kóksaqaldary, bular da ósirip sanaǵanda onshaqty. Keshegi jıyrma jeti myńnan aýdanda búgingi qalǵany onbes-aq myń qarataı eken. Onshaqtynyń ózin jer sheti Almaty men Astanadan, Arqa men Jetisýdan shómshektep terip alǵanymyz. Qarataıdyń jıyrmabirinshi ǵasyrǵa azyp-tozyp jetkeni osy. Jetpegenin Eýropa men Qytaıdyń, Monǵolıa men Aýǵannyń, Itjekken men kórshi-qolańnyń topyraǵynan izdemesek Tór Altaıda izi de joq. Bir kezdegi Óskemen — Zaısan úıezindegi eń iri eki bolys eldiń jurnaǵyn jınatyp alǵan Álibek pen Toqtasyn — ıdeıa Álibektiki, oryndaǵan Toqtasyn. Toqtasyn kıiz úı men júz kisilik aq shatyrdy Atajurtqa ádeıi tiktirgen eken. Qalaı qarasań da qalyqtap Týǵan Jeriń kóz aldyńa keledi, Týǵan Elińniń baryn rýhanı medet tutyp, baqıdaǵysyn kóńilmen izdeısiń. «Jigitter, úlkenderdi kózi tirisinde kórip qalaıyq, dýaly aýyzdyń batasyn alaıyq!» dep oı tastaǵan Álibek edi. — Keıingi urpaq jetim óskendeı bolmasyn, aldyńǵy tolqyn artynda kim baryn kórip ketsin!» degen. Álibektiń oılap tappaıtyny joq, jáne sol tapqany kóptiń kóńilinen shyǵady. Qashanda sanasy pysyq. «Pysyq» degen sóz Abaıdan soń teris túsinik bop ketip edi, degenmen mánisine qaraı óz ornyn tabýy kerek sıaqty. «Pysyq» atanbas úshin já degen jigitter jurttan tóbesin ozdyrmaımyn dep el ishinde pysyq azaıyp ketti de Qarataı qaıtadan qalǵı bastady. Oıshyldy da oıatatyn qamshy kerek. Qazaq jaıaý júrse de qolynan qamshysyn tastamaǵan... Aǵynan jarylsaq, bizdiń búgingi qamshygerimiz Álibek (Asqarov) bolyp tur. «Keler jyly jastardyń basyn qosýymyz kerek, — dedi. — Keıingi urpaq kázirden bastap bir-birin tanyp alsyn, janashyryń kim, jaýǵa shabaryń kim, ár jastyń kóńilinen solar óz ornyn tapsyn» degen aqyl sózi ejelden jigi ajyramaǵan birtutas Qarataı jurtynyń kázirgi muńy, keler kúngi ýaıymy edi. Bir taıpa eldi byt-shyt qyp eseńgiretip tastaǵan HH ǵasyrdyń múńkir-náńkirinen soń endi es jıatyn ýahyt bolyp edi.

Tutas bir aýyl Jarylǵasta ıegimen jer syzǵan jalǵyz-aq shal qalypty, onyń ózi de qyr asyp qaıtýǵa eki aıaǵy minis bermeıtin jaýtańkóz. Keıingi tuqymnyń kimniń kindiginen ekenin bilmeıdi, keıingi «shantrapa» da ony kózge ile bermeıdi. Kezinde atqa minsin meıli, attan tússin meıli, áıteýir, shamasyna qaraı zaman ony da at qyp mingeni ras. Biraq sony kázir kim eskerip, kim músirkep jatyr? Iisi Qarataıdan tapqanymyz úsh-aq shal ma? Olardy da eskiniń kózi dep jer túbinen eksponat retinde aldyryp otyrmyz. Árıne, kóń-qoqyrdy aqtara bersek talaı ótelserıeniń tabylýy múmkin. Qartaıǵannyń bári Qydyr emes. Saqal-shash aǵarǵanmen aqsaqaldyqqa jete almaı qalǵandar qanshama. Jetkenderdiń de toqsanǵa deıingi ǵumyry tátti bolǵan joq. Ortamyzda jalǵyz zańger Eltaı otyr. Ákesi Násirhan Itjekkennen qaıtqanda búkil Topqaıyń bop kúrejolǵa júgirip edik. Shyn ba, ótirik pe dep. Óıtkeni katarjannan qaıtyp eldi kórgen ol kezde eshkim bolǵan joq-ty. Qarataı arǵy betke bosqanda jol bastap shyǵaryp salyp júrgenderdiń biri. Chekıser kózben kórip, qolmen ustamaǵan soń áıteýir esebin taýyp «kontrabandıst» dep sottaǵan eken. «Mekkeniń» qyzyǵyn áke kórgenmen azabyn Eltaı tartty. Zań fakúltetine qabyldanbaıtyn bolǵan soń Jalbaǵaev bop zorǵa iligip edi, oqýyn bitirgen soń da bul saladan qyzmet bermeı sandaltty. Qıyr jaılap, shet qonyp, týǵan jerge sińisip kete almaı, sarkidir tartqanda eldi taýyp edi, shalǵaıda júrse de shapaǵaty kóp tıdi: japa shekkenderdiń esesin alyp berip, naqaqtan kúıip bara jatqan talaı-talaı azamattardy kisennen qutqaryp qaldy, sol úshin oǵan rahmet aıtqan sirada bireý bar ma eken?.. Endi mine, búgin de onyń kim ekenin ekiniń biri bilip jatqan joq-aý...

...Frýnze jasy úlken bolsa da mektepti menimen birge bitirip edi. Qaıbir jetiskennen deısiń, oqýǵa qoldyń qysqalyǵy da. Dárigerlik ınstıtýtqa túsip alyp, alǵash ret adamnyń óligin kórgende aldy-artyna qaramaı aýylǵa qashyp ketken. «Bul meniń mańdaıyma jazbaǵan kásip eken, óliniń shek-qarnyn aqtarǵansha tiriniń bir qajetine jaraǵanym jaqsy emes pe» degen. «Tiriniń qajetine jarasam» dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, ómirdiń qyzyǵyn keship júretin shaǵynda jastyqtyń býy men qajyr-qaıratyn sharýanyń qamyna jumsap jiberdi: ataqty qolbasshynyń atyn tartyp alǵan soń ba, áıteýir tirshilikte joly boldy, kolhozdy da kórdi, kabınette de otyrdy, aýyldan bedel jınap, aýdandy da basqardy, attan túsken joq, urandap qol bastamasa da qarapaıym jurttyń baǵasyn bajaılap, aldyndaǵy aǵalarynyń qasıetin pir tutyp, óz qadirin túsirmeı kóptiń kóńilindegi Jaqsylyqov bolyp qaldy, famılıasyna saı Jaqsylyqov bop júrip jatyr. Shúkir! Bizden de bir «partıınyı deıatel» shyǵyp edi... Jarylǵastyń mańdaıyna jazǵan jalǵyz generaly da bar eken. Esesine bir Qarataıdan toǵyz jazýshy, onyń úsheýi Memlekettik Syılyqtyń, bireýi «Alash», taǵy bireýi Jambyl atyndaǵy halqaralyq ádebı syılyqtardyń laýrattary, shetinen aýdannyń «Qurmetti Azamaty», toǵyzy birdeı syqyrlap Katonqaraǵaıǵa sımaǵan soń bireýi ataqty Aıagózden baryp alypty. Ortasynda Qarataıdyń qara nary, Sosıalısik Eńbek Eri, ekonomıka ǵylymynyń kandıdaty Boshaı aǵamyz júr...

... Qańtardyń qaqaǵan aıazy edi. Keshki ymyrtta Bozjigit aǵamnyń jıreni men torysyna atdorba kıgizip, aqyrǵa shóp salyp shyqqanmyn. Qys boıy Altaıda tún balasy aıtarǵa ǵana, kún kókjıekke qulasymen dúnıe boz tartady da kógildir saǵym shalqıdy da turady, ásirese qatty aıazdarda. Taldan toqylǵan qasyqtaı kashovkany dúńgirletip, tanaýynan bý atqan par at kógildir saǵymdy qaq jaryp esik aldyna toqtaı qaldy. Turpaty Topqaıyńǵa bitpegen eńgezerdeı bir adam adymdaı basyp týra úıge tartqan, men kirgende Bókem ekeýi áńgimelesip tur eken. Asyǵys bolsa kerek, Óskemenge bara jatyrmyn dep kelbeti qyzdy tamsandyrǵandaı zor kisi daıar dastarhanǵa qaramastan ketýge yńǵaılandy. Bókem onyń hrom etikti aıaǵyna qadalyp qarap turǵan:

— Toqtaı tur, sen de bir jankeshti ekensiń, sánge bolmasa myna sýyqta hrom etiktiń syńar aıaqqa da septigi joq, — dep tór úıden áli kıilmegen, jýyrda ǵana Peshúıdiń kerjaqtaryna bir torpaq berip bastyryp alǵan jańa pımasyn alyp shyqty. Beıtanys etigin pımaǵa aýystyrǵanda bir aıaǵynyń ornynda aǵash protez ekenin kórip qaldym... Sol beıtanys búgingi el aǵasy Boshaı Kitapbaev eken. Aǵamyzdy 1963 jylǵa deıin qaıtyp kórgen joq edim. Odan beri de zaman ótipti. Bala kezińde kórgenińniń bári ertegideı. Er jetken soń ómirdiń boıaýy ońyp, qońyr tirliktiń qońyltaq tyrpyly bastalady. Men Boshaı aǵamdy sonaý bir boz dúnıeniń kógildir saǵymynan izdep edim, kóz aldymda mosqal tartqan kekse otyrdy. Gazetten Ǵabeńniń «Boshaıdyń úsh qarasyn» oqyǵan soń ony ishteı ıemdenip, bir kórýge yntyq bolyp edim, sóıtsem meniń kóńilimdegi Boshaǵam ystyq eken de, kázirgi kóz aldymdaǵy Boshaǵam salqyn kórindi. Sóıtsem, men balalyq qıalymda qap ketippin de alash qamy dep arpalysyp júrgen aǵamnyń tirshiliktegi qadamyna meniń sanam ilese almaı qalypty. Aýatkom tóraǵasy, aýpartkom basshysy, depýtat Boshaı, KPSS HH seziniń minberinen jurtty aýzyna qaratqan Boshaıdyń meniń kóńlimdegi Boshaǵama sımaıtynyn oılamappyn ǵoı. Boshaǵamnyń beınesi bıiktegen saıyn ol menen alystaı bergen sıaqty edi, sóıtsem ol Qarataıdyń tulǵasy ǵana emes, rýhanı kósemine kóterilip ketken eken. Ol Almatyǵa kóship kelgende Altaıdyń Muztaýy Alataýǵa kep qonǵandaı bolǵan. Osyndaǵy Qarataıdyń elý tútininiń tóri bir ǵana Boshaǵammen tolyp qalyp edi. Jalǵyz ǵana kúdik — búkil ǵumyryn at ústinde ótkizip kele jatqan jansebil adam Almatynyń kóńirsik kók tútinine otyǵa qoıar ma eken dep edim. Almatynyń aýasy túk emes, qıyny rýhanı atmosferasy eken. El ómirimen bite qaınasqan qaıratkerdiń tórt qabyrǵaǵa qamalyp qalýynan ótken qıanat bar ma. Almaǵaıyp zamannyń aldamshy qubylysy qarap otyrǵan pendeni de qajytady. Áýeli «qaıtaqurý» deıtuǵyn adam túsinbeıtin shyrǵalań, onan sońǵy jekeshelendirý deıtuǵyn kópe-kórneý el tonaýdyń úkimetı saıasaty, bılikke talasqan at tóbelindeı toptardyń aıdaryn edireıtip, jemqorlyq pen paraqorlyqty zańdy túrde memleket basqarýdyń ádisine aınaldyrǵan surqıalyq Boshaǵamdy qatty keıitti. Ásirese onyń janyn qınaǵany — aýylsharýashylyǵynyń kúıreýi. Qyryq jyldyq eńbegin aýyl úshin sarp etip edi. Katonqaraǵaıda Lenın kolhozy degen sharýashylyq bolǵan. Kezinde mıllıoner atanyp, oblysty qoıyp «Ekijdi Geroı» Aldabergenovtiń kolhozymen úzeńgi qaǵystyrǵan. Búginde elge ketip bara jatyp jol jıeginen esik-terezesi úńireıip, tóbesin alabota basyp, jermen-jeksen bolǵan eski qurlysty kóremiz. Bul da kezinde han saraıyndaı bolmasa da qarashanyń baspanasyna bergisiz mal qorasy edi. «Qaıran aýyl, qaıran sharýa!» dep Boshekeńniń eńbeginiń esh ketkenine ishiń ýdaı ashıdy. Kázir mundaı jaıdy mal túgili adamǵa da salyp bere almaımyz. Qora deımiz-aý, Boshekeń ketken soń qora turmaq Beket aýlynyń ózi baǵy bir zamannyń obasyndaı shógip, endi kóń-qoqyrdyń astynan qazyp alýy ǵana qalǵan.

Boshaǵam Almatyǵa jettim dep alshysynan túsip jata almady. Bir apta osynda bolsa, bir aı elde júrdi. «Aǵa, jas bolsa keldi, bir Qarataı emes, ıisi qazaq sizge razy shyǵar, endi demalatyn kez jetken joqpa» degenimizde:

— Jambasyń ekijarym metr uraǵa túskende demalatyn ýahyt taýsylmas, alpys jyl súıregen syńar aıaq syr bermeı turǵanda jer tanabyn áli de ólshep qalaıyn, — dep aǵamyz boı bermeıdi.

Boshaǵam surapyl soǵysta bir aıaǵyn jat jerge jerlep, Eýropanyń da shalǵaıyn ólshep qaıtqan. Aqyn Muzapar Álimbaev onyń okoptas dosy ekenin buryn bilgen joq edim. Kázir men tanıtyn soǵys ardagerlerinen osy ekeýinen basqa asa qymbatty kóp eshkim qalǵan joq-aý deımin. Aqyn jóni bir basqa, onyń óleńin oqy da ózin syrttaı syılasań da ımandylyq, al aǵaıynǵa aqyl, juraǵatqa janashyr tabyla bermeıdi. Boshekeń bir eldiń janashyry da, aqyly da desem artyq bolmas. Aqyly sarqylyp, aramy kúrmekteı qaptap ketken zamanda atańdy boqtaıtyn ardagermen de jylap kórisersiń. Kúndelikti kúıki tirlikte keńes beretin «aqylgóıler» tolyp jatyr, Boshekeńniń bolmysy arydan, tektilik pen danalyqtan týyndaıtyn tabıǵatynan. Onyń qasynda aıaq-qolymyzdy tartyp, aýzymyzdy tıyp otyramyz. Óıtkeni onyń sózine enshiles bolǵanmen oıyna jete-qabyl erý qıyn. Ne artyq ketip, ne kem túsýiń múmkin. Eki jaǵdaıda da «sengen qoıym sen bolsań» degendeı saǵan degen kóńili qolq etip túsip qalady. Buǵan sebep, oı jarystyratyn, arman bólisetin teń-tustastyń kemdigi men búkil ǵumyryn mojantopaı sharýanyń torylarymen tabaqtas, úzeńgiles qylǵan ýahyt, zerezep qylǵan tobyr. Sonsoń da ol eki udaı ómir keshken sıaqty: oıda qoıdyń baqaıyn qurttaǵan qoıshymen aıran urttasyp, ordada Dımekeń syndy qaıratkerlermen oı bólisken.

Ol Altaıdan asyp, alaı-túleı zamanda jansaýǵalap arǵy betke bosyp ketken besjúz tútin qarataılyqtardyń keıingi urpaǵyna deıin sanap qaıtty. Otyzynshy jyldardan beri Reseıdiń bodany bolǵan Qosaǵashtaǵy aǵaıyndardy da túgendep, týǵan jerdiń topyraǵyna qaıtaryp almasa da Atamekenmen jalǵastyryp eldegi týystarymen tanystyryp keldi. Osynyń bári ánsheıin el qydyrý emes, basqanyń oıyna kelmegen, basqanyń qolynan kelmeıtin úlken bir maqsattan týǵan edi. Búkil qazaq moınyna qorjyn salyp qańǵyp keteıin dep turǵan almaǵaıyp zamanda Boshaǵam sol qazaqtyń kezinde memleket bop tarıhta aty qalǵan Toǵyz Tańbaly Naımannyń shejiresin jazýǵa kiristi. Bul bir adamnyń emes, tutas bir ınstıtýttyń atqaratyn qyzmeti edi, «kózińdi jum da kólge sekir» demekshi, ushan-teńiz azapqa kimniń júregi daýalaǵandaı, Boshekeń táýekelge emes, ózine sendi, ózinen basqa eshkimniń bel sheship kirispeıtinin de sezdi. Toǵyz tańbaly Naımandy bylaı qoıǵanda, jeti Kókjarly turmaq jeti atasynan adasyp qalǵan keıingi jurt shejirege tanaýyn tyǵyp qaıtsin. Bir jyl emes, san jyldar boıy jıǵan-tergendi bir júıege jınaqtaýdyń ózi shómeleden shóńge izdegenmen birdeı, júıkeni tozdyratyn jumys. Onyń ústine Boshekeńnen basqa bir pende bolsa, atasyn aspandatyp, jamanyn ardaqtatyp qoıar ma edi?..

Enjarlyq ejelden dertimiz edi. Boshekeńniń azabyn bólip-jarar eshkim bolǵan joq. Eńbek daıyn bolyp, ony kitap etip bastyrý problemasy týǵanda da kómekteser aǵaıyn «men barmyn» dep shyǵa qoımady. Aǵamyz alǵashqy nusqany amalsyz rotoprıntke bastyrdy, ekinshi nusqa da eki kitap bolyp dál osylaı jaryq kórdi, tolyqtyrylyp, qaıta jazylǵan úshinshi nusqanyń bir tomdyǵy oqýshy qolyna zorǵa jetti-aý. Eńbek te óziniki, búkil shyǵynyn kótergen de ózi. Moraldik, rýhanı qunyna baǵa jetpes zor eńbek úshin de Boshekeńe kóziniń tirisinde eskertkish qoıýǵa laıyq der edim...

...Boshaǵam Almatyny tastap Altaıǵa qaıtqanda qaq ortamyzdan el kóship ketkendeı bolyp edi. Qonys aýdarsa da tý sonaý Óskemennen eń quryǵanda aptasyna eki dúrkin osyndaǵy ár tútinge telefon shalyp, amandyǵymyzdy bilip turatyn ádeti. Erte turyp, kesh jatýǵa mashyqtanyp alǵan baıyrǵy sharýanyń adamy tańǵy saǵat altyda amandyqty áýeli menen bastaıdy. Telefon shar ete qalǵanda Boshaǵam ekenin bile qoıamyn.

— Áı Qalıhan, amansyń ba ákem! — degen daýysyn estigende qarsy aldymda otyrǵan aǵamnyń beınesin kóz aldyma elestetem. — Seniń erte turatynyńdy bilem ǵoı, al men terezeniń aldyndamyn, eki kózim dalada, oneki múshesi túgelder kóshede tyrpyldap júgirgen bolyp júr. Zor kelse men syńar aıaqtap ta osylardan ozyp ketetin sıaqtymyn, — dep kúledi. Bul seksenniń segizindegi qarıanyń sózi. Qarıa deımin-aý, úni jıyrmadaǵy jigittiń daýysyndaı jigerli, kúlkisi já degen urǵashynyń sylqymyn arbaǵandaı. Jeńeshemniń «qulaǵyna altyn syrǵa», aǵamyzdy qanshalyq ózimsingenmen, jeńeshemnen ári qaımyǵyp, onyń aldynda qysyla beretinim bar, qyz kezinde ustazym edi, jetpistiń besine kelsem de mende shákirttik psıhologıa qap ketipti.

Aǵany el ishinde qýalasań tappaısyń. Birde oıda, birde taý basynda, mashınany atqa aýystyryp, Altaıdyń aǵashyn sanap júrgeni.

Telefon shar ete qalǵan.

— Áı Qalıhan, amansyń ba ákem!

— Aǵa, qaıdan habarlasyp tursyz?

— Qostanaıdan.

— Qostanaıdan?

— Jylqy zaýytyna kelip edim, bıesi de, aıǵyry da bar eken, biraq kóńilimnen shyqpaı turǵany. Endi qaıtamyn. Jáı, amandyqtaryńdy bileıin degenim ǵoı.

Qaıda júrse de tileıtini bizdiń amandyǵymyz. Jetpistiń jetisine kelgende Almatydaǵy búkil aǵaıynnyń basyn qosyp: «senderdi bir Allaǵa tapsyrdym» dep ketip edi, elge jetken soń da ińirde bizdiń ýaıymymyzben jatyp, erteńgisin bizdiń ýaıymymyzben tósekten tańǵy saǵat altyda turady. Sharýasy taǵy bar. Ejelden atqumar adam seksennen asqan soń da sol qumarlyǵyn tastaı almady. Jeý úshin, bolmasa sán úshin ustaǵan joq, áldebir malsaq pendelerdeı qarasyn kóbeıtý úshin de emes, seleksıa jasap tuqymyn asyldandyryp, sáıgúlikter men saltanattyń tektilerin júzge jaqyndatyp edi, jyl saıyn ondap azaıtyp turady. Azamattardyń múshel toıy, aǵaıynnyń kelin túsirý, qyz uzatý sıaqty toı-tomalaǵyna tańdap turyp at syılaıtyn jomarttyǵy jáne bar. Sánge min, jıylǵan jurt tańdaı qaqsyn; jaratyp báıgege qos, ataǵy el aýzynda qalsyn deıdi. Baǵa almasań, babyn tappasań baǵyn ashpadyń dep renjıdi. Júırikti sharanasynan, tektini tańdaıynan tanıtyn synshyldyǵy da ejelden jalǵasyp kele jatqan qazaqtyń synshyl tabıǵatynyń qasıetinen bolar. Qazaq jylqyny ǵana emes, adam genetıkasyn da taza ustaǵan edi ǵoı, tektiden kelin túsirý, tektige qyz berý seleksıa emegende ne? Úsh júzden qyz tańdaǵandar da bolǵan, bel quda, besik quda, bóde quda bolý tegin be edi? «Úıdiń myqtysy aǵashynan, jigittiń myqtysy naǵashydan» dep burynǵylar nege aıtypty? Qoqsyqtan boqsyq týady, byryshtan byqsyq týady. Búginde ıgi-jaqsylar da azaıyp ketken joq pa, osynyń sebebi nede? Bir aýylǵa bas bolatyn basalqa tappaı otyrǵan joqpyz ba. Sovet ókimeti qul-qutannan qudaı jasaımyz dedi, onysyn baı men kedeıdi teńestiremiz degen ótirik uranmen jasyrdy. Sondaǵy teńgergeni qaısy? Igi-jaqsylar men zıaly qaýymdy tap-taqyr sypyryp áketip, halyqty rýhanı jalańash qaldyrdy: halyqty azdyrý, ultty azǵyndatý, genetıkalyq qasıetin buzý maqsatyndaǵy zymıan saıasat kósh bastaıtyn kóshelilerdi, ult taǵdyryn oılaıtyn kósemderdi joıyp jiberdi. Tektiliktiń tórkini jatyrdan. Sovettik saıasat altyn tabaqqa boq quıǵyzdy...

Deni taza urpaq bolmasa dana qaıdan shyqsyn. Danalyq tek qana ıntellektige baılanysty. Kórgeni, kóptiń aýzynan tergeni, ómirden túıgeni óz aldyna, eń basty qazyna — bilim, sony sińire biletin analıtıkalyq aqyl-oı. Boshaǵamnyń ataq-abroıy bir basyna jetkilikti edi, sonyń bári adal eńbekpen kelgen. Soǵan qaramaı ǵylym kandıdaty degen tıtýldyń, soǵan bola Máskeý baryp dısertasıa qorǵaý qajet pe edi? Árıne, bir maqsattyń túbine jetpeı tynbaıtyn minez bar, oǵan qosa mıǵa salmaq, qolǵa júk bolǵan san jylǵy bilimdi ǵylymı negizde tuıyqtaý kerek boldy. Bilimdi jasaıtyn jeke tulǵa, jemisi kópke ortaq. Boshekeń ótkendi saraptap, búgindi bajaılap, bolashaqqa úmitpen qaraıtyn adam. Birde ol: «Átteń, sovet ókimetiniń qulaıtynyn bilgende men kóp nárseni basqadaı jasaıtyn edim ǵoı!» degeni esimde. Basqadaı ne jasaıtyn edi? Neni basqadaı jasaıtyn edi? Men qazbalap suraǵanym joq. Ol sabaqtap aıtqan joq. Meniń bopsalap túısingenim: jastyń ulǵaıyp, ómirdiń kóbi ketip azy qalǵany, eń ókinishi — qoldan bıliktiń ketkeni, jarym paıyzy aýylda otyrǵan qazaǵynyń taqyr jerde otyryp qalǵany ma dedim. Táýelsizdik degen uǵymdy sanamen sińire almaı, rýhanı bostandyqqa áli de jete almaı eseńgiregen qalyń tobyrdyń selt etpegen mylqaý keıpi de aǵamyzǵa ýaıym. Aǵanyń ýaıymy ótkendi ańsaý emes, ótkendi short kesip tastamaı, sony sýyrtpaqtap damytý. Tikeleı bılikke aralasa almaǵan soń ol qolyna qalam ustady, kúndelikti baspasózde ara-tura maqalalary da jarıalandy, oǵan «munyńyz teris boldy-aý» degen eshkim joq, ishteı quptap otyrsa da qorqaqtyqtan, kúshiginen talanyp jasqanshaq bop qalǵan zıalylar úndemeı ıek qaǵyp qutyldy.

Telefon shar ete qalady.

— Áı Qalıhan, amansyń ba ákem! Sen mynany biletin shyǵarsyń, — deıdi de aldymen Abaıdan bir shýmaq oqıdy.

Ol búkil Abaıdy jatqa biledi. Bir Abaı emes, qazaqtyń mańdaıyna bitken arǵy-bergi dańǵyldaryn terip oqyp, qazyp oqıdy. Men onyń eske saqtaý qabyletine tańqalamyn. Kúndelikti gazet-jýrnaldardy pushpaǵana deıin aqtaratyn da Boshaǵam. Alash qaıratkerleriniń qaı jyly, qaı basylymdarda jaryq kórgen eńbekterin qolmen qoıǵandaı sanap bergende men ózim osy jasyma deıingi ǵumyrymdy tekke ótkizgendeı sezinetinim bar. Onyń árbir qońyraýy maǵan bir jańalyq, bir ketigimdi toltyrǵandaı bolady. Sóıtsem, bar qazaqty aıtpaǵanda, bir Qarataıdyń ózinde men bilmeıtin aqyndar da, aqyldar da barshylyq eken, meni solardyń izine salyp, bar bolsa búgingi urpaqtarynyń qaıda júrgenin, joq bolsa súıeginiń qaıda jatqanyna deıin qulaqqaǵys qylǵanda solar týraly kórkem shyǵarma jazady dep oılaıtyn kórinedi. Jazar edim-aý, eger Jaratqan soǵan jeter ýaqyt berse, ruhsat etse...

Kezinde Muhamedjan Qarataevtan: meniń Almatyda báıgege qosqan eki taıym bar edi, solardyń shabysy qalaı dep surasa kerek. Eki taıynyń biri men, ekinshisi Oralhan.Jer ortasynan asyp ketsem de men oǵan áli kúnge taımyn. «Shabanbaıdaı jer qaıda?», «Qarataıdaı el qaıda?» degen epıkalyq kitap jazasyń degen de Boshaǵam bolatyn. Bul da maǵan oı saldy da basqanyń bárin syryp tastap «Kelmes kúnder elesine» qaırylýǵa sebep bolǵan da osy.

Búginde aqsaqaldardyń aqylyn artyq sanaıtyndar da tolyp jatyr. Bir ǵasyr ǵumyr keshken abyzdardyń asýdyń ushar bıigine shyqqan soń etekte qalǵandy alaqanynan oqıtynyn bákene jurt qaıdan bilsin. Ótkenniń ıgi-jaqsylarynyń esimin mármár tasqa kóshirip, Qatynqaraǵaıdyń tórt qubylasynan túgel kórinetin bıikke Boshaǵam beker aparyp qoıdy deımisiń. Asýdyń arǵy jaǵy shyńyraý ekenin umytpalyq, asyldarymyzdyń beınesi tulǵalanyp, qashanda kóńilimizdiń bıiginde tursyn, esimderi mármárge emes, júregimizge jazylsyn da! Ázirge búkil Qarataıda Boshaı Kitapbaevtiń jalǵyz ekenin de umytpalyq!..

***

Shybyndybulaq. Jazy shybynsyz, qysy maı tońǵysyz qasıetti Atajurt. Butasy syzdan maıysyp, japyraǵy shyqtan terlep turatyn ormandy Altaıdyń bar ylǵalyn saýyp alyp, ne tolmaıtyn, ne solmaıtyn, synaptaı móldir, syldyry sezimdi qytyqtaıtyn momaqan bulaqtan Altaıdy ańsap kelgen qazaqtyń ıgi-jaqsylarynan dám tatpaǵandary joq. Aqyn aǵamyz Qaınekeı Jarmaǵambetovtiń: «Apyraı, býl jerde de kisi óle me eken?» deıtini tegin emes edi. Aǵamyzdyń aqyndyǵyn bylaı qoıǵanda búkil qyzmatin bilmeıtin qarataılyqtar kemde-kem eken. Elge de, jerge de qatty razy bolǵan soń: Qalıhan, qaıtar jolda men de seni qymbat bir aǵańmen tanystyramyn dedi. Aıtqanyndaı Semeıge toqtap Qaıym Muhamadhanovqa alyp bardy.

Qyzyl shyraıly, qyr muryn, ashyq mańdaı, kez-kelgenge tiktep qaraıtyn, «Al, menmin, qaıtesiń?» degendeı, tula boıynan qarsylyq teýip turǵan qaısar adamdy kórdim. Áýelde syr bermeıtin sýyq jan sekildi edi. Ush bólmeli páterdiń ekeýin arhıv pen kitaphanaǵa berip, báıbishesi ekeýi bir qýysqa tyǵylyp otyr eken. «Jaspyn dep jasqanbaı keń otyr, saǵan beretin qyzym joq!» degen soń dúnıe keńip sala berdi. «Osyǵan da shúkir, tas kameranyń qasynda bul da tórjaılaý ǵoı» dedi. — Átteń, úsh áripten qoryqqandyqtan qatyn biraz nárselerdi órtep jiberipti».

Ýnıversıtettiń birinshi kýrsynda júrgenimde Qaıym Muhamedhanov degendi burjýazıalyq ultshyl retinde jıyrmabes jylǵa sottap jiberipti degendi estigen edim, alashordashyl eken degendi de estigenbiz. Biraq «alashorda» degen uǵymnyń ne ekenin, «alashordashylardyń» kim ekenin ol kezde bilsek buıyrmasyn. Úlkenderdiń sybyrlap qana sóılesýinen áıteýir qazaq ultyna baılanysty ekenin ishimiz sezetin. Ustazdarymyz «alash» dese at-tonyn ala qashyp, shákirtterin odan aýlaq ustaýǵa tyrysatyn. Tek Beısembaı Kenjebaev qana: «balalar, esikti qymtap jabyńdarshy, men artymnan sóz ergish adammyn» deıtuǵyn. Beısekeńniń búkil leksıalary Sultanmahmut Toraıǵyrovty aqtaýmen ótti. «Alashtyń» gımnin jazǵan da Sultanmahmut ekenin keıinnen bildik qoı. Kezinde Beısekeńdi túsinbedik, baǵalaı almadyq, ol kisi de bizden jasqanyp, qashqaqtap júrdi. Syrttaı momaqan aǵamyzdyń ishinde ne zaprannyń qaınap jatqanyn biz qaıdan bileıik. «İsh qazandaı qaınaıdy, kúreserge dármen joq» degendeı, ustazdarymyzdyń bári de qystyǵyp, shákirtterine ótkenniń aqıhatyn aıta almaı ketipti-aý. Kózimizdi bir ashatyn Muhtar Áýezov edi, biraq odan bir nárseniń shyndyǵyn suraýǵa batylymyz barmady, onyń ústine Qaıym Muhamethanovtyń isine qatysy bar degendi qulaǵymyz shalǵan, ol da uzynqulaqtan jetkenimen mánisine barǵan emespiz. Aıaǵyn ántek basyp aýyldan endi kelgen mojantompaılardyń Muhańmen áńgimelesýge moraldik múmkindigi de joq edi.

Elýinshi jyldary ýnıversıtettiń bedeli erekshe edi. Ýnıversıtet bedelin ustap turǵan bir top ǵalymdar boldy: arǵysy álemge, bergisi Odaqqa áıgili hımıkter, fızıkter, bıologtar — akademıkter, ǵylym doktorlary, profesorlar. Óz basym hımıadan túk habarym bolmasa da akademık Sokolskııdiń leksıasynda eki saǵat otyryp shyqqanym bar. Ýnıversıtettiń rektory ári Syrtqy İster mınıstri Tólegen Tájibaev shet elge baryp qaıtqan saıyn stýdenttermen qyzyqty áńgime ótkizgende úlken zalda ıne shanshar oryn qalmaýshy edi. Stýdentten bastap rektorǵa deıin qadyr tutyp, esikten kirgennen qoshamettep qarsy alyp, keterde kóligine qoltyqtap otyrǵyzyp salatyn erekshe bir adam Muhań bolatyn. «Áýezov kele jatyr» dep tómennen bireý aıqaılasa, úsh etaj túgelimen baspaldaq jaqtaýyna qazdaı tizilip, eki týyp bir qalǵanyndaı sálem berisip jatady, eshqaısysynyń túsin toqtatpasa da ejelgi tanysyndaı Muhań da barshasyna bas ıip ótedi. Muhańnan dáris alǵanǵa da dásterdeı bolatyn fılologter men jýrnalıser jaly kúdireıip, top ishinde shirenip turatyn da kezderi bolýshy edi.

Kezekti leksıasyn Muhań aıtys aqyndarynyń ókili dep Jambyl men Isa týraly oqyǵan, bul ekeýiniń esimin erekshe bir súıispenshilikpen atap, árbir leksıasynda esebin taýyp soqpaı ketpeıtin... Aýdıtorıa aýzy-murynynan shyǵady. Geologtar da, bıologtar da osynda. Tipti biz túsin tanymaıtyn adamdar da bar. Muhańnyń kósilip bir sóılegen kúni edi. Kenet...

... orys ádebıetiniń tarıhynan sabaq beretin, ári fılologıa fakúltetiniń partorgi Ǵabdırov degen ustazymyz aıqarma esikti shalqasynan ashyp tastap, qaq ortasyna táltıip tura qaldy. Boıy sharǵy, tula boıyna tutam et bitpegen qalaqtaı ǵana kisi edi. Soǵan qaramastan ylǵı da jurttyń tóbesinen qaraýǵa tyrysyp, meıli shúrshit bolsa da tek qana oryssha sóılesetin ádeti.

— Bez-zo-braz-zıe! — dedi.

Áli turdy, beri turdy. Aýdıtorıa da tym-tyrs. Muhań da tym-tyrs. Álden ýaqytta taǵy da:

— Bez-zo-braz-zıa! — dedi.

— Áı, shyraǵym, eniń men turqyń eki qarys bolyp esikke sımaı tursyń ǵoı, ne bop qaldy? — dep Muhań búkil denesimen buryla partorgke shanshyla qarady.

— Muhtar Omarhanovıch, vy sorvalı zanátıa vsego ýnıversıteta!

— Páli, bulardy men shaqyryppyn ba?

— Bez-zo-braz-zıe! — dep partorg esikti jappastan shalqasynan tastap ketti.

Aýdıtorıa tym-tyrs. Qyzǵylt qońyr kástómniń óńirin aǵytyp tastap Muhań arly-berli júrip aldy. Óńi de kúreńitip ketken eken. Penjaǵynyń tym uzyn, shalbarynyń balaǵy tar, shulyǵynyń appaq ekenin tuńǵysh ańǵarǵandaı boldyq. Osy kezde qońyraý soǵyldy da Muhań sol boıda lám-mım demesten shyǵyp kete berdi. Ashyq qalǵan esikten aıaq tyqyry qumyqqansha birde-bir stýdent typyr etken joq.

Sol kúni rektoratqa raport túsipti.

Bul elý úshinshi jyldyń jazǵasalymy, «Slonnyń» aýzyna qaqpaq, izine ańdý, aıaǵyna tusaý túsken kezi edi. «Slon» KGB-niń Áýezovke qoıǵan laqap aty. Uzmaı Muqań Máskeýge ketýge májbúr bolǵan.

Keıin, ataqty ǵalym Myńbaevtiń týǵan jıeni, KGB-nyń arhıv bóliminiń meńgerýshisi, otstavkadaǵy polkovnıkpen Sovmın aýrýhanasynda bir palatada jattym. Gazette Qaltaı Muhamedjanovtyń Smet Keńesbaevqa arnaǵan haty jarıalanǵan kezi edi. Keńesbaev bul hatqa jaýap qaıtarǵan joq. Osyǵan baılanysty polkovnıkti sózge tartqanymda aıtqany...

... Qaltaıdyń jazyp otyrǵany bastan aıaq aqıhat. Biraq bul az. Keńesbaevtiń oǵan jaýap qaıtarýǵa argýmenti joq edi. Repressıa kezinde qýdalaýǵa ushyrap, Qyzylordaǵa jer aýdaryldym degendi aıtyp júr. Beker. Komıtettiń tapsyrmasymen barǵan. Bir jyldyń ishinde ınstıtýttyń talqanyn shyǵaryp qaıtyp keldi. Onyń endigi obektisi Ǵylym Akademıasy edi. Sondaǵy aıaqtyń tyqyry, shybynnyń yzyńyna deıin onyń kózi men qulaǵynan tys qalǵan joq, ásirese Muhańnyń izine sham alyp tústi: jınalys pen jıyndarda ne aıtty, kimmen kezdesip, kimmen sóılesti, osynyń bárin jipke tizgendeı erteńgisin komıtetke ákelip tapsyratyn. Ol tańda kelip, saǵat toǵyzǵa onbes mınýt qalǵanda shyǵyp bara jatatyn edi. Jantartqan bolyp ol tipti bizdiń qyzmetkerlerdiń ústinen de materıal jınaı bastady. Birde bólim meńgerýshisi shaqyryp jatyr degen soń barǵan edim, júregim zyrq ete qaldy. Álginde ǵana Keńesbaevtiń shyǵyp bara jatqanyn kórgenmin. Bastyǵym qolyndaǵy eki-úsh paraq qaǵazyn jyrtyp-jyrtyp qoqys qalbyryna tastaı saldy da:

— Sen budan bylaı kez-kelgen jerde «Elim-aıdy» aıta berýdi qoı! — dedi.

Tóbemnen toqpaqpen urǵandaı boldym. Keshe ǵana Myńbaevtiń úıindegi jeńgem ul taýyp, naǵashym shildehana jasaǵan. Tapshylyqtyń kezi, men Shelekke baryp, bir qoı, eki chetvert spırt alyp kelgenmin. Zıaly qaýymnyń bas kóterer azamattary jınaldy, jazýshylardan Muhań, Sábıt, Ǵabıtter de bar. Aǵalar qolqalap qoımaǵan soń dastarhan kóńilin kóterý úshin «Elim-aıdy» aıtqanymda Keńesbaev, «jaraısyń» dep arqamnan qaqqan. Arqadan qaǵyp otyryp shetimizden kógendep eki-úsh paraq qaǵazǵa sıǵyzǵan eken de.

«Slonnyń» tystaǵy júris-turysyn baǵatyn ózimizdiń qyzmetkerler. Baratyn, at shaldyratyn jerlerine tyńshy apparat qoıyp, qaǵazǵa túsirip otyratynbyz. Qansha tom bolǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi, sonyń bárin tek 1962-jyly ǵana órtep jiberdik. Shyraǵym, alda-jalda birdeńe jaza qalsań meniń aty-jónimdi atama, qartaıǵan shaǵymda maǵan da tynyshtyq kerek.

Polkovnıktiń aıtýynsha ishegiń túıiletin kúlkili áńgimeler de bar edi. Olardy tize berýdi jón kórmedim, ári áńgimeshiniń tilegin oryndaǵan túrim de osy. Esesine ar jaǵyn Qaıym aǵamyz toltyrdy...

...Jıyrmatoǵyzynshy jyly qaharyna mingen repressıanyń yzǵary qazaq zıalylarynyń basynan áli de ketken joq eken. Sonyń bir ekpini elýekinshi jyly qaırylyp taǵy soǵypty. Ár naýqanǵa ilgeshek kerek, qulannyń qasynýyna myltyqtyń basylýy, sebep tabylmaı otyrǵanda Qaıym Muhamedhanov dısertasıa qorǵaı qalypty, taqyryby «Abaıdyń aqyn shákirtteri», jetekshisi Muhtar Áýezov. Áıteýir Muhańa jip taǵý úshin bul da kúni buryn daıyndalǵan «saıası proses» bolsa kerek. Abaıdyń ózine de tisin qaırap, aqyndyǵyna shák keltirip júrgen jandaıshaptardyń aýzyna mákúrik toltyryp bergen keńestik saıasat urtyndaǵy aram jynyn armansyz shashyp qaldy: dısertasıa degen laqapty paıdalanyp, Áýezovtiń shákirti feodalızmdi dáriptep, sosıalısik qurlysqa laǵnet aıtqan reaksıashyl, kertartpa aqyndardyń esimin jurtshylyqtyń esine qaıta saldy, bul sosıalısik realızmge jasalǵan óreskel shabýyl dep aq ıt pen kók ıtti daqpyrtqa aıdap saldy. Dıskýssıany uıymdastyryp, aıtysta abalaǵandardyń din ortasynda ataǵy bar, aty belgili ǵalymdar da bar. Ustazdyń jalynan ustaý úshin aldymen shákirtti qurbandyqqa shalý kerek boldy da sot prosesi Almatydan aýlaq Semeıde ótti. Ortalyq Komıtetten aıyptaýshy bolyp Qaınekeı Jarmaǵambetov barǵan eken... Áńgimemen otyryp túnniń bir áleti ótip ketipti. Qaıym aǵamyz arhıvinen Qaınekeıdiń aıyptaý sóziniń qoljazbasyn taýyp alyp oqı bastady. Qaınekeı maǵan jaltaqtap qaraı berip edi, túsi buzylyp, botalaǵan kózinen sorǵalaǵan jasty baıqap qaldym. Qaıym qoljazbany jaba saldy da:

— Kóńilińe alma, budan endi keler-keter zaýal joq, — dedi Qaınekeıge.-Sen kináli emessiń, sen bolmasań SK-dan basqa bireý keler edi, kele qalsa budan da ashshy bolýy múmkin edi. Jalǵyz ǵana kóńilde ketken bir túıtkil, dos-jarandarmen qoshtasaıyn dep taı soıyp qonaq shaqyrǵanymda sen kelmeı qaldyń ǵoı...Já, tań atsyn, saǵan tańsyq bolmasa da myna inishekke qalany aralatyp qaıtalyq.

Meniń bozbala shaǵymnyń úsh jazy Semeıde ótip edi. Qyzyqqa toly armanshyl shaq, kózdiń janary tatardyń qol jetpes sylań qyzdarynyń kókireginde ketken. Sodan ba, meniń kóńilimdegi Semeıdi kúni búginge deıin Almatyǵa da, Astanaǵa da aıyrbastaǵym kelmeıdi. Ertistiń sýyn qasyqtap ólshemesem de qalada qansha kóshe baryn biletin sıaqty edim. Sóıtsem eshteme bilmeıdi ekenmin. Kórdim, bildim degenim sanaǵa sińbegen, eser shaqtyń jelkóbik sýretteri eken. Qaıym aǵa Jańasemeıdegi kók darbazaly kók úıge alyp kelgende ǵana oıǵa qaldym.

Jurttyń aýzynda «Kók Úı» atanǵan jupyny ǵana aǵash ǵımaratty semeılikter erekshe qadir tutatyn kórindi, ásirese zıaly qaýym. Bul úıdiń kıeli qasıeti qazaqtyń «Abaı-aǵasyna» baılanysty bolsa kerek. Sońǵy ǵasyrdaǵy ulttyń uly ǵulamasy sonaý Shyńǵystaýdan qalaǵa túskende osy úıge toqtap, osy úıde jatady eken. Abaıdy syılaǵan eldiń ıgi-jaqsylary kók darbazaǵa sálem bermeı ketpegen. Alash kósemderiniń, alashpyn degen azamattardyń at baılap túser beketi de osy úı bolǵan, nebir jıyn, salıqaly suhbattar da osynda ótken. Alash partıasynyń sońǵy programmasy osynda talqylansa kerek. «Kók Úıdi» jalpaq qazaqqa «Abaı jolynda» Muhań tanystyryp edi, bul úı Muhańnyń óz ómirinde de erekshe oryn alǵan eken.

Qalanyń ortasynda, bıik munaranyń irgesinde birjarym qabattyq eski úı tur. Qaıym aǵanyń aıtýynsha Muhań osynda páter jaldap, terezeden munaraǵa qarap otyryp «Kinámshil boıjetkendi» jazypty. Muhańdy bilmese de, bilse de beıtanys adamdar bizge dastarhan jaıyp, Qaınekeı ekeýmiz Muhańnyń ornyna túnep shyqtyq. Erteńinde aqyn Káshap Týǵanbaevty qosyp alyp, balyq aýlaımyz dep Aralǵa tarttyq. Aral degenimiz eki aıryqtyń ortasy. Ertis baıaǵy sol Ertis, zamannyń qaryspa daýylynan sharshaǵandaı órkeshi shógip, ekpini baıaýlap qalypty. Baıaǵy eńkeıseń júzińdi kóretin aınadaı móldirliginen aırylǵan, erinshek qula sý ýahyttyń qoımaljyńyn qosyp alypty. Joǵarydan eki jerden GRES salyp, shlúzben qylǵyndyryp tastaǵan soń Ertis te erkindigin joǵaltqan. Buqtyrma deıtuǵyn «teńizdiń» túbinen tabyttan bastap tarbaǵanyń óleksesine deıin qalqyp kelip Semeıdiń irgesin kúńirsitip jatyr. Kezinde til úıirgen qaıran kúreń syra saryq sekildi, tańdaıǵa tatymaıdy. Bir kezde aıaǵynan júretin jastar, taıaǵyna súıengen qarttar da demalys kúnderi Aralǵa júgiretin, saıa da osynda, saýyq ta osynda, ár taldyń túbinde syranyń bóshkesi kúmpildep, ár tasanyń kóleńkesinde jarasqan kóńil kúńkildesip aptasyna bir kún jyrǵap qalatyn. Men Semeıge degen armanymdy taýysyp aldym ba, álde jastyqtyń taýy shaǵyldy ma, Aral meni qulazyp qarsy aldy. Ózennen kóktemde bólinip qalǵan qamysty qara sýǵa qonys aýdaryp edik, odan da balyq túgili baqabas ta ustaǵanymyz joq. Balyq degen ánsheıin aıtarǵa ǵana eken, Qaıym aǵa bizderdi ońashaǵa alyp shyǵyp, áńgimeniń tıegin armansyz aǵytý ekenin artynan túsindim.Aralǵa qarnym ashsa da aǵalaryma erip bir kúnde bir ǵasyrdy sholyp shyqqandaı boldym. Ýnıversıtet qabyrǵasynda dáris aldym dep syrttaı tamsanǵanym bolmasa Áýezovtiń kim ekenin bilmeppin ǵoı. Ýnıversıtet bitirgen soń Muhańnyń qolyn tábárik tutyp, «zachet kitapshasyn» tapsyrmaımyn dep bir jyl dıplomsyz júrgenim de tegin emes eken. Shetel ádebıetiniń, orys ádebıetiniń tarıhyn ejiktep, saıası ekonomıa, jaǵrapıa, jańa tarıh, KPSS tarıhyn jattaǵansha Muhańnyń leksıasyn bes jylǵa sozsa da artyq emes eken-aý!.. Jalǵyz Abaıdy jalaýlatyp, onyń quıryq-jalyn kúzep tastap, aýyzdy qý shóppen súrtip júrsek, onyń shákirtteriniń ózin bes jyl jastanyp jatyp oqysań da taýysa almaıtyndaı ekensiń. Solardyń bir de biriniń tvorchestvosy ne oqýlyqqa, ne joǵarǵy oryndarynyń programmasyna kirmegen, mádenı, rýhanı ómirde Abaıdyń artynda iz qalmaǵandaı. Qaıym aǵanyń aıtýynsha Abaı shákirtteriniń ishinde talanttysy da, tarpańy da Árip Táńirbergenov bolsa kerek. «Birjan-Sara» dramalyq poemasyn Árip Qytaı men eki aradaǵy «Áskerı-dıplomatıayq korpýsta» qyzmet istep júrgen kezinde Zaısanda otyryp jazyp, «Aıqap» jýrnalyna jibergen eken, birinshi dápter joǵalyp ketip, poema jýrnalǵa basylmaı qalypty. Abaıǵa tıisý úshin aqyn kereı Birjandy ádeıi arǵyn etip sıpattaıdy da Saranyń aýzymen Qodar men Qamqany tilge tıek etedi. 1918 jylǵy «Abaı» jýrnalynda Abaıdyń ómirbaıany men tvorchestvosy jaıyndaǵy ocherkinde Muhań: Abaı shákirtteriniń ishindegi kekshili Árip Táńirbergenov edi, ustazynyń bir synaǵanyn keshire almaı «Birjan-Sara» dramalyq poemasynda úly aqynǵa til tıgizdi dep jazdy. (Jalpy, Birjan men Saranyń aıtysy kúmándi. 56 jastaǵy Birjan men kámeletke tolmaǵan qyz balanyń aıtysýy múmkin be? Áıgerim men aradaǵy ósekten keıin Birjan ózin aqtaý úshin qaıtar jolda Eshkólmeske soǵyp, án salyp Abaıdy dáriptegenge uqsaıdy. Sonsoń Birjan aıtys aqyny emes, óz ánderine ǵana, sıtýasıaǵa baılanysty óleń shyǵarýǵa májbúr bolǵan. Qaıymnyń tórt tomdyǵynan Saranyń óleńderin de oqydyq, professıonal aqyn emes, qaraóleńniń yrǵaǵymen qıystyrǵan, keıde uıqasy da shalaǵaı jeke-jeke shýmaqtardyń jıyntyǵy. El aýzyna sensek, Árip Sara apamyzǵa ǵashyq bolǵan desedi. Kóktem shyǵa kelip, jaz jaılaýdy birge ótkizip, Eshkiólmestiń qyzyǵy taýsylǵan soń kúzde biraq qaıtatyn bolypty. Aqynnyń Sara apamyzǵa arnaǵan úsh birdeı dastanyn da oqydyq. Qaı qyrynan qarasaq ta «Birjan-Saramen» úndes, bir avtordyń qolyn tanydyq. Birjannyń «Aıbozym» ánin zertteýshiler de ár saqqa júgirtip edi. Biri ǵashyǵyna arnapty, biri jaryna arnapty desti. Bul ánshiniń Abaıǵa degen arnaýy. Attanarda Abaıdyń otaýyna kirip qoshtasýǵa batyly jetpegen soń bir jyldan keıin qaıtyp oralyp keshirim ótinemin dese kerek. Abaıdaı arýaqty adamnyń ókpesi tegin jibersin be, barǵan soń syrqatty bolyp, qus keler, qus qaıtar kezde kóterilip jatyp qalǵan.

«Aı Bozym, aıhaı Bozym, dańǵyl Bozym, Jer shalǵaı jete almadym jalǵyz ózim. Qasymda qurby-qurdas qalmaǵan soń, Qaıteıin, kimge jeter aıtqan sózim?!»

Qazaq «bozym» dep tek er adamdy ǵana aıtady: kemeline kelgen, aqyl-oıy tolysqan jigittiń serkesi; «dańǵyl» - el kósemi, dana, danyshpan degen maǵnada bolsa kerek. Áıel juraǵatyn «bozym», «danyshpanym» degendi estigen qulaq bar ma eken?..

...Qaıym aǵanyń qasynda bolǵan biraz kúnde bir ǵasyrdyń oljaq-buljaq qatparyn eptep aqtarǵan sıaqtymyz. Buryn bet-júzin kórmegen adammen aǵaıyn bop ketkendeı edik. Áńgime kóbine Muhań týraly boldy. Men túgili aldymyzdaǵy jasamystar bilmeıtin talaı qupıalar bar eken. Muhań tvorchestvosy haqynda ǵana juqalap aıtqany bolmasa, áleýmettik, úkimetı qyzmeti jaıynda qaǵazǵa eshnárse túsirmepti. Artynan ańdý qalmaıtynyn bilgen el aǵasy qashanda saq júrse kerek.Ult qaıratkerleriniń beldi tulǵasy sovet ókimetiniń alǵashqy jyldarynda bılik mańynan tym alshaq ketpeı saıası naýqandarǵa barynsha aralasyp otyrǵan eken. Gýbıspolkomda jaýapty qyzmet atqaryp júrgen kezinde úsh oblys — Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar, Semeıdi Lenın Sovnarkomnyń qaýlysymen Reseıge qosyp jibergende Novosibirde alty aı boıy dıskýssıa uıymdastyryp, bul ólkeniń ejelgi qazaq jeri ekenin dáleldep, Qazaqstan quramynda alyp qalǵan. Jankeshtilik jasap, qazaq eliniń tutastyǵyn qorǵap qalǵan turannyń uly perzentine Óskemenniń jóni túzý bir kóshesin kúni keshege deıin qımaı júrgen sheneýnikter arǵysy 300, bergisi 70 jyl bılik júrgizgen otarshyl shovınıserdiń silimtigi demeı kór. Rahymshylyq etip, músirkegendegisi sol, aty álemge jaıylǵan uly jazýshynyń esimin saldyrynan qańǵyrǵan ıt qashatyn temirjoldyń tabanyna tastap otyr. Kim biledi, eger Muhań bolmaǵanda sonaý Hİİİ ǵasyrda tarıhqa maǵlum bolǵan Shyńǵystaýdy Altaı ólkesinen izdep júrer me edik? Nesipbek Aıytov ekeýmiz osy óńirden shyqqan aqyndardyń arǵy-bergisin sanap otyryp 180-ge jetkizip edik, anyǵyn aıtqanda bul da el tarıhyna, qazaq ádebıetiniń tarıhyna ketken belgili esimder. Solardyń bárin atap jatpasaq ta bir ǵana Abaı shákirtteri qanshama. Sanap beretin shejireshiler de búginde taýsylǵan sıaqty. Sońǵysy Qaıym aǵamyz edi. Ol da tas músin bolyp Semeıdiń bir kóshesinen oryn tapty. Basqasyna qaı qalanyń kóshesinen oryn izdesek eken?.. Tegi, tarıhymyzdy kóne zamannan beri tasqa jazǵan halyq edik, qaǵaz-qalamnyń ýaqytynda, kóne kózderdiń sarqyny taýsylmaı turǵanda keıingi urpaqqa solardyń eń bolmaǵanda esimin qaldyryp ketkenimiz jón shyǵar. Baqıǵa ketip qalǵan Qaıym aǵalar fánıge qaıtyp kelmes. Kózi tiri Abaı shákirtterinen kórgenimiz Sháker Ábenov qana. Kádimgi Abaıǵa qol jumsaǵan tentek Ábenniń jalǵyz urpaǵy, tentek aqyn Sháker Ábenov. Onyń ózi de:

«Mendeı jan ólmeı sirá tynshyǵa ma, Jarydym tyńshyǵa da, synshyǵa da. Men ólgenmen aqyndyq sen ólmessiń, Mazamdy alyp, janymdy shymshylama, — dep ketip edi.

Aqynnyń mazasyn alyp, janyn shymshylaǵan qanshama syr, qanshama jyr qaǵazǵa túspeı qaldy eken, tússe qanshasy tasqa basylmaı qaldy eken dep tuıǵyndaı qarttyń bet-júzine qaraımyn da almaǵaıyp zamannyń surapylynan tilim-tilim bolǵan kári Shyńǵystyń qasiretti de qasıetti óńirindeı bir ǵasyrdyń muńy men ýaıymyn ádiptegen jumbaǵy kóp aıqysh-uıqysh ájiminen qaımyǵyp buǵyp qalamyn...

...Sháker kópke jyryn oqytqanmen syryn oqytpaǵan, ishin tyńshyǵa da, synshyǵa da aldyrmaǵan pysty jan edi. Sirá ózinen de jasyratyn ishtegi bir jalyn, bir sher bar-aý deısiń de tynasyń. «Men bir jumbaq adammyn ony da oıla» deıtuǵyn Abaı mektebiniń sońǵy shákirti ekeni esińe túsedi de, onyń ár sóziniń astaryn jeri men eliniń taǵdyrynan izdeı bastaısyń. Aqyn Jerdiń, Eldiń perzenti ekeni ras bolsa, perzent boıynda Ananyń qany, qasıeti, júıkesi bary haq. Aqynnyń kindik kesken jeri Shyńǵystaý. Qaıran qalatyn bir túıtkil, Shyńǵystyń qasıeti qalyń ba, qasireti qalyń ba? Salmaqtaı kelseń bezbenniń eki basy birin biri basa almaı, tepe-teń siresetin de turatyn sıaqty. Baıyrǵy Naımantaý Shyńǵystaý atalǵaly, Orda Shyńǵysta túrkiniń onalty bıi Temirsheni aq kıizge kóterip Shyńǵys qaǵan ataǵaly, onan bergi Oırat-qalmaqtardyń oıranymen bastalǵan Aqtaban-SHubyryndy tup-týra júz jıyrma jyldyq soǵyspen aıaqtalǵan eken. Sonymen tyndy ma?.. Onan keıingi otarshy men ıtarshyny qaıda qoıamyz? Onan keıingi qazaqtyń teń jartysyn jutyp ketken qylyshsyz maıdan, tútinsiz oqty qaı zaýalǵa telımiz, qaı saýalǵa sıǵyzamyz? Odan keıingi... Baǵyp otyrsaq, qaıran qazaq sońǵy jarty-aq ǵasyrdy soǵyssyz ótkizgen eken. Sonyń bárine kýá bolǵan kóne Shyńǵys soǵystan keıin de qyryq jyl boıy múńkir-náńkirdi bastan keship, kúni búginge deıin yńyrsyp jatyr. Bul az qasiret bolyp pa?! «Sory qalyń soqqy jegen pyshanamyz» degendi Abaı aıtyp ketken, Abaıǵa deıingi Aqtanberdiden qalǵan da uly sóz bar, onyń ber jaǵynda sol Abaıdyń ustazy Dýlat Babataıulynyń ókinishi men óksigin de qanjylap otyryp jutyp qoıǵan joqpyz ba! Abaıdan keıingi onyń shákirtterinen qalǵan da ulaǵatty sóz ulanǵaıyr. Sory qalyń bolǵan soń qusalyqtan shyǵa ma, qaısarlyqtan, jankeshtilikten týa ma, áıteýir, Shyńǵystaý atomnyń ǵana emes, aqyndyqtyń da polıgony bolypty-aý. Qasiretti jerdiń qasıeti de osynda. Sháker Abaı mektebiniń sońǵy shákirti bolsa, jazylmaı qalǵan, ásirese jazylyp jarıalanbaı qalǵan jyrlary polıgonda jarylmaı jatqan bomba sıaqty kórinedi de turady. Túrmeden túrmege kóship-qonyp júrgende báıbishesi qursaqtan toqtap qaldy da Jaratqannyń jarylqaǵany eki qyz edi, Daýa degen birin Almatyda troleıbýstyń toǵy soǵyp óltirdi, ekinshisi ákesiniń aýzynan shyqqan dýaly sózin jınaımyn dep, qaǵazǵa túsiremin dep ómirdiń bar qyzyǵyn tárik etip, bir kebeje óleńge qaraýyl bolyp áli otyr. Ol kebejede ne bar, ashyp kórgen, aqtaryp oqyǵan bireý bar ma eken? Bar bolsa ne aıtty eken? Ǵasyrmen jarysyp ótken jyr tarlanynda bizge beımaǵlum ashylmaǵan shyndyq, aıtylmaǵan ósıet, kóńil túkpirinde qorda bop qalǵan ashshy zapyran da bar shyǵar-aý. Aqyn kózi tirisinde sary maıdaı saqtaǵan kóp tolǵanysyn bizge jumbaqtap qana, sońǵy ıindideı syzdyqtatyp qana sarańdyqpen qaldyryp ketken. Ony sarań qylǵan qazymyr ýahyt, el basynan ótken qıly-qıly zaman, úreıli kezeńniń úskirigi, Shákeńniń óz sózimen aıtqanda «tyńshysy men synshysy», onan qaldy túrtpegi men túrmesi. Aqyn ǵumyry el tarıhynyń qyp-qysqa bir úzigi. Ol úzikte talaı-talaı túıin de bolýy múmkin. Túıinniń sheshilýi keıinginiń zerdesine baılanysty. Ol bir ǵasyr ǵumyr keshken adam. Bir ǵasyrda Shyńǵystaý ne kórmedi deısiń? Maldy qısypyryp kámpeske, ony ókshelep halqynyń teń jarmysyn jútyp genosıd jetti, ıgi-jaqsylar men zıaly qaýymdy ab jylandaı jalmaǵan komýnıstik repressıa bir ǵana Yrǵyzbaı áýletiniń 60 tútininen tigerge tuıaq qaldyrmaı typ-tıpyl qylypty, Alladan basqa aıtary joq, kóneni kóksegennen qaıtary joq reaksıashyl feodalızmniń ókili dep Abaıdyń ózine aýyz salyp, qazaqty qurydymǵa qýalaǵan zamandy kózimen kórgen aqyn sovet ókimetine kápir bolmasa ishi jylymaǵan shyǵar-aý. Áıtpese, óz sózimen aıtqanda, «jasasyn kósem, jasasyn» dep jar salýǵa «ýaqyty bolmaı», qudaı urǵanda, ara-tura jazǵan óleńderinde «uly kósemge» oryn taba almaǵany qalaı?.. Sondaǵy tapqan aılasy, jalǵan jarapazanshy bolmas úshin oıdyń oıaýyn, tildiń boıaýyn el tarıhyna, el shejiresine bursa kerek. Ańdap oqyǵanǵa munyń da astary bar. Kóne ańyz, kóńildiń kómbesinde, tarıhtyń shańdaǵynda kómilip qalǵan shejireni sonynyń soqpaǵyna salyp, eldiń ótken-ketken ókinishinen búginniń ýaıymyn, armanyn izdegen. Aqyn tvorchestvosynyń eń súbelisi onyń poemalary desek, solardyń árqaısysynyń bir maqsat, bir nysanasy bar. Romantıkalyq saryny bolmasa «Keıpin batyr» poemasy realısik týyndy. Aqsaq Temir týraly kúni búginge deıin aıtylmaǵan shyndyqtyń betin alǵash jyrtqan Sháker aqyn. Orta ǵasyrdaǵy qylyshynan qan tamǵan Aqsaq Temirdiń Shyǵys elderine salǵan lańynan tarıhta óshpesteı bolyp iz qaldy. Ol keıbir taıpalardyń óship ketýine, keıbiriniń ólimsirep qalýyna sebepker bolǵan ámir. Sonyń ishinde túrki halqynyń tarıhynda qasiretti qara daq. «Túrki zombylyǵynyń úsh kezeńi» deıtuǵyn laqaptyń órtteı laýlap turǵan kezinde tarıh alańyna ataqqumar paranoık kele qaldy da Eýropa men Taıaý Shyǵystyń saıası dıplomatıasy soǵan qyzmet etip, túrki dúnıesin qanmen laılap shyqty. Poemadaǵy oqıǵa basqa bolǵanymen keıipker ámirdiń is-áreket, harakteriniń tarıhtaǵy ámir bolmysynan alshaqtyǵy shamaly. Keıpin batyr men han arasyndaǵy tartys — halyq pen ámir arasyndaǵy qaqtyǵystyń bir kórinisi. Talaılardy joq qylǵan, talaılardyń basyn dop qylǵan, óz halqyna ózi tajal bop ketken ámir men «jer ústine nur bolǵan uly kósem» Stalındi bir qyrynan baıqap kórelikshi. Osy analogıadan eń bolmasa zıaly qaýym bir uqsastyq tappas pa eken?.. Kezinde poemanyń uzyn-yrǵasynan, jol arasynan «tyńshylar» qolǵa iliger eshteńe tapqan joq, synshylar izdegen joq, oqýshynyń oıyna keldi me, kelmedi me, kim bilsin, avtor buǵan da qudaıǵa shúkir degen bolar-aý. Aqynnyń «Qozy-Kórpesh — Baıansulý», «Analar», «Pármen», «Ortaq aral», «Tańsheber-Japal» poemalary epıkalyq janrdyń úlgisi ekendiginde daý joq. Náýmez jurtqa bardy qaıtalaý bolyp kórinýi de múmkin. Baspa júzinde aqyn shyǵarmalaryna senzýra tarapynan tıym salynǵan soń ol kúnkórissiz qaldy da Ǵylym Akademıasy qalamaqy retinde oǵan tıyn- teben tólep turdy. Shyndyǵynda Shákerdiń bul tustaǵy maqsaty — halqymyzdyń rýhanı baı qaznasyn búgingi urpaqqa jetkizý. Onyń Janaq, Sabyrbaı, Túbek, Dýlat, Baıkókshe muralaryn qunttap jınap, ardaqtap saqtaýynyń bir sebebi osynda. Eń bastysy, aqyn Sháker jyraý men aqyndy, fólklor men jazbany jalǵastyrǵan dáneker. Shákeńniń kózi tirisinde birde-bir múshel jasy eskerilmepti, dúnıede Sháker degen otaýyzdy aqynnyń bary aıtylmasa, bul da kedeıge «teńdik», kepıetsizge «keńdik» ápergen qazan tóńkerisiniń oǵan degen sybaǵasy. Tek toqsanǵa kelgende ǵana Qaraýylda uly-jińgir toı ótti: jurt oǵan baqytty bol, júzge jet dep jatty.Ózin minberge shaqyrǵanda maǵan burylyp:

— Áı, qurdas, mynalarǵa ne dep ottaımyn? — dedi. — Nemene, áziliń taýsylsa aýzyńa kelgendi ottaı ber. Ol minberge shyqty da úsh-aq aýyz sóz aıtty: Maǵan baqytty bol dep jatyrsyńdar, toqsanǵa kelgenshe tońqańdap ortalaryńda júrgenim baqyt emes pe; júzge jet dep jatyrsyńdar, endi aljymaı turǵanda senderdiń aldaryńda Allanyń alyp ketkeni jaqsy edi; aýzymnan Alla túsken joq, biraq albasty da jaǵalasyp jańyldyra bergen kezderi boldy, eger birińe tilim tıip, bárińdi birdeı syılaı almasam,keshirińder! — Qurdas, qalaı ottadym? — dedi qasyma kelgen soń.

— Qatyrdyń, biraq sen júzge jetpeı ólmeısiń. Jákem qaıtys bolǵanda sen ne dep ediń? Qalaı qashsań da Jambyldyń jasy aldyńnan kútip turady.

— Ottapsyń! — dedi.

Qyrsyqty qyrt jeńedi dep, ne sebep bolǵany esimde joq, ekeýmiz kezdesken alǵashqy sátten-aq qyljaqpen tabysyp edik. Sodan «qurdas» atandyq ta kettik. Ol Almatyǵa túse salyp Jazýshylar Odaǵyna keletin. Ómirin Birinshi Hatshynyń esigin kúzetýmen ótkizgen Roza apaı úıge telefon shalyp:

— Qalıhan, oıbaı tez jet, Qaraýyldan qurdasyń kep qaldy! — deıtin.

Men kelgende ol ekinshi qabattaǵy foede kósh-qulash «vafelnyı» deıtuǵyn aq oramalmen bet-aýzyn burap súrtip otyrǵany. Qys bolsyn, jaz bolsyn ústinde syrmaly qalyń shapan, aıaqta ázıa kálóshti mási, kresloda qorbıyp jatady.

— Qurdas, at-kólik aman ba?.. Úshinshi sıraq qalaı?..

— Onyń nesin suraısyń, tórteýimiz jıylyp seni kútip otyrǵan joqpyz ba.

— Talaı tesikti tyǵyndap, talaı esikti tozdyryp ediń, endi saýynyń kelgende jalǵyz jyrtyqty taba almaı otyrsyń ba?

Qoltyqtap dárethanaǵa aparamyn. Tóbesin oıyp tastaǵan qaıyń bezindeı úńireıgen sýaǵardyń qasynda pysyldap ári turady, beri turady.

— Áı, Qurdas, taǵy bir bádik óleń týyp qaldy ma?

— Óleńnen sadaǵa ketsin!.. Qolym jetpeı jatyr. Bul neme qartaıǵanda qysqara ma desem, úsheýi birdeı jarysyp tizeden asyp barady...

— Sen onyń keńirdeginen jip baıla da moınyńa asyp qoı, sosyn qolyńdy sozyp jatpaı-aq qoltyǵyńnan taýyp alasyń...

— Qudaıǵa shúkir, dúnıege taǵy bir bádik kele jatyr eken.

— Senen qalǵan mura emes pe.

— Aramnyń bárin maǵan arqalatyp jiberseńdershi...

— Tóbesiniń túndigi bar, aınala bitken júndigi bar, júrse kúıseıdi — shóp jemeıdi, otyrsa kúledi — úndemeıdi, erini bar — tisi joq, qaryny ashsa jiliktiń maıyn sorady, basqamen isi joq, deıtin sen emes pe ediń?!.

— Táıiri, ol jumbaq qoı.

— Jumbaq ta bolsa ar jaǵynan portreti kórinip turǵan joq pa.

Tirshilikte ne kórdiń, tirshilikte áli de ne bar degen kókseý toqsanǵa tolsań da kókirekte jata beredi eken. Toqsanǵa toldyń dep aqyndy sekretarıatqa shaqyryp alǵanda Oljas:

— Otyz baspa tabaq óleńder jınaǵyńdy shyǵaratyn boldyq, taǵy da qandaı tilegiń bar? — degende qarıa qaljyń úshin bolsa da jurtty bir kúldirip: — Óleń men ólgen soń da shyǵa beredi ǵoı, onanda maǵan táýir bir qatyn áperińder, — dedi.

— Toqsanǵa kelgen toıyńa kimdi shaqyrasyń? — dedi Oljas.

— Táıiri, toqsandaǵy shaldyń toıy kimge dári, keletinder qalmas, kelmeıtinderdi shaqyryp qaǵynyp ketti deımisiń, maǵan Qurdasym men Nesipbek te jetip jatyr...

Sekretarıattan soń lıtfond Shákeńe 170 som ákelip berip edi, Shyńǵystaýǵa jete almaıtyndar maǵan erińder dep ornynan turdy. Sol boıda altaýymyz shubyryp «Kerýensaraıǵa» keldik, ózimen jetinshi aýyz. Ekinshi qabatqa kóterilgen shalym keıkıip turyp alsyn. Álden ýaqytta:

— Meni áneýbir jas qyzdyń stolyna aparyp otyrǵyzyńdar, — dep móp-móldir boıjetkendi ıegimen nusqady.

Qyzdyń tórt stoly da bos eken, Shákeń ekeýin qostyryp, qalǵan ekeýine eshkimdi otyrǵyzbas úshin «stol zakazan» degen trafaret qoıdyrdy da boıjetkenniń saýyrynan sıpap:

— Shyraǵym, sen óziń de bizben birge, qasyma kelip otyr, — dedi.

Shalym aldyna kelgen asqa da qaraǵan joq, júz gram záhar sýyn tartyp jiberdi de burq ete qalǵan mańdaı terin kósh-qulash oramalmen burap súrtip qyzǵa qarady. Boıjetken qyp-qyzyl bop órtenip barady eken. Ne boldy desem, shalym sol qoldyń alaqanyn ashamaıǵa tyǵyp jiberipti de túk bolmaǵandaı mańqıyp otyr. Men qysylǵannan jan-jaǵyma jaltaqtaı bergem, sátin salǵanda stolymyz daldasy bar túkpir edi, jurt hannan qapersiz, áıtýir es ketip jan shyqqanda shalym qaltasyna qol júgirtti de manaǵy júz jetpisti daıashy qyzdyń aldyna tastaı saldy

— Shyraǵym, myna jalmaýyzdardyń sybaǵasyn esepte, qalǵany seniki! — dep ketýge yńǵaı bildirdi, rahmet aıtýdy da umytqan joq.

Toqsanǵa kelse de toryqpaıtyn shirkin kóńil-aı deseńshi. «Jalmaýyzdar» tómengi qabatqa túsip alyp, al kelip jyrqyldasyn: ózderi toqsanǵa kelmeıtindeı, kele qalsa shóntekterine aqsha turmaq albasty toqtamaıtynyn bilmeıtindeı, jastyqtyń bir sáttik tátti sezimin toqsandaǵy jomart kóńildiń satyp alǵanyn qaperine de alǵan joq, meniń kóz aldymda boıjetkenniń órtteı bolǵan balǵyn júzi turdy, káriniń appaq qýdaı saqalyn, alysta qalǵan armanyn sılamaǵan áldebir urǵashy bolsa oıbaıyn salyp, baqyryp-shaqyryp restorannyń shańyraǵyn shaǵyp jiberer me edi?.. Qyzdyń bylq etpegen tózimine, qartty sılaǵan sezimine bylaı shyǵa bere men rıza boldym...

Qyzdyń qara sanynan «jylý tátti ý tarady ma» Shalym tysqa shyqqan soń qazdańdap jóneldi. Men onyń qajymaıtyn qaıratyna tań qaldym: Qaraýyldyń mádenıet saraıynda birjarym saǵat qazdıyp turyp óleń oqydy, buryn jurt estimegen jańa óleńder, úsh saǵat boıy quıryǵyna jer ıisketpeı Qaraýyldyń qula dalasynda kóppen birge qazdańdady da júrdi, Qaraýyldan Áben Bulaqqa jetkenshe bylq etpeı at ústinde qazdıyp otyrdy da qoıdy, qyryq gradýstyq abtapta bizben talasyp ózenniń tastaı sýyna shomyldy. Tula boıynda artyq et te joq, bilem-bilem taramys. Ol biraq nárseden qorqatyn — aljyp ólýden... Túngi saǵat úshte, bankette otyrǵanymyzda maǵan, shyqarǵa shyǵyp keleıik dedi. Zár qysqan shyǵar dep edim. Qaraýyldyń túni de tas qarańǵy eken. Tyrpyldap kele jatyrmyz.

— Áı, Qurdas, saǵan qarap turǵan qyz-kelinshek joq, osy jerden uzama, shuqanaqqa túsip maıyp bop ketseń Tobyqtyǵa qunyńdy bir men túgili búkil qazaq óteı almaıdy.

— Sol da ýaıym bolyp pa, ólsem óle salarmyn, myna el meni toqsanǵa keldi dep toılap jatyr ǵoı, men toqsannan baıaǵyda asyp ketkenmin, — dep sybyrlady. — Qyzyǵy da, shyjyǵy da sýalyp bara jatqan aldamshy ómirde bir jaman shaldyń bir kúndik ermegi kóptik etpes. Men saǵan bir nárse aıtaıyn ba?.. Buryn oıyma óleń kelgende birden jattap alýshy edim, kázir umytyp qalatyn boldym. Túbi aljyp ólem be dep qorqamyn. Tezirek ketkenim jón edi...

Tilegi Jaratqanyń qulaǵyna shalyndy ma, ol Jákeńniń jasyna jetpeı toqsannyń besinde dúnıe saldy. Dál osy jasynda tuńǵysh Prezıdentimizge bata berip, Mádenıet saraıynda tamam qazaqty aıaǵynan tik turǵyzǵan qaıran aqynǵa bir de bir gazet eń bolmasa qoshtasý sózin de arnaǵan joq. Áıteýir Tobyqty eli jetim qyzdyń toıyndaı qylyp ún-túnsiz máńgilik mekenine aparyp tapsyrdy. Bul endi aqynnyń emes, Arýaqtyń ókpesi...

...Shetinen qyryp tastaǵan Yrǵyzbaıdyń 60 tútinin esepke almaǵanda Abaı shákirtteriniń kórmegenderi joq, tiri qaldy degeni bolmasa qartaıǵan shaǵynda Kókbaıdyń kúni qaıyrshylyqpen ótti. «Tıyndy bireý bergen paıda kórem, qańǵyrǵan qaıyrshydaı saýǵa jıyp» («Áýdem jer») dep ózi jazǵan. «Halyq sazgerleriniń jınaǵynda» «Áýdem jerdi» Ahanǵa telipti. Ahan taıaqqa súıenip qartaıyp ólgen joqty. Kókbaıdaı qaıyrshylyq kórgen joq. Árkimniń óz malyn ózine qaıtaratyn ýaqyt bolǵan joq pa! Desek te, qazaqtyń rýhanı ómiriniń ózegi, qazaq mádenıetiniń qasqa mańdaıynda júrgen óner sańlaqtarynyń tuqymyn tuzdaı qurtyp, Abaıdan soń jarty ǵasyr ótip ketkende de attaryn ataýǵa tıym salyp, joqtaýshysyn túrmege tyqty emes pe...

... Qaıym aǵa aıdaýdan qaıtqanda qarsy alǵan jalǵyz Muhań eken. Ústindegi balahondy órtetip, shyt jańa kıindirip, bir aı kútipti de:

— Sen endi Semeıge qaıt, munda báribir saǵan tynyshtyq bermeıdi, — depti. — Ǵylym akademıasyndaǵy arhıvińdi ala ket, oǵan senen basqalardyń tisi batpaıdy — dese kerek.

Onda barǵan soń da alǵashqy kezde jetiskeni shamaly eken, tek oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy bop Ekeıbaı Qashaǵanov kelgen soń ǵana kózi ashylypty. Ekeıbaıdyń zıaly qaýymǵa jasaǵan janashyrlyǵy bir dáýren, jalpy el bolyp Ekeıbaı dese kúni búginge deıin iship otyrǵan asyn jerge qoıady. Kele salyp obkomnyń birinshi hatshysy Morozovqa daıyndap otyrǵan bes bólmeli páterdi Muhamedhanovqa tartyp áperip, eskisin bala-shaǵasyna qaldyrypty da qyzmetti kóńilińizdiń qalaýyna qaraı ózińiz tańdańyz dese kerek. Biraz jyl ózi úırengen Pedagogıkalyq ınstıtýtta sabaq berip, burynǵy bedeline jetti de báıbishesi qaıtys bolǵan soń Almatyǵa kóship keldi. Qaıym aǵa Almatyny sonsha bir saǵynyp qalmasa da Almaty ony saǵynyp otyr eken. Ádebı qaýym ony qushaq jaıyp qarsy aldy. Aldymen lap qoıǵan gazet-jýrnaldar, sonda qyzmet atqaryp júrgen bir kezdegi botatirsek bozbala, búgingi orta býyn ókilderi. Aıdaýdyń azaby adamnyń ajaryn almaı qoısyn ba, eptep janardyń nury óshken, baıaǵy qyzyl kúreń júzinen qan kóshken. Resmı sheneýnikter: kelseń qarsy emespiz, kelmeseń tipti jaqsy edi degendeı, aǵamyzdy buryn kórmegendeı salqyn qabaq tanytty. Aǵamyz da aýdıtorıa jınap, kóp ishinde kósilip áńgime de aıtqan joq, shaqyrǵan ortaǵa barǵan joq. Ol úshin jıyn-dúrmektiń qyzyǵy qyı tatyp, shyjyǵy kúıip ketken sıaqty. Ótkendi eske alǵan joq, kóńiline qaıaý salmas úshin biz de qajap eshteme suramadyq. Belsendiliktiń týy bolǵan keıbir eskikózder áli sarqylmaǵan, kezinde soıyl ustap shyqqan urdajyqtar Muhamedhanov keldi degendi estigende kóleńkege yǵysqan, olardy kisi eken dep Muhamedhanov ta kózge ilip jatpady. Esesine biz aǵamyzdyń kókeıindegi bar baılyǵyn saýyp qalýǵa tyrysyp edik, kóńili shappady ma, sarańdyq jasap, ara-tura ǵana kópke belgisiz keıbir máseleler jóninde shaǵyn maqalalarmen shekteldi.

Árıne, qıyndyq qashanda baspanadan bastalatyny belgili. Men sol tusta Jazýshylar Odaǵynda kásipodaq komıtetin basqaratyn edim. Búkilodaqtyq Ádebı Qor jyl saıyn jazýshylardyń baspanasyna dep 180 myń som qarajat bólip turatyn. Bul tutas bir úıdiń quny. Qurylystyń mashaqaty kóp bolǵandyqtan sol qarajatty keıingi kezde qalalyq keńestiń (gorsovet) esep-shotyna aýdaryp, páter alyp turatyn edik. Zamanbek Nurqadilov minezi tik, dıplomatıaǵa joq, bılikke erkelep ketken, aǵaıynnan basqany tanyǵysy kelmeıtin, zıaly qaýymnyń tóbesinen qaraýǵa tyrysatyn noqaılaý jigit bolatyn. Eptep taqpaq qurastyratyn qarajaıaý óleńshi edi, jazýshylar ony aqyn dep eskermegendikten be, Jazýshylar Odaǵy dese eginine eshki túsip ketkendeı shamyrqanatyny bar. Eki-úsh jyldan bergi qaryzymyzdy izdep barǵanymyzda aıǵa shapshydy. Áıteýir Qalaýbek Tursynqulov retin taýyp «joǵarǵy jaq» arqyly Jazýshylar Odaǵynyń esebinen Qaıym aǵaǵa tórt bólmeli páter alyp berdik.

Kúndelikti baspa júzinen Qaıym aǵanyń aty-jónin kóre qalsa básekemen oǵan júgiretinder kóp boldy. Sharshasańyz dıktofonǵa jaza berińiz, usaq-túıek redaksıasyn maǵan-aq qaldyryńyz dedim. Óstip-óstip biraz materıaldaryn «Parasat» jýrnalyna bastyrdym. Keıingi kezde úndemeı ketken soń birde úıine izdep bardym. Bora-bora eski qaǵazdardyń ortasynda otyr eken.

— Qalıhan, myna stoldyń basynda jarty saǵattan artyq otyrýǵa tózimim jetpeıdi, onyń ýstine kóz álsirep barady, — dedi. — Almatynyń aýasy da ıyqtan albastydaı basady eken, — dep, osynda beker keldim-aý degendeı sharshap otyryp terezege keıisti qabaqpen qarady

Osydan keıin men aǵanyń tynyshtyǵyn alǵandy qoıdym. Baıqaımyn, kelimdi-ketimniń bárin birdeı jaqtyra bermeıtin sıaqty. Ekeýmiz záýimen otyryp shaı ishtik, ádebıetten aýlaq ártúrli áńgimemen qoshtasqan edik. Bul meniń Qaıym aǵany kózi tirisinde sońǵy kórgenim boldy. Men taǵy da elde júrgende ol Semeıine qaıtyp ketipti...

***

... Maıamerdiń shatqalynan tunshyǵyp shyǵasyń da Qatyn Qaraǵaıdyń shekarasyna jetkende aldyńnan gý-ý etken salqyn samaldan qaqalyp qalasyń. Qyryq kún shildede qardyń ıisinen tula boıyń shymyrlap, balqaraǵaıdyń ıisi keńsirigińdi jaryp kete jazdaıdy-aý! «Neıtralnaıa polosadaǵy» qaraquryq shaǵyn ózenge qyzyn urlap qashsań da qyńq etpeıtin Býra da, bótenge bóstek qımaıtyn Qarataı da at qoımapty, kópirden óte shyqqanyńda aspanǵa atylaıyn dep turǵan buǵynyń tas músini jattan úrkip, aǵaıyndy Altaıǵa ala qashatyndaı. Dál osy jerde qonaqty qarsy alatyn qarataılyqtardyń dástúri. Men aldymen kóptiń ishinen Álibektiń attyń basyndaı kállásin, samardaı meńsiz qap-qara bet-aýzyn izdeımin. Eger kelinshegi Gúljan «polnyı kontras» bolmaǵanda onyń qaralyǵyn baıqamas ta edim. Qarǵa balasyn appaǵym deıdi, muqym Qarataıda menen basqa oǵan sen qarasyń degen eshkim joq-aý, ózine aıtpaı, qaljyń retinde jigitterdiń qulaǵyna ǵana sybyrlap «Bojqara» degen at qoıyp edim. Gúljan bolmasa, áppaqsyń deseń de inimizdiń bórki siráda oǵan qısaıa qoıar ma eken?..

Ol ónerdi óleńmen bastap edi, kázir ǵoı «kártáıǵan» soń ókirgen prozaık bop qarasózdiń atdorbasyna talasyp júrgeni. Aqyn Álibek meni shekarada óleńmen qarsy alyp, saltanatty óleńmen ashyp, óleńmen basqaryp, óleńmen jabatyn. Arasynda ádepki minezine basyp: el bolyp toılaıtyn aǵamyzdyń elý jasyn eleýsiz qaldyrdyńdar dep aýdan basshylaryn balaǵynan alyp laqtyrdy. Sóıtsem ol alpysqa kelgen aǵasynyń elýin daýlap júr eken. Árıne, jer ortasy elý alpys emes. Alpysyńda elýdi ańsaı qoımaısyń, arasynda taı jarysyna jetpeıtindeı ǵana qashyqtyq bar sıaqty edi. Áńgime elýde emes, elý jyl ótse de seni izdeı qoımaǵan elge degen Álibektiń nazy da. Onúsh jasynda, eshkimge kereksiz bop qalǵan qý jetim Topqaıyń degen jetim aýyldan ketip edi, kózden ketse kóńilden de óshedi, tý sonaý Almatyda júrgen Ysqaqtyń jalǵyz ulynyń jasyn Álibekten basqa kim sanady deısiń. Áldekimder, áldekim emes-aý, zıaly degen pedagogtiń biri: osynsha shabylatyn Qalıhan degen kim, ol bizge ne jaqsylyq jasapty dep talqan bolsa kerek. Ras-aý, onyń ne istep, ne qoıǵanyn Álibekten basqa kitapti teris tóńkerip oqıtyn paqyr qaıdan bilsin. Ońasha bir otyrǵanda:

— Ketemin, — dedi.

— Qaıda?

— Qalaǵa.Men sıatyn bir jyrtyq tabylar, osylarmen ıt kórgen eshkikózdenip júremin be, qadirińdi bilmegen jarannan qashyp qutylǵan jaqsy ǵoı. Oblystyq gazet redaksıaǵa shaqyryp otyr, kergıtin men emes.

Qaıtpaıtynyn kózinen tanydym da kóńilim bir túrli qolq etip túsip qaldy. Óz basym aýyldyń shetinen bildirmeı kirip, aýladan ozbaı, aǵaıynnan basqa eshkimmen káýkildespeı aqyryn ǵana Almatyǵa jylystap ketip júrgende Álibekke ne aqyl qospaqpyn?.. Belqaraǵaıda jyp-jyly uıasy bar edi. Aǵaıynnan at ozdyrmasa da amany durys, jatqa syıly, jaqynǵa janashyr, qońyr tirliktiń ıesin qalanyń qasań tarshylyǵyna qımaǵanym da. Gúljan orta mektepte tájrıbeli pedagog, julqynyp, tepkilenip júrip oryn tabatyn er adam emes, onyń jaıy ne bolmaq? Eń úlken ýaıym — baspana, segiz jyl kóringenniń kúrkesin tazalap, Almatynyń kóshesin tozdyrǵanym esime túskende janym túrshigedi. Sol azapty jaqsy kóretin inińe qaıtyp tilersiń...

Álibek masaq tergen joq, ash bolǵan joq, jalańaıaq ta júrmepti. Óıtkeni onyń ákesi boldy. Ákesi bar balalar shaldýar. Tentektik bala boıyndaǵy bir qasıet. Tentek bolmasań ynjyqsyń. Ynjyqtan yrymǵa bir qasıet tappaısyń, ómirde kóshtiń sońynda, ónerde kem. Álibek aýyldaǵy boqtashaqtardyń atamany bolǵan. Teris qylyq, tentektikte oılap tappaıtyny joq eken, biraq oǵan táıt deıtin eshkim bolmaǵan, sebebi shekten shyǵyp ketpegen, qıanatqa jetpegen, bári de oıyn balasynyń qyzyqqumar yntasynan týǵan tapqyrlyq, úlkendi tańdandyrý, tustasty tánti qylý, bir kúngi oıyndy ekinshi ret qaıtalamaıtyn kórinedi. Aǵasy Qasym Qaısenovke buıyrmaǵan «Sovetter Odaǵynyń Batyry» degen ataqty Qońqaıdyń baýyrynda júrip-aq «partızan komandıri» ózine ózi syılaǵan eken, sondaǵy bar bitirgeni — fashıserdiń tyńshysy dep eki birdeı klastasyn Kúlmes jaǵasyndaǵy ormanǵa baılap ketipti de sol boıy umytyp, erteńgisin otynǵa kelgen bir kempir bosatyp alsa kerek. «Áı, túbi osy adam bolmas» degen kúman sodan jamalǵan. Sol boqtashaqtardyń bári «jaman» bolmaǵan shyǵar, al adam bolyp, jurt kózine túsken Álibek. Temirbek baýyrym Óskemenge qonys aýdarmaı turǵanda meniń at baılap túser jalǵyz qaraıǵanym da Álibek edi. Onyń elden kóship ketýine sebep — bala kezinen «shantrapaǵa» ataman bolyp úırenip qalǵan qaıran bas sheneýnikterdiń aıdaǵanyna kónbeı, baılaǵanyna toqtamaı shataq shyǵaryp, erden bıik, ermennen alasa bolýdyń ornyna ár nársede tóbesi kórinip qala beripti. Onda da qara bastyń emes, Qarataıdyń ýaıymy da. Erte bastan baspasózben baılanysy bolǵan soń, qolda qalam bolǵan soń, «óleń shirkinge talasy» bolǵan soń qaı qazaq tynysh jatsyn. Oǵan qosa men de jaıyma júrmeı 60-qa kele qalyppyn. Alpystyń at úrkiter qaıbir qaıraty bar edi?..

Sharshap qalypsyń-aý, baıqaımyn, sharań qaısy?
Shamań qaısy, shashty da taramaısyń,
Tusaq bókse, qus tańdaı bıkeshterge
Shanshylyp baıaǵydaı qaramaısyń.
Qaramaısyń, sen oǵan jaramaısyń
Sonda da alpysyńdy sanamaısyń.
Taýsyp ap sybaǵasyn jıyrmabestiń
Qur pispekke súıengen sabadaısyń.
Sabadaısyń, keń qoltyq jaǵadaısyń,
Keıde sábı, keı sátte danadaısyń.
Bireý shyqqan bıikten ozsańdaǵy
Óziń shyqqan bıikti jamandaısyń.
Jamandaısyń ózińdi saralaısyń
Aıamaısyń qý jandy aralaısyń.
Jaralaısyń jaqyndy tárik qylyp,
Jas jannyń sybaǵasyn jaǵalaısyń.
Jaǵalaısyń, qý nápsi, saǵalaısyń
Saǵalatar kóńildi pana qaısy?
Sary tis, sary súıek — ol da jetim
Emshekten endi aırylǵan baladaısyń.
Jaqsyǵa sirá ózińdi balamaısyń
Jamanǵa telise de jolamaısyń
Oıǵa júkti, toıǵa joq, kúpti kóńil
Tektiden jurtta qalǵan qaradaısyń.

«Kóksholaqty» avtoturaqqa aparyp qamaımyz da Óskemenniń ıir-qobyz kóshesin shımaılap jónelemiz. Gúljan mektepten kelgenshe, kele sap qazan kótergenshe jol-jónekeı bótekede bir saptaıaq syranyń orny bar. Sol syńar saptaıaqtyń ústinde búkil ádebı prosestiń qoıny-qonyshyn túgel aqtarmasaq ta oń men terisin tintip shyǵamyz. Men onyń sýretkerliginen synshyldyǵyn joǵary qoıar edim. Múmkin onyń qalamyn baılaıtyn osy synshyldyǵy shyǵar.

— Bizdiń ulttyq proza HH-ǵasyrdyń alpysynshy jyldarymen aıaqtaldy, — dedi. — Aǵa býyn ótken izin qaıtalaǵysy kelmeıdi, áleýmettik jańa tirliktiń astaryn qasýǵa joq, onyń ústine jiger qaıtty, sezim doǵaldanyp, qalam da shaý tartqan sıaqty. Keıingi býyn tentirep júr: ár nárseni bir túrtinip, árkimge bir eliktep, aǵylshyn da bolǵysy keledi, japon da bolǵysy keledi, tek qazaq bolǵysy kelmeıdi. Bolaıyn dese til joq: bazardyń batpyraǵy men keńseniń sonorsyz aǵash tilimen ezýine temir protez kıip alǵandaı maljańdaǵan bolady. Endeshe ony nesine qazaq ádebıetine telımiz? Júre bersin de tentirep. Elikteý túbi ónerdiń kedeıligi. Sol kedeıligin jasyrý úshin birin biri ótirik maqtaıdy. Sodan soń da sońǵy kezde synǵa senýden qaldyq. Orıgınaldy oqısyń da keısiń. Keıisten basqa lázzat joq. Meıili, zaman ózgergen eken. Kapıtalızmge qaıtyp kelippiz, biraq kapıtalızmdi ol zamanda da bastan keshpegen qazaq, ásirese aýyldaǵy 47 paıyz qazaq aǵylshyn, ıa nemis bop ketken joq qoı. Keıistiń tórkini — keıingi býyn qazaq bolyp kórgeni joq, qazaq bolyp sezgeni joq, qazaq bolyp oılanǵan emes, qazaq mentalıtetinen múldem maqurym. Álemdik ádebıetti Asqar Súleımenovten artyq oqyǵan qalamger kemde-kem shyǵar. Al sonyń prozasy men dramatýrgıasyn oqyp kórelikshi. Jańalyq ta sonda, danalyq ta sonda, qazaǵyń da sonda, mazaǵyń da sonda. Tek onyń sóz astaryn túsinip oqý kerek. Oqý dep otyrǵanym, Asqar dramatýrgıasy oqylatyn, qulaqqa ǵana emes, kókirekke arnalǵan tabıǵaty janrdan bólekteý kórkem shyǵarma. Mán-mazmuny astardyń ar jaǵynda qalǵan soń sahnalyq nusqasy kórermenniń kózinen, zerdesinen tys qala beredi. Óz basym Asqar dramatýrgıasynyń sahnalyq nusqasyna razy emespin. Keıingi avtorlardyń janrǵa sımaıtyn úzik-julyq montajdyq botqasyn oqısyń da óziń de tentirep ketkendeı bolasyń. Aqyry otyrasyń da: osylar qazaq ádebıetin balshyqpen býaz qylmaı, ult ádebıetine jarmasa bermese eken dep taǵy keısiń. Ózińdi óziń sógýmen tynasyń... Qalaǵa, maǵan senseń de osy, meniń jetken jerim de osy. Men nıgılıs emespin. Tek janym aýyrǵan soń aıtyp otyrǵanym da...

Tyńdap otyrsań bári ras sekildi. Bul bárimizdi oılandyrǵan suraq. Qazaq prozasy bar deımiz. Deı salamyz. Biraq ol qaı dárejede, bıigi qaısy, etegi qaısy? Bul suraq el shetine de jetipti. «Qazaq ádebıeti» roman janry kerek pe degen jaýap qatsań da, úndemeı qoıa salsań da eshbir mindeti joq qysyr saýal jarıalady. Bireýler qajeti joq, ony kázir eshkim oqyp jatpaıdy desti. Sonda Aımaýytov, Áýezov, Mustafın, Músirepovter de oqylmaı ma? Álde ótkendi typ-tıpyl óshirip tastaımyz ba?.. Talanty bardy taıaqtasań da toqtata almaısyń. Talantsyzdy taıaqtap ta báıgege qosa almaısyń. Báıge túgili kóptiń qatarynda da qara kóbeıtip júre almaıdy. Sonsoń da búırekten sıraq shyǵaryp, bura shaýyp, «atyń shyqpasa jer órtege» basatyn ádetteri. Kemel jasqa jetsek te bizder alpysynshy jyldardaǵy aǵalardyń ornyn basa almadyq pa, sońǵy jıyrma jylda urpaq arasyndaǵy dáneker úzilip qaldy da jastar ózinshe óris izdep túrtinip ketti. Oqyǵannyń bári kórkem dúnıe bop kókeıge toqyla bermeıdi. Ol úshin qazaq bolyp qazaqı ómir keshý kerek edi. Oqyǵannyń ózinde de qazaqı mentalıtetpen sińirý kerek bolatyn. Ulttyq aýyz ádebıeti óz aldyna qaldy da bala baqshanyń jattandy taqpaǵymen saýat ashty. Apalary men atalarynyń ózderi de keshegi sovettik qyzyl taqpaqtyń jemisi. Bizdiń alpysynshy jyldardaǵy aǵalarymyzdyń kórmegeni joq: aqtyń da, qyzyldyń da azabyn tartty, túrmeni de, túrtpekti de bastan keshti, sonyń qorqynyshy ómir-baqı ókshelep, erteńgi kúnniń ýaıymynan qara basyn ǵana emes urpaǵyn qorǵap qalamyn dep qurban bolǵandary da bar, jaltaq bolǵandary da jetip jatyr. Kórgenderin jaza almaı, ishtegi ókinish pen óksigin aıta almaı, syrttaı, onda da sybyrlap qana sabaq bergen boldy. Osynyń ózi qanshalyq ǵıbrat, osynyń ózine de myń da bir rahmet! Osynyń ózi de bizge bir mektep bolǵan joq pa! Jastardy jatyrqamaı, solardyń ýaıymyn bólip-jaryp, búgingi kóshten qalmaı júrgen, keshegi ıgi-jaqsylardyń jurnaǵy, seksennen asyp ketken eki aǵamyz Serik Qırabaev pen Tursynbek Kákishev Jazýshylar Odaǵyn áli kúnge jatsynǵan joq. Aǵalarmen salystyrǵanda biz ne kórippiz? Otqa tústik pe? Oqqa keýde tostyq pa? Jendettiń tepkisin kórdik pe? Jetimdik kórgen shyǵarmyz. Joqshylyq kórgen shyǵarmyz. Rýhanı tarshylyq ta bizdi aınalyp ótpegen shyǵar. Biraq munyń bári esik kózindegi áleýmettik jetimsizdik edi ǵoı. Áste ádeıi uıymdastyrylǵan qasaqana qysym emes-ti. Endi kelip táýelsizdiktiń qaqpasy ashylǵanda jastar topyrlap kelip aldy-artyna qaramaı shapqylasyn: daıyndyqsyz, túısiksiz, tyr-jaıdaq, bopsalap kelip, topyrlap toqyraýdyń kermesine burq etti, shań qaýyp jatyp ne aıtyp, ne qoıǵanyn da bilmeıdi, áıteýir bolamyn degen kókirek bar, boldym degen ókirek bar. Ómir bıliktiń bir shetin ózderine ustatty da: al, endi ne isteısiń degendeı júgen-quryqty sypyryp aldy. Sondaǵy alǵashqy estigenimiz:

— «Oljas, sen ket!» degen aıqaı boldy. Men topyrdyń qataryna da, aıqaıshylardyń qataryna da Ámirhan, Amanhan, Jaras, Qasymhan, Maraltaı, Amankeldi, Dıdar, Dáýletbek Baıtursynulyn, Dáýletkereı Kápulyn, Qaınar Oljaı, Maqat Sadyq, Janat Elshibek, Asqar Altaılardy, Nurtóreni qospaımyn, bular tek bireýlerdi oqyp qana «aqyn bolsam» degen dıletanttar emes, ádebıetke muqıat daıyndyqpen kelgen shyn talanttar, ár janrda ádebıettiń júgin arqalap júrgender. Qyzyǵy, aıqaılaǵan (sıeze) negizinde jastar. Quddy bir qazaq ádebıetinde oljastar qaptap ketkendeı. Sondaǵy tańdap taqqa otyrǵyzǵanymyz Qaldarbek boldy. Qara jer habar bermesin, Jazýshylar Odaǵynyń múlkine deıin talan-tarajǵa túsip, berekesi de, bedeli de qashqan kez Qaldarbektiń «zamany» edi. Ánsheıinde bárimiz montanymyz, sál tizginniń bosaýy muń eken, álgi Jazýshylar Odaǵynyń qajeti joq, gazet-jýrnaldardy jan-jaqqa al da qash degen avtonomıashyl ljepısak, ljepysyqtar bóriniń artyndaı shýlasty. (Bir gazet, eki jýrnaldy Odaqqa qaıtaryp bergen Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev edi.) Jazýshylar Odaǵyn joıý — ult mádenıetin joıý emes pe! Jazýshy degen juraǵattyń ishinde júk kóterip júrgender de, qatarda bos jelip júrgender de bolǵan shyǵar, biraq ashkózder de bar dep oılamaǵan edim. «Qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat qashady» degendi de bastan keshtik. Sondaǵy jaltaqtaǵanymyz Reseı. Shyrp etpesi bolmasa da bótenniń kón terisine jarmasatyn ádetpen: Reseı de odaǵyn taratyp jiberdi ǵoı dep shyǵa keldik. Reseıdiń ár aımaǵynda bir odaq, ár oblysynda bir baspa, júzdegen ádebı jýrnal bar, bizdi de «jarylqap», derbes memleket bolýymyz muń eken: Qazaqstannyń bes oblysy bizdiki dep tarpa bas saldy, ol azdaı qaǵazdan bir qysyp, rýhanı ekspansıamen kúni búginge deıin tunshyqtyryp jatyr. Endi ortaq tamojná, birtutas ekonomıkalyq aımaq dep quryǵyn qolynan áli tastaǵan joq.

Ittiń arty tyrq etse shaba jóneletin keıbireýler jerlestigin jeleý etip, jegjattyǵyn mindettep qazaq estimegen «Penklýb» deıtindi quryp edi, Jazýshylar Odaǵynyń aptarıhasyn satyp, qyryq jamaý bolǵan eski shapanynyń ataǵymen úkimetten tıyn-teben jınady da, shónteginiń túbi kóringen soń ózinen ózi joq boldy. Munyń ótirik ujym ekenin bile tura múshe bolǵan ájeptáýir jigitterde kázir ún joq, uıatsyzdaý keıbiri jerge qaraýdyń ornyna «biz de kezinde sóıtkenbiz» dep artynan jel shyqqansha kúshenetini bar. Almaǵaıyp zamandy paıdalanyp, jazýshy deıtuǵyn ańqaý jurttyń esebinen qomaǵaı shirkinniń «batpan quıryqtan» asap qalý ekenine endi kózimiz jetip otyr...

Taýsylmaıtyn Aldarkóseniń «áleýláıi» taǵy bastaldy. «Nurlan, sen naǵyp otyrsyń, ketpeımisiń?» dep «jybyrlaǵan» jınalys ataýlyda Orazalındi bókseden tepkendeı qınaıdy kep. Ol az deseń áldebir jelbýazdardy aıtaqtap, áldebir táýelsizbiz deıtuǵyn baspasózderdiń betinde saıratady-aı kelip. Sondaǵy bitiretinderi keshe ǵana ózderi shyqqan jalǵyz oshaǵy - Jazýshylar Odaǵyna kúıe jaǵý. Biz traıbolızm deıtuǵyn páleden qutyla almaı-aq qoıdyq. Bul da az eken. Kázir odan da asyp tústik. Almatyda konferensıa, nemese jınalys bola qalsa Astana ókilderi órt sóndirgendeı ejireıip keledi de Jazýshylar Odaǵynyń astań-kesteńin shyǵarýǵa daıyn turady, árıne túrtpekteıtin aýyz Almatyda da jetip jatyr. Osyndaǵy tvorchestvolyq odaqtardyń búginde izi de qalǵan joq. Áıteýir Jazýshylar Odaǵy ǵana «atyń óshse elden uıat» dep tirshilik etip otyr. Sol úshin de talanyp ketken «mal-múlkin» sottasyp júrip qaıtaryp aldy, memlekettik búdjetten shyǵyp qalǵan soń qatty kómektesken Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev pen Imanǵalı Tasmaǵambetov boldy. Ortada shyr-pyr bop Nurlannyń ózi júrdi, obaly qane, Odaq úshin sotqa da júgirdi, otqa da túsip, áıteýir TMDda ujymdy saqtap qalǵan jalǵyz Qazaqstan edi. Úısiz-kúısiz qaıyń saýyp ketken tvorchestvolyq odaqtar bir shańyraqtyń astyna jınalsaq qaıtedi degen áńgime shyǵyp, onyń aıaǵy jınalystarǵa ulasyp jatty, «ortaq ógizden ońasha buzaýym» dep budan da qutylyp kettik, biraq jazýshylar uıymy kózge shyqqan súıeldeı jurtqa «tynyshtyq» bermedi de: bular Astanaǵa nege ketpeıdi dep qyjyrta bastaǵandar da boldy. Sondaǵy kóz alartqandary kezinde Ǵabeń bedelimen alyp bergen Qarashańyraq edi. Astanadaǵy jeti jazýshyǵa bola Almatyǵa telmirgen 700 jazýshyny jetimsiretip tastap ketý qaı qudaıshylyqqa sımaq-ty? Jetpis jyl boıy bıliktiń kóleńkesine tyǵylyp kún keshken eski ádet te baıaǵy. Astana memlekettiń saıası ákimshilik ortalyǵy shyǵar, rýhanı ortalyq Almatyda qalyptasqan joq pa edi. Astana turǵyndarynyń eki-aq tıpi bar — sheneýnikter men bazarshy baqal saýdagerler, mundaǵy halyqtyń mentalıteti túbegeıli ózgerip ketken, shıqyldaq qolarba ıtergen ashkózder aldynda ákesi tursa da ólgen-tirilgenine qaramaı taptap ótedi. (Bular Bishkek pen Táshkennen jınalǵan kásipker alypsatarlar). Esesine halyqaralyq kúrdeli problemalar osynda sheshilip, osynda iske asyp jatady. Al 200 oryndyǵy bar Qýanyshbaev atyndaǵy teatrda spektákl júrgen kúni zalda eki-aq adam — rejıser men avtor ǵana otyrady. Mereke, saltanat kezinde Almatydan bastap oblystyq, máskeýlik konsert mekemelerin gastrólge shaqyryp alatyny tegin emes. (Qysqasy, polnoe otsýtstvıe ıntellektýalnogo mıra.) Sheneýnikter men depýtattar tegin bılet úlestirip berse de teatrdyń esigin ashpaıdy. İrgedegi Kókshetaýda kún saıyn anshlag, bul endi ejelden óner dese baryn salatyn qalyptasqan halyqtyq dástúr. Áıtpese Kóksheniń kórkine, Býrabaıdyń bórkine bola jınalatyn, dúrmek úshin tóbe kórsetýge keletin daraqy jurt emes...

700 demeı-aq qoıalyq, sol jeti jazýshynyń aty-jónin durystap bilmeıtin astanalyqtarǵa Odaqty alyp barǵanda ne barqadar taptyratyn edik? Kóp bolsa depýtattyq kresloda otyryp shyqqan eki-úsh qalamger ǵana esterinde qalǵan shyǵar. Tórden oryn tımeıtinin bilse qonaqqa shaqyrsa da barmaıtyn qazaq óz qadirin áli umyta qoıǵan joq. Tipti óle qalsa da kómýsiz qalmaıtynyn biletin qalamger Almatysynan aıryla qoıar ma eken?..

«Qashaıyn dep turǵan kıik edi, kótine taıaq tıip edi» demekshi, Nurlan ket dep túrtpektemese de Odaqtan qutylýǵa daıyn. Biraq ony ázirge ustap turǵan bir-aq kúdik: qanshama jyl tirnektep jıǵan kóptiń múlkine ıe bolar kim bar? Búginde joǵaryda tanysyń bolmasa, sózińdi ótkizer tamyryń bolmasa, tvorchestvolyq odaqty ustap turýǵa kózsiz batyr tabylar ma eken? Kúmanym bar... Qur «ýstavqa» jabysa bermeı osyny da oılaǵanymyz jón shyǵar...

... Syńar saptaıaq syrany saryqqansha kún de qaıtyp qalǵan. Qalanyń jarym kerjaq, jarym kazak dúregeıleri de sýatqa jınala bastaǵan. Bular shól qyspasa da «mynalarǵa ne joq» degendeı eki qazaqtyń ıisi shyqqan jerge buryla ketetin ejelgi ádetteri, ári janjal izdep júredi. «Ash páleden qash pále» deýshi edi..

— Qalaǵa, men sizdi týra Qońqaıǵa alyp baramyn, — dedi.

Myna Bojqara ne sandalyp otyr degendeı betine bejireıip qaraýym muń eken: — Men Qońqaıǵa kóship kettim ǵoı, — dep arsa-arsa kári taksıge artyp alyp sharqyldatyp jónelip edi, qala shetindegi tórt qabat sur tas úıge sharqyldatyp alyp keldi. Araq ishpeıdi, saýdaıylyq qylmaıdy, biraq men sekildi kúni búginge deıin temekiden jerigen joq. Shylym shegelik dep balkonǵa shyǵa kelip edik, tanaýymyzdy tasqa soǵyp ala jazdadyq. Qojyr-qojyr tastardy teńdep alǵan toqal taý irgeden tirep tur eken. Ortalyqta tórt bólmeli táp-táýir páteri bar edi, mynaý qıan shetke qýalap tastaǵan qaı albasty boldy eken degen oıǵa qaldym.

— Qalaǵa, myna taýdyń Qońqaıdan nesi kem? — dep kúrkirep kúldi. Tegi meniń ne oılap turǵanymdy ishi sezse kerek.

— Bir tatar qurban aıtqa dep bazardan qoı satyp alypty da jetekke júrmegen soń:

«Óı, shoshqa!» dep teýip jiberipti, estip turǵan bir qý: abzı, aram boldy ǵoı, aram» dese kerek. Tatar qaıtyp baryp ekinshi qoı satyp almaı ma, ol da tyrtysyp jatyp alǵan soń ábden sharshaǵan abzı: oqshaýyn oqshaısyń, tek aıtarǵa bolmı depti. Men de sol baıqusty qaıtalaǵym kep turǵany.

Qaljyń úshin aıta salǵan anekdot edi, ezýine jınalǵan kúlkisin jutyp qoıyp, Álibek muńaıyp qaldy. Qasynda tirep turǵan Altaıy joq qojyr-qojyr qotyr taý Jarylǵastyń Qońqaıyn eske salǵanmen kózge de, kóńilge de jylý bermeıtin qala shetinde shógip qalǵan kóterem shoqy bolatyn. Aıaqtaǵy aram sýdy keship turyp aspandap sóıleıtin qaıran aqyn kóńil-aı deseńshi!

— Jumystan sharshap, ózime ózim razy bolmaı, tirshilikten túńilip kelgenimde osy balkonǵa shyǵamyn da taýǵa telmirem de otyramyn, Qońqaıdy, Qońqaıda ótken balalyǵymdy esime alamyn, anamdy, ákemdi kóz aldyma elestetem. Ákem marqum ul kórmeı júrip men týǵanda qýanyshyn búkil Qarataıǵa sıǵyza almaǵan eken. Asyrady, jetkizdi, qanat berdi. Sol áke jaryq dúnıeden óterinde ernine sý tamyzýǵa da múmkindigim bolǵan joq.

Ákesin men de biletin edim. Amangeldi deıtuǵyn kolhozdyń qoı fermasyn basqardy, keıin Panfılov atanǵanda biraz ýaqyt sol kolhozǵa bastyq boldy. Ylǵıda bir nársege renjip júrgendeı qabaǵy ashylmaıtyn túsi sýyq adam edi. Qalı kele jatyr degende tyrqyrap qashatynbyz. Bala kúnimizden tabanymyzdy shógirge tilip turyp jumysqa saldy. Óz otbasyn da aıamaı qýalaıtyn sol kezdegi basyqtardyń ádeti edi, áıtpese azaptan erqashty bolǵan kolhozshylar saýsaǵyn shoshaıtyp shyǵa keledi. Sol qomyt Álibektiń de moınyn jaýyr qylǵan. Jaz boıy bala-shaǵany Buqtyrmanyń arǵy betine qamap tastaǵanda topalańdardyń eń sońynda el tabatyndardyń biri Álibek bolatyn. Árıne, árkimge óz ákesi áýlıedeı. Múmkin áke kórmegen bizderge bastyq ataýly ázireıildeı kóringen shyǵar, áıtse de janashyry joq jetim-jesirlerge atqaminerlerdiń qamshysy qattyraq batqany ras.

— Elden kásip tappaǵandardyń bári osy taýdyń eteginde dep, — Álibek tentirep júrgen jalǵyz men emes degendeı aqtalǵan boldy. — Mynaý jypyrlaǵan qaraǵaı úılerdi kórdińiz be? — dedi qotyr taýǵa qońyzdaı órmelep bara jatqan jer úılerdi nusqap. — osylardyń bári bizdiń aǵaıyndar, baspanasyna deıin súırep kelip tirshilik etip otyr. Áýelde shaılyqqa bola birer sıyr ustaǵandar da bolyp edi, onyń jem-shóbi basynan asyp ketken soń mal degendi qoıdy da endi aqsyz qaldyq. Altaıdyń keń jaılaýyna sımaǵan qaıran Qarataı biriniń bóksesin biri qasyp, ortalyqtan oryn tabylmaǵan soń bir qýysqa qystyrylyp kún keshýde. Biraq Qarataı ekendikterin umytqan joq. Alda-jalda kóshede qaramaı ketseń:

— Áı, Qarataı, amanyńdy ıt jep ketti me? — dep artyńnan aıqaı salady.

Nurbala degen bir jeńgemiz qalada turatyn balasyn saǵalap kelgen eken, eleń-alańnan bıdonyn saldyrlatyp sútke júgire jónelgende jarysyp kele jatqan bir keıýana kempirge sálem berse:

— Áı, shyraǵym, ármen júrshi, ári! Osyndaǵy qańǵyrǵan ıt te Qarataı, sálemderiń taýsylmaıdy eken! — dep qaýyp tastapty. Soǵan ókpelegen jeńeshem aýylǵa qaıtyp kelip: qalanyń qaımaǵynan Qatynqaraǵaıdyń qara sýy myń ese artyq eken dep abajadaı tórt bólmede alshysynan túsip jatyr. Jatarsyń-aý, eger jatyp isher as bolsa?.. Buzaýy jamyrap bara jatqandaı tráktirdiń kóttigindegi abrattyń kók sútin tıegen temir bóshkeni qýalap júrip te kókeıinen Qońqaıyn tastamaıtyn sorly Qarataı kezinde Altaıdan da asyp ketip ediń, jarym súıegińdi jatqa tastap, qaıtyp kelgendegi tapqan qonysyń ys basqan qalanyń pushpaǵy boldy ma?!. Astaýdaı ǵana balkonda otyryp balalyǵyn saǵynatyn, qolyna qalam ustasa da balalyq shaǵynan beri shyǵa almaı júrgen Álibekti endi túsinýge bolar. Qotyr shoqynyń etegindegi meniń aǵaıyndarym kásip qýalap kelgen joq, olardy joqshylyq qýalap kelgen edi. Demek, kóńildegi bostan, táýelsiz elmiz degen bir medet bolmasa, jıyrma jyldyń ishinde áli de jetiskeni shamaly: baspana — shlak, jamylǵany týlaq, armanshyl kóńil aspanda, saǵynyshty kókeı Altaıda, endi sol Altaıyna qaıtyp jete alar ma eken?.. Jetse bári birdeı Qatynqaraǵaıǵa sıar ma edi?

***

...Shashty. Shabanbaıdyń bir sheti. On jasymda Nurzaǵıla ápkem, myna qasymda otyrǵan Asqardyń anasy jetektep alyp kelip, soqyr tory bıemen ákemniń eski jurtyn aralatyp qaıtqan. Oǵan da qaı zaman! Odan beri de artyndaǵy jalǵyz ul Asqardyń ózi de alpysqa keldi. Qarataıdyń jumaqtaı jazǵy jaılaýy Shashtynyń etegi búginde Kandrashka atanyp ketipti. Jıenim osynyń atyn ózgertip ber dep qolqa salyp otyr. Bekalqa Fykalka bolyp jolda qaldy. Bul óńirde aty ózgermegen jer, tonyn teris jamylmaǵan eldimeken joq desek te bolady. Ejelgi Aqsý Beloe bolyp biraz jyl qazaqtan qashyp, kerjaqtardyń ot jaqqan ornyna aınaldy. Sanaı bersek Kókala Aıǵyr, Kókjota, Taldybulaq, Taskúrke, qosh, búkil Shabanbaıdaǵy kóne ataýlar jurttyń esinde ǵana qalǵan. Osydan eki ǵasyr buryn Reseı qarataılyqtardy Buqtyrmanyń arǵy betindegi alpys shaqyrymdyq qyr basyna laqtyryp tastap edi, odan keıin de sheńgelinen bosatqan joq, sovet ókimeti anda-sanda uıalǵanynan bolsa da Qazaqstanǵa qaıtaryp berip, umyttyra bere Altaı Ólkesine qaıtadan qosyp ala qoıatyn. Kúni keshe, 1957 jylǵa deıin osyndaǵy jalǵyz orta mektep balalardyń saýatyn kóne slaván tilinde ashyp júrdi. Sol jyly qarataılyqtarǵa atajurtynyń shetpushpaǵyn kórsetken bolyp edi, kerjaqtar Reseıge qaraı údere kóship ketti de ornynda qalǵan seldir-selkem dúregeı jurt ne kerjaq emes, ne qazaq emes dáldúr bop shyǵa keldi. Kórshilerden alyp qalǵan tábárigi araq pen sıvýha, myqtap ketkende bar maqtanyshy balsyra, apta boıy tyrp etpeı ishedi de jatady, qolǵa qarǵa tyshqan kúni qaıtyp bulardan qaıyr kútpe, dúnıe órtenip bara jatsa da ezýleri staqannan bosamaıdy, úıde bereke, túzde qareket joq, qareket turmaq qatyn-balany da umytady, bul kúnderi búkil Aqsý mas. Bul azdaı sovhozdyń basqarý huzyry Máskeýdiń qolynda. Jyl saıynǵy ónimin qaınatyp, keptirip Vladıvostokke aparyp ótkizedi de túsken paıdany (múıizdiń bir kılosy 750 dollar) qısypyryp Odaqtyń qorjynyna alyp ketedi. Jalaqydan basqa jergilikti búdjetke dám tatyrmaıtyn. Sharýashylyqtyń muqtajyna kók tıyn qaldyrsa ne qylsyn. Jańa qurylys atymen joq, eskiniń bári tozǵan, qylaıaǵy buǵy-maraldyń órsin qorshaǵan satylarǵa deıin saldyrap jerde jatady. Qysqasy, qyp-qyzyl tonaý, túbi jer qazaqtiki, mal qazaqtiki bolǵan soń ba, áıteýir soryp qalý, el qamyn Allaǵa da emes, albastyǵa tapsyrǵan. Osy kezde Selhoztehnıkada bas ınjener bop qyzmette júrgen Asqar Qabanbaevty aýdan basshylary at-túıedeı qalap alyp ketip edi, bara salyp sovhozdyń bes bólimshesin aıaǵynan tik turǵyzyp, taǵy bop ketýge az-aq qalǵan maral sanyn 5000-ǵa jetkizgen. Jumysshylar, mamandar aqsha degen shirkinniń mórin endi kóre bastaǵanda ókshelep "prıhvatızasıa» da jetti. Sharýashylyqty tarat desti. Bul zorlyq edi. Bárin aıtpaǵanda, sıyr emes, qoı emes, qorshaýda júrgen taǵyny jekemenshikke qalaısha bólip berersiń?

Asqardyń jospary da bolashaǵy zor, ulan-qaıyr edi. Negizgi maqsaty — bıznesti aýylǵa jetkizý, sovhozdan agroónerkásiptik kompleks jasaý: sol úshin Ońtústik Koreıanyń fırmasymen kelisim-shartqa otyryp pantokrınniń ár túrin jasaıtyn zaýyt saldy, makaron, nan ónimderin shyǵaratyn, boınádan bastap et ónimderin jasaıtyn sehtar, mal bordaqylaıtyn pýnktter ashty, sol ónimderdi 50 tonnalyq mashınalarmen Reseıge deıin satyp otyrdy. Úı sharýasyna qajetti múliktermen qamtamasyz etetin stolárlyq, tigin sehtary jumys isteı bastaǵan. Seleksıamen úıir-úıir jylqy ustap, soıys jabysyn bólek baqty, qazy, qarta, jaıa degender kórshilerge ketip jatty. Jumys qolyn bógemes úshin jekemenshik malyna shóp pen jemdi qorasyna tegin jetkizip berip, iri-qarany úsh jyldan soń, usaq-túıekti bir jyldan soń boınáǵa qabyldap, pulyn taǵy tólep turdy. Qıyn-qystaý kezeńde jumyssyz qalǵan aýdan jurty Aqsýǵa aǵyldy da sharýashylyqtaǵy adam sany 7,5 myńǵa jetip edi. Tarqat ta tarqat dep bılik taqymdap qoımaǵan soń aqyry aksıonerlik qoǵam uıymdastyryp tynysh tapqan. Búkil aýdanda sovhozdy tókpeı-shashpaı ustap qalǵan jalǵyz Asqar edi, el bolyp depýtattyqqa usynǵan soń bes jylyn Astanada ótkizemin dep kóp shyǵynǵa ushyrady. Árıne, bul bes jyl da tegin ketken joq, apattan sý astynda qalǵan Kúrshim aýdanynyń aýyldaryna, Katonqaraǵaıda qulaıyn dep turǵan eski mektepterdi jańartýǵa qarajat bóldirdi, 49 jylǵa shetelge jalǵa keteıin dep turǵan Shyǵys Qazaqstannyń ormanyn saqtap qaldy, taǵysyn taǵylar, áıteýir qıt etse túıeniń tanyǵany japyraq dep Asqarǵa júgiretin boldyq. Munyń bári eldiń muńy edi.

Qazaq: «jany ashymastyń qasynda basyń aýyrmasyn» deıtuǵyn. Bes jylda dúrildep turǵan sharýashylyqtyń tamtyǵy qalǵan joq: keshegi 5 myń bas maraldyń silekeıin ǵana ustap qaldy, óńirden el kóship, búginde orny ǵana jatyr, keıbir bólimsheler túbegeıli jabyldy. Asqar kázir áýelgi tirligin qaıtadan bastap otyr. Tonap ketken aǵaıynǵa ókpesi de joq, qaıyrylyp ópken de emes...

... Qyzyl bel qorapty «jıp» móńkip keledi. Túıe órkesh sybyzǵydaı tar jol mashınany laqtyryp jiberip qaıtadan yńq etkizip tastap jibergende shek-qarynyń qorqyldap aqtarylyp qala jazdaıdy. Dońǵalaq shoqalaqqa birde tıip, birde tımeı aspan men jerdiń ortasynda Bekalqanyń bes úıinen zorǵa ótip edik, endigi betimiz Kandrashka bolatyn, munda da eki úı, bir kúrke eken. Qaraǵaıdan arshyp salyp, syrtyn taqtaımen qaptaǵan meıizdeı sap-sary eki úıdiń ásemdigi ǵajap-aq. Qazan shuńqyrda otyr, mańaıy qalyń orman, qaraǵaı basqa jerde joq, kóbine samyrsyn men balqaraǵaı, eski ataýlardy jańǵyrta berelik dep munyń atyn «Oıqaraǵaı» dep qoıalyq dedim. Kandrashov pa, Kandrashın ba, qaı orystyń jıendik jasaǵanyn kim bilsin, Belqaraǵaı, Qýqaraǵaı, Qatynqaraǵaıǵa telime bolsa qasıeti qashpas degen oı edi. Jigitter qoshtaǵanmen Asqar úndemeı qaldy.

Eki úı de múıizdiń bulaýyna túsetin saýyqtyrý orny. Ekeýi de bos tur. Jym-jyrt. Tamaǵynyń ózi bal tatıdy. Átteń sonyń dámin alatyn kisi-qara joq.

— Jurt munda jete almaıdy, — dedi Asqar. — Joldyń sıqyn kórdińder. Ony jóndeýge meniń tehnıkamnyń shamasy kelmeıdi, ári qarajatym da joq. Bar bolǵany jıyrma shaqyrym sonshalyqty bir ıt ólgen jer de emes, el qamy úshin jóndeı salsa úkimettiń túgi quramas ta edi. Týrızmdi damytamyz dep ánsheıin aıta salamyz da jeme-jemge kelgende onyń bári qur sóz bolyp shyǵa keledi. Osydan artyq qandaı týrızm bolsyn? Aýasy em, saıasy jumaq mundaı tabıǵatty basqa jerden basyńdy tasqa ursań da taba almaısyń, maral múıiziniń sorpasyna paqyr turmaq patsha da jete almaı júrgen joq pa. Qoldaǵy bardy qurata almaýdan ótken qorlyq joq qoı...

...Jeti jasymda bir kórgende tańǵajaıyp edi, jetpis jasymda taǵy kórip tamsanyp otyrmyn. Týǵan jerimniń men bilmegen talaı qupıasy bar eken-aý! Men de osy jerde týyp óstim be degenge senbeı qaldym desem ótirik emes. İrgemdegi sylyq-sylyq aýnaǵan Aqsý ózeniniń eteginen ǵana sý ishippin. Bizdiń eldiń ózen ataýlysy úndemeı aǵatyn sıqyry bar. Aspannan qulap túsetin Aqbulqaq ta dybys shyǵarmaı syldyryn Altaıdyń jaqpar tastaryna jamap ketetin ádeti. Qulaqtyń quryshyn, jortqannyń tynyshyn almaıyn degeni shyǵar. Joǵarydan qarasań appaq, aırandaı kópirship, jaǵasyna kelseń qap-qara barqyttaı, tuńǵıyǵyna syryq jetpeıdi, úńilseń basyń aınalyp aǵynmen jarysyp jónelesiń, sonsoń da kún qaıtqan soń qarataı turmaq qarataıdyń aty da sýǵa bas qoımaıdy. Tún balasynda gúrilin aspannan estısiń. Balyǵy qarmaq túgili shybyn qaqpaıdy, aqqaırańnyń jarq-jurq etken baýyryn aqjal tolqynnan ǵana kóresiń. Kórip otyryp qarataılyqtar qurtsha qujynaǵan ózen napaqasyn qalqyp jeýge erinip otyzynshy jyldardyń genosıdinde ashtan qyryla jazdaǵan. Ómirde qaıyryp soqpaıtyn oqıǵa bolmaıtyn sıaqty. Sol jyldary Asqardyń ákesi, meniń jezdem Aıtqul dál osy óńirde, Úshbulaq aýylynda mektep dırektory qyzmetin atqaryp júrip qarataıdyń bir áýletin aman alyp qalyp edi. Qyr boıynyń qazaqtary artynan shubyryp osynda kóshken. Keshegi Cheremoshka, ejelgi ataýyn qaıtaryp alǵan bugingi Úshbulaq aýylynyń turǵyndary sol bosqyndardyń urpaǵy. Arada qyryq jyl ótkende ákeniń izin qaıta basamyn dep Asqar oılady ma eken? Arada eki ǵasyr ótkende bótenniń bóstegine aınalǵan atajurtty tegin berdi, táýelsizdik tegin keldi dep, aınalyp etegine qaramaıtyn enjar jurt endi jer meniki, el meniki dep oılar ma eken? Eki buram otyn kótergen yńyrshaq eki kún móńkise, sony ákelgen tórtkóz qul tórt kún bálsinedi deýshi edi, taǵy da bir urpaq jańarmaı eski psıhologıa sanadan óshedi degenge kúmanym bar. Áıtpese, keshegi sanalymyn degen jigitter ortaq dúnıeni jaýdyń múlkindeı tonar ma edi, quryq ustaǵan qulyqsyz jurt aldyndaǵy asha tuıaqtyny jaýdyń malyndaı talar ma edi?..

Baryn joǵaltqanyna ókinip júrgen Asqar joq. Barshanyń bar senimnen jurdaı bolǵanyna keıip júr. Betińe qarap kúletin, aınala berip atarǵa oǵy joq ashkózder ózinen ózi qýystanyp, búginde Asqardyń qarasynan qashatyn boldy. Ótkendi qaıtalaýdan, óshkendi qaıta jańǵyrtýdan qıyn nárse joq, bir basyp ketken izińdi qaıta taptaýǵa kóńil shappaıdy, kóńil shappaǵan soń ynta joq. Kóne kıimdi qaıta kóktegennen lázzat tappaısyń. Osy áýre neme kerek, kimge kerek? Alpysqa kelip alparysqanda kimdi jarylqamaqsyń? Ońashada osy suraqtyń shetjaǵasyn qozǵasam Asqar: «el bar ǵoı» dep kúmiljıdi de únsiz qalady. Sony eli túsine me eken? Túsinse de kádirińdi biler me eken? Ánsheıinde de kóp sóılemeıtin jıenim Qajyǵa baryp qaıtqan soń tym tuıyq bop ketti. Úndemeı júrip bes namazǵa jyǵylady. Úndemeı júrip mashınasyna minedi de jalǵyz ózi sharýasyna attanyp kete beredi. Budan soń ony tabý da qıyn. Tapsań ustaý da qıyn. Sharýashylyǵy erepeısiz úlken. Búkil Aqsý. Sonyń bárin aralap shyqqansha kún de batady. Yqshamda, áıtpese ony ıgerý de qıyn, basqarý da qıyn, paıdasy da shamaly dep Temirbek aqyl qosyp edi, ılana qoımady ma, Asqar oǵan mán bergen joq. Álde bólip beretin senimdi ıe tappady ma. Kezinde seriktestikke shaqyryp, bólip te kórgen. Ózi joqta bes jyldyń ishinde ózim degen jigitter jerdiń shuraılysy men óristiń shúıginin kesip alyp, keshe ǵana jaıaý júrgenin umytyp, búginde astynda «jıp», aldynda mal, basynda saraı, murtyn balta shappaı shirenip jatyr. «Buǵy-maraldy ekzotıka úshin ustaımyn degender ózderi bilsin, áıtpese oǵan búdjetten qarajat bólýdiń qajeti joq» deıtin úkimet maral sharýashylyǵynyń quldyrap ketýine tikeleı sebepshi boldy da keıin óz qolyn ózi keskenin moıyndap, qalǵan-qutqan shómshekten shymshyp qana silekeı tatyrǵan bolyp edi, bul da ánsheıin sýalyp ketken Aralǵa qaqtan qasyqtap sý sepkennen artqan joq. Tutas bir sovhoz bop turǵan omarta sharýashylyǵyn da zorlyqpen taratyp jiberip, baldyń da tańdaıǵa tatıtynyn búgin sezgendeı ókimet qaltasynan ótirik te bolsa yrym jasap otyr. Osydan ba, «pysyq» degen jigitter maraldyń mańyna baspaı júr. Óıtkeni alty aı qys uıqy bermeıtin, alty aı jaz attan túsirmeıtin azabyna jolaǵysy kelmeıtin de shyǵar...

Qarshadaıynan mal sońyna erip kómpis bop alǵan Asqar ǵana «syrty sý, baýyry balshyq» bolsa da tórt mezgildiń salmaǵyn kóterip, jyla qonǵan jolaýshydaı jyljyp keledi, sharýasyn da jyljytyp keledi. Aıtyp otyrsa, ol sonaý mektep jasynan-aq zagotskottyń aqsaq-toqsaǵyn qıyrdaǵy Katonqaraǵaıdan jer túbindegi Semeıdiń et kombınatyna jaıaý jetkizip salyp júrgen eken. Ájem Órik, mamam úsheýimiz qarashańyraqtan bólinip otaý shyqtyq. Bir oshaqqa sımaı bara jatqanymyz da shamaly, ájemdi bilesiz ǵoı, ol da sizdiń apaıyńyz, Isabaı atamyzdyń ápkesi, soǵysta sheıit ketken tuńǵyshy Aıtquldyń tútinin óshirmeımin dep qoımady. Shońmurynnyń qyzdary aıtqanyn oryndatpaı tynbaıtynyn da bilesiz. Men bolsam áli atqa da túzý otyra almaıtyn balamyn. Mamam tún ishinde turyp mekteptiń peshin jaǵady. Kezinde ol shirkeý bolǵan, túndi qoıyp kúndizdiń ózinde azynap turatyn úreı. Qystyń aıazy onyń qasynda túk emes. Es bolsyn dep mamam meni erte ketedi. Kúńirengen tas qarańǵyǵa kirgende kórge túsip ketkendeı zárem ushady da únimdi shyǵarmaı jylap alamyn. Sheshemniń qarshadaıymnan maǵan úıretpegeni joq. Sonyń biri qarańǵyda taıaqsyz jol tabatyn sezimtaldyǵy. Es kirmeı jatyp qarańǵylyqqa boıymdy úıretti de keıin mal aıdap júrgende tún balasynda qoryqpaı-aq shashaý shyqqan kebenekterdi tez taýyp alatyn boldym. Osyny paıdalanǵan úlkender: Asqar, seniń kóziń ótkir ǵoı, sen qoı kúzetshi dep meni dalaǵa tastaıdy da ózderi brezent kúrkege kirip byrdaı bop jatyp alatyn. Tirshilik qomaǵaı, bárin aıtpaǵanda qyzýy joq toqal pesh te qomaǵaı, tyrtyńdap qolshanamen jaıaý tasyǵan otynyńdy da kún saıyn jalmap alyp saǵan qarap úńireıedi de turady. Úlkenderden qalǵan eski kıimderdi qaıta piship mamam ıyǵyma japsyryp bitirgen. Jańasyna aqsha kerek, aqsha biz túgili já degen jigitterde de joq. Jazǵy demalysta zagotskotqa jaldanyp mal aıdaýǵa májbúr boldym. Áıteýir eptegen tıyn-tebeni bar. Aıtqanyńdy tyńdaıtyn eki aıaqty adam da emes, tórt aıaqty maldy toqtatý qıyn eken: oty qanbasa jatpaıdy, shóldese aldynda arystan ańdyp tursa da jasqanbaıdy, bir otar qosylyp daryldaǵanda qulaǵyńa qurt kirip ketkendeı mıyńdy ashytady. Kombınatqa jetkenshe et alyp barsyn dep jaıyp aıdatatyny taǵy bar. Elden uzap, Semeıdiń budyrsyz sary dalasyna ilikkende tozaq sonda bastalady: sarnaǵan jelden eriniń jalaq, etegiń jyrym-jyrym bolady, oǵan jańbyr qosylsa soryńnyń qaınaǵany, daldasy joq qý dalanyń jańbyry qıalap soqqanda qamshydan ótkir, ókpeńdi tesip jibere jazdaıdy. Qarańǵy túnde qalbańdap júrip nege súrińgenińdi de bilmeısiń, áıteýir tiri jan ǵoı dep uılyǵyp jatqan qoılardyń ortasyna baryp tyǵylasyń. İshiń ıtten beter ulıdy, óıtkeni «rashod» taýsylǵan, «rashod» degeni kombınatqa jetkenshe jeıtin malyńnyń sany, ony da shaqyrymǵa eseptep beredi, eger artyq ketip, sanaǵanda jetpeı qalsa jegen aýyz bólip tóleıdi. Qoı ishinde neken-saıaq súti qaıtpaǵan eshkiler de bar, ustap alyp emgiń de keledi, biraq ol kebenekter emshegin sorǵyzyp qoıyp tura ma, soramyn dep brýselezge ushyraǵandar da bolǵan. Bul mal degen shirkinge qaıtyp jolamaıtyn shyǵarmyn dep edim, at baspaımyn degen jerin úsh basady dep aınalyp kep ne taǵy emes, ne mal emes maral deıtuǵyn maqulyqqa taǵy da tap keldim. Tastap keteıin deseń qımaısyń, maǵan ǵana emes, elge kerek, osy elge ejelden kásip bolǵan kúnkóris, maralsyz qarataıdyń qasıetti bir kórki kemip qalatyndaı. Jurt oılaǵandaı bul ekzotıka emes, týrıser kelse keler, kelmese odan ármen, maǵan Altaıdyń qaıtalanbas tabıǵaty, sol tabıǵatqa táýeldi qarataılyqtardyń densaýlyǵy qymbat...

...Tabıǵat dese Altaıdy, Altaı dese onyń tabıǵatyn kóz aldyma elestetem. «Quıryǵynyń qyzyly túlkiniń sory» demekshi, sońǵy kezderi endep kirip kele jatqan «sıvılızasıanyń qudireti» sol tabıǵatty da úrkite bastaǵan sıaqty. Aýyldyń irgesinen erteńdi-kesh áýpildep úrip jatatyn, keıde jany qysylǵanda qoraǵa kirip ketetin elik te búgin joq, onyń jymyn aýyp kelgen shoshqalar basty. Toǵaıǵa kirse taldyń shybyǵyn da shyǵynǵa sanaıtyn qarataılyqtar tyrp etpeı úıinde tyǵylyp otyryp áldebir adresi joq ashkózderdiń «drýjba» deıtuǵyn jalmaýyzynyń yrylynan qorqatyn boldy. Atty-jaıaýly sabylyp baryp shıpaly sýyna shomylatyn jurt arasanynan da aırylyp, «balshyqtan shyǵyp baron bolǵandardyń» tikushaqtaryna tiksinip qaraıdy da otyrady. Osyny oılaǵanda, múıiz surap qulaǵynan aırylǵan toqal eshkiniń kebin kıemiz be degende záre-qutyń qalmaıdy. Árıne, ýrbanızasıanyń zamanynda odan da qutyla almaısyń, tek sol aýylǵa urdajyq bolyp kelmegeni jón edi. Tis jaryp esh pendege muńyn shaqpaıtyn Asqardyń ishte jatqan ýaıymyn túsinýge bolady. Kezinde aýdannyń 27 myń halqynyń úshten birin jınap alǵan Aqsýdyń búgin qańyrap qalǵanynan-aq tiksinesiń. Aqsý, odan ozsań Shabanbaıdyń kýrorttyq aımaq ekeni ras. Biraq bul óńirdiń problemalary da tolyp jatyr. Aldymen onyń sharýashylyq dárejesin ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldaryndaǵy deńgeıine jetkizgen jón shyǵar. Ázirge ol Ulttyq Parktiń súıemelimen ǵana tirshilik etip tur. Elden jyraq, Reseımen shekaralas qýysta jatqan Atamekenniń tabıǵatyn qorǵaıtyn da Parkten basqa, Asqardan basqa memlekettik eshbir mekeme joq. Basqasyn aıtpaǵanda, onyń kórkin qyz qalpynda ustap turý jeke sýbektiniń shamasynan kelmeıtin, úkimet tarapynan sheshiletin kúrdeli másele.Áldekimder, Qalıhan HÚİİİ-HİH ǵasyrlardaǵy Qatynqaraǵaıyn ańsap otyr deýi múmkin. Qatynqaraǵaıdyń ol kezdegi jetiskeni de shamaly bolatyn. Áıteýir soǵystan kóz ashpaı, naızanyń ushy, qylyshtyń júzimen Otanyn qorǵaımyn dep arpalysqan qarataılyqtar, múmkin sodan da lázzat tapqan shyǵar. Sóıtse de ár eldiń, geografıalyq qoǵamdarynyń bergen Aqsý degen aty bar edi (Aqsý — Jer jannaty, ańyz bolǵan «Strana Belovode»), HHİ ǵasyrda sonyń qasıetin ardaqtap, qadirin bilsek degen kókeıdegi arman...

Almatyda otyrsań eldi oılaısyń, elge barsań Almaty esińnen shyqpaıdy. Aǵaıyn aýylda kóp pe, Almatyda kóp pe? Sál alystap ketseń ekeýin de saǵynasyń. Aýylmen kindigim jalǵasqan. Almatyda ómirim ótip keledi.Aýyldan onúsh jasymda ketip edim, Almatynyń kóshesin alpyseki jyl taptap júrmin. Endi qansha jyl tyrpyldaıtynymdy bir Allanyń ózi biledi. Dúnıada saǵynyshtan qymbat sezim joq-aý sirá! Birde ol seni dalaǵa qýalaıdy, birde qalaǵa qýalaıdy. Jigittiń tóresin, qyzdyń kórkemin qaladan kórseń de aýyldaǵy torsholaq shópjelkeni, qotanaıaq túbitıekti umytpaısyń. Biri qumaryńdaı, biri týǵanyńdaı. Túbitıekpen sábıińde tebisip ósip, shópjelkeniń kókireginde tátti bir ıis baryn bilgensiń. Al sanaly ǵumyryńda tabysqan jarasymdy dos-jaran búkil ǵumyryńa rýhanı azyq. Sondaı qımas dostyń biri Joldashan Bozymbekov edi. Joldas bolýǵa da jaraǵan, bozym deseń de artyq emes. Ekeýmiz stýdenttik kezden ajyraspaı, «Lenınshil jasta» qyzmetti de birge istedik. Qyrǵa shyqsaq ta, qyrdan tússek te jastyq shaqty jarysyp ótkerdik. Aýyly Almatydan seksen shaqyrymdaǵy Samsy, súıegi Botpaı, onyń ishinde Tileýqabyl, Jambyl babamyzdyń qaıyn jurty. Anasy Núrıla apamyz Ekeıdiń qyzy edi, Japa áýletimen atalas. Onsyz da qarǵa tamyrly qazaqtyń alystyń ózinen de aǵaıyn, jattan da juraǵat izdep otyratyn úıirsektigin eskersek, Samsydan órlegen salt jigit, Qaraqystaqtan quldılaǵan qaryndas eki aýylǵa kezek-kezek at shaldyrmaı ótpeıtinin de eptep bilemin. Joldashan ekeýmiz sonaý stýdent kezimizden seksen shaqyrymdyq jerdi jaıaý-jalpy adymmen ólshep edik. Keıin borbaıymyz matasekl deıtin tentek taıǵa, mashına deıtuǵyn kerikke tıgen soń aptasyna bir ret órden oıǵa, oıdan órge aınalyp shyǵatyn mashyqty ádetimiz bar-dy. Kóbine ylǵıda tún balasynda. Samsyǵa jetkenshe qanshama beles, qanshama dóń bar, mataseklmen orǵytyp shyǵamyz da san mıllıon shildeliktiń sımfonıasyna qulaq túrip, mıllıardtaǵan juldyzdardyń esebine jete almaı otyrar edik. Delebeńdi qozdyratyn qyrdyń samaly, arshadaı tynysyńdy ashatyn qıdyń qyshqyltym tútini aýylǵa qıalyńdy ózińnen buryn jetkizetin. Órge tartsań Qaraqystaq, Jákem aıtqan «elý baqsy, seksen aqyn» bolmasa da óz tustastarym Ánýarbek pen Seıdahmettiń aýyly, oǵan qosa apamyzdyń týǵan baýyry, Joldashannyń naǵashysy Asqar aǵa otyr, áńgimeshil ári baýyrmal, jıeniniń atyn ataǵan beısaýat júrginshini de kósheden jınap, kóshten qaıyryp ákelip qonaq qylatyn myrzalyǵynan jańylǵan emes. Oıǵa tússeń Samsyda apamyzdyń ózi otyrar edi; Tileýqabyldyń eń shetki kóshesinde, aýyldan úrkip shyqqan qaradaı áýdem jer qashyp baryp úıezdegen bir shoq toǵaı men alma baǵy búkil Samsynyń torǵaıy men tompaıǵan qaradomalaq balalarynyń bazary sekildi edi.Jaz shyqsa apamyz esik aldyndaǵy qartaıyp bitken quj-quj qaraǵashtyń túbine bóstegin tósep, dastarhanyn da sol aǵashtyń kóleńkesine jasaıtyn. Ózimen jasty sary samaýyrdyń ottyǵy qara qazandy arqalaı-arqalaı beli maıysyp ketken balshyq tandyrdyń pushyq murjasymen jarysyp turar edi. Bul úıdiń tútini kúnshilikten kórine me, Tileýqabyldyń kári-jasy qazannyń ottan túskenin ańdyp otyrǵandaı-aq dámniń ústine bir mınýt keshikpeı jınalatyn. Apamyzdyń asy ǵana emes, áńgimesi de dámdi edi...

...Tóbesinen tyrs-tyrs tamǵan torǵaı sańǵyryǵyn alaqanymen sypyryp tastaǵan Jóken aspanǵa alara qarap:

— Qap, osy aǵashty bir kúni qurtamyn-aý! — dep kijingen bolady.

— Meniń kózimniń tirisinde bul aǵashqa balta tıgizbeıtin shyǵarsyń, — dep tandyrdyń ezýinen qyzyl shoqty shymshyp alyp sary samaýyrdy ottyǵynan ıdirip otyrǵan apamyz ulyna kóziniń qıyǵymen qarady. — Qamalar aldynda ákeńniń shanyshqan shybyǵy edi, yrym qylyp úsh balasyna otyrǵyzǵan úsh qaraǵashy osy, — dep kelin bop túskeli qolynan sheshpegen qos bilezigin túrip tastap birazǵa deıin únsiz qalady. — Aǵash ekesh aǵash ta qartaıdy...Ar jaǵyn aıtqan joq. Ar jaǵy aıtpasa da belgili edi. Onyń ar jaǵy jazyqsyz onsegiz jyl otyryp qaıtqan apamyzdyń qaınaǵasy Teltaı aǵaǵa jaqsy tanys. Onsegiz jyldyń berishi mynaý qaraǵashtyń qojyr-qojyr bezindeı onyń da ishinde qatyp jatqan shyǵar-aý... Jubatyp eshteńe aıtpady. Apamyz jubanysh izdep te otyrǵan joq edi. Qazan astyndaǵy qyzylbas shalany ottan tartyp tastap, keshqurymnyń alakeýiminde buryn biz estimegen taǵy bir áńgimeni bastap ketti..

— Sýǵa ketken tal qarmaıdy, aǵaıyndy qoıyp shapaǵaty alysqa túsken dana edi dep dýaly aýyzdyń bir septigi tıer degen úmitpen Jákeme bardym. Aýyldy kelimdi-ketimdi qonaqtar basyp jatyr eken. Aqyndar ma, men sekildi aqyl suraı kelgender me, qaıdan bileıin. Áıteýir kóp ishinen tanyǵanym Oraz Jandosovtyń áıeli. Oraz da halyq jaýy atanyp qamalyp qalǵan. Aılas qatyn muńdas, onyń da kelgen sharýasy osy eken, eki eli aýyzǵa bes eli qaqpaq túsken kez, jurtpen jaǵalasyp aıtatyn muń emes, Jákemniń aldy bosamaǵan soń ekeýmiz sol kúni qonyp qaldyq. Oraz bul úıge burynnan da aralas-quralas, anasy osy aýylda aılap jatyp, aýnap-qýnap qaıtady eken degendi estýshi edim. Men bolsam — qaryndas, sodıanyń aýzy, túrmeniń kilti Jákemniń qolynda turǵandaı ekeýmizdiń de úmitimiz erteńgi kúnde edi. Erteńgisin Jákem ekeýmizdi de shaqyrtyp aldy. Kóńilsiz eken. Eshkimniń betine tiktep qaraǵan joq. Aldyndaǵy kesesin de kóterip almaı dastarhan jıeginde sýytyp tastady. Álden ýaqytta maǵan: qaraǵym, shaıdy sen quıshy dedi. Sol-aq eken, úı ishindegi artyq aýyz túgeldeı tysqa shyǵyp ketti de dastarhan basynda úsheýimiz ǵana qaldyq. Áńgimeni Orazdyń áıeli bastaǵan. Jákem qabaǵyn salyp otyryp tyrs etpeı tyńdady. Búkil alashty albastydaı qysqan alasapyrańǵa Jákemniń bizden de qanyq ekenin qaıdan bileıik.

— Bul ókimetke meniń sózim kerek shyǵar, al ózim kerekpin be, joq pa, ony ózim de bilmeımin, — dedi. — Qaranyń hany emes, halyqtyń bıi emes, qulaq aspaı ma dep qorlanam. Qolymnan kelgeninshe qareket qylyp kóreıin, jaqsylyq bolsa habaryn ózim beremin, eger habar bolmasa... dep «sen de osy sharýamen kelip otyrsyń-aý» degendeı Jákem meniń betime qarady. Ar jaǵyn túsine qoıdyq. Habar bolmasa menen qaıyr bolmaǵany degeni de. Tystan bireýdi shaqyrtyp aldy da eki at taýyp, kelin men myna qyzdy jetkizip salyńdar dedi. Kólik tez tabyla qoımady ma, álde kisi aıaǵy basylsyn dedi me, aýyldan ymyrt úırile shyǵyp edik, Orazdyń áıeli bolmasa, Samsydan san dúrkin jaıaý kelip, jaıaý ketip júrgen jer ǵoı, óz aıaǵym da jetetin edi, sóıtsek eki attyń erine sozyltyp eki móshek artyp qoıǵan eken. Attanarda Tezekbaı ma, túsi esimde joq: mynaý undy balalarǵa qajaq-qujaq qylsyn dep Jákem tapsyrdy dedi. Jákemniń aldyn sońǵy kórgenim osy. Qaıtyp habar da bolǵan joq, azasy men asyna ǵana qatysýǵa jazǵan eken dep Núrıla apamyz áńgimesin aıaqtady...

... Qazaqtyń mańdaıyna bitken Jambyly bireý-aq, jalpaq qazaqqa kelgen náýbetke jalǵyz Jambyldyń shamasy qaıdan kelsin... ...Dýlatıaǵa jolym túsip Samsynyń ústinen ótip bara jatqanda aýyl shetinde oqshaý qalǵan jetim toǵaıǵa buryla ketkim keledi. Biraq onda Núrıla apamyz da, Joldashan da joq. Ekeýi dóń basyndaǵy Tileýqabyldyń máńgilik mekeninde jatyr. Úńgirtastyń shyǵar aýzynda qaryndasymyz Tamara da bar edi. Úlkenderdiń kózi taıǵan soń keıingi urpaqpen dáneker de úzilip, keshegi qymbat jandar kómeski tarta bastaıdy eken...

***

Tóbeniń basyna ton kerek eken. Yzǵyryq. Aspan shańyt. Qar jaýmasa da kók kúmbezin kireýkelegen boz jasyl qylaý kún kózin shımaılap tastapty, bozǵylt shar tabaqtyń betindegi myń san ıneni lekite soqqan yzǵyryq sapyryp jatqan sekildi. Panasyz dala. Dala emes-aý, qumyrsqanyń ıleýindeı tompaıyp-tompaıyp otyrǵan toqal tompaqtar, toqal tompaqtar kóz ushyna zymyrap qasha beredi, qadalyp qaraı berseń solardyń tóbesinen sar jelgen qaraker jylqynyń toqpaq jalyndaı shalqyǵan qaraquryq buıra saǵymdy kóresiń. Arqanyń jurty toqal tompaqtardy taý deıdi eken. Jerdiń keńdigi me, quba dala qý medıendi shyr aınaldyra kómkergen quba belder maǵan tym alasa kórindi. Altaıdyń aspan tiregen takabbar shyńdaryna ıegińdi artyp qoıyp, shatqalynda shalqaıyp jatyp joqtan ózgeni kókseıtin maǵan solaı da kórinýi múmkin. Qarataýdyń baýraıynda bir kún qonaq bolyp: shirkin, jeriniń keńdigin-aı, biraq keńdigin qaıteıin, sýdy jer tesip iship otyr eken dep bir aıǵa qudalaryna ketken meniń apaıym erteńinde qaıtyp ketipti. Arqanyń jazırasyn, zamannan el aýzyndaǵy asýly taýlaryn Kámeldiń áńgimelerinen oqyp, barsam, kórsem dep kóksep kelip edim, kórgen soń eptep ishim qońyltaqsyp qalǵan sıaqty. Qalam qudireti kórgennen qashanda júırik. Kóz ben kóńildi salystyryp otyryp Kámeldiń shyn súretker ekendigin sezindim. Senim aınysa da sezim aldamaıdy.

Arqanyń jeli jatpaıdy eken, sýmańdaǵan syrmanyń aqjal shýdasyn qaǵyp alyp ushy-qıyrsyz belesterge qýalap aparyp qylaý búrkip tur. Belester jelden basqa eshkimge jetkizer emes.

— Bul óńirdiń men baspaǵan qaltarysy joq, atpen de sharladym, jaıaý da kezdim, — dedi omby qardy bóksesimen omyryp kirip otyrǵan Kámel. — Ár belestiń artynda el jatyr, el emes-aý, eldiń jurty, baıaǵy eldiń jurty, qazaǵymnyń zıraty, búginde qorym bop qalǵan babalarymyzdyń, otyzynshy jyldardaǵy besikten beli shyqpaı jatyp ashtyqtan qyrylǵan sábılerdiń molasy. Áıteýir aıaq jetken jerdiń qýys-qýysyna kóme beripti ǵoı. Arqanyń keńdigi mundaı jaqsy bolar ma. Jaratqan qazaǵyma qonystan buryn mola kerek ekenin qalaı eskergen deseńshi.

Sofyda ún joq. El óziniki, ejelgi atamekeni bolǵan soń aralaspaı otyrǵan shyǵar. Kámel arqada jatyp Almatydaǵy bizdi soǵymbasyna shaqyryp alǵan edi. Bir jilik eti bolsa bala-shaǵanyń aýzyna tospaı, aıshylyqtaǵy aǵaıynnyń sybaǵasy dep adalbaqanǵa ilip qoıyp jeti atasynyń juraǵatyna jetkizetin qaıran dástúr! Kózben bolsa da jer shalsyn dedi me, arqanyń qysqy aq shańyt aýasyn jutsyn dedi me, Kámel qyr basyna shyǵalyq degen soń bir jilik sybaǵamyzǵa bir shólmekti ertip kelip Aqsý-Aıýlynyń qubylasynda otyr edik.

-Aıtpaqshy, Qaleke, sizdiń babańyz Qarataı batyrdyń kúmbezi de mynaý Taıatqan-SHunaqta tur, — dep Kámel ıegimen kókjıekti nusqady. Ieginiń astynda kókjıekten basqa dym joq edi, kún kóterilgen saıyn kóp belesterdiń ózi de kóz ushynan buldyrap barady. Ólsem de eldiń jýan ortasynda jataıyn dedi me, Altaıdan eki sharshy oryn jetpegendeı babamnyń keń saharaǵa shyǵyp alǵany da bir jumbaq. Qarataıdyń Taıatqan-SHunaqta ekenin Musa bı men Ábdikerimniń esine salǵan Álıhan Bókeıhanov degendi Boshaı aǵamnyń aýzynan estigenim bar. Sózdi sóz túrtedi, oıdy oı jeteleıdi, men de qarap otyryp ótken ǵasyrdyń basynan bir-aq shyqtym...

1910-jyly aq patsha búkil Tór Altaıdy jekemenshigim, «kabınetnaıa zemlá» dep jarıalap, muqym Qarataı elin túgelimen Qarqaralyǵa kóshirmek bolǵan. Arada birinshi dúnıejúzilik soǵys, onan qazan tóńkerisi bolmaǵanda, kim biledi, Ergenektiniń bir butaǵy aǵaıyn Baǵanalynyń ortasynda otyrar ma edi? Kim bilsin, men de Kámelge jambas ustaımyn dep qonaq bop kelmeı qońsy otyratyn ba edim?.. Sóıtsem Arqa jurtynyń da jetiskeni shamaly eken. Taýqymeti tozaqtan da beter bolsa kerek. Halyqty ata qonysynan aıyryp, sýsha sapyrǵan, «qaıda ketse onda ketsin, qaıtaryp alý mindet emes» deıtuǵyn otarlaý saıasatynyń zorlyǵyn aıtam da. 1916 jylǵy kóterliste patsha jarlyǵyna qarsy halyqty kótergen qos Hasendi «naıman handyǵyn qurdy» degen syltaý taýyp, Sabyr Sharıpovtiń dánekerligimen 1919 jyly naımandardy da qanǵa bóktirdi. Sovet ókimetine senbegen bir Hasen 500 qylyshpen shetel ótip ketti de elde qalǵan ekinshi Hasenniń basy shabyldy. Qazaqtyń qylshyǵy quramaıdy dep ýáde bergen ókimet zıaly qaýym men ıgi-jaqsylardy qıdaı sypyryp, artyndaǵy urpaqtary jarty ǵasyr atasynyń atyn aýzyna da ala almaı, túkpir-túkpirde qashyp júrip bir-birimen keshe ǵana zorǵa tabysty. Kim biledi, men de sol kóptiń biri bolatyn ba edim? Altaı búkil túrkiniń atamekeni bolǵanda, Arqa bar qazaqtyń ardaqtysy edi ǵoı. Kezinde Sararqany «Jeltaıa step» dep orysshalaǵan bolyp edi, kemitkeni shyǵar, qazaqtyń jon arqasy, julyny degen túpki mánin bile turyp genosıd jasady, eń tyǵyz ornalasqan Ortalyq Qazaqstan halqynyń seksen paıyzyn ashtyqpen qyryp salyp, onyń ornyn ımperıa kelimsektermen nege toltyrypty? El qasiretinen kókiregi qars aırylyp otyryp Narmanbet aqyn:

Ker dala, kebersigen ker betege
Bul jerde bala týyp er jete me?
Sýyrdaı innen shyqqan súmireıip,
Darıǵaı, týǵan jerden el kete me?!» —

dep beker jazdy deımisiń. Qaıran aqyndy kóp sorlymen birge orǵa laqtyryp tastap, arýaǵy Arqaǵa «tynyshtyq» bersin dep ólgen soń da esimin «halyq jaýlarynyń» tizimine tirkeı saldy. Sonyń saldarynan aqyn tvorchestvosymen kúni búginge deıin tolyq tanysyp bolǵan joqpyz.

Keshegi ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde evakýasıamen kelgen jat jurt esigimizden syǵalamaı jatyp tórimizden biraq shyqqan joq pa. Odan soń da tyń ıgerý deıtuǵyn daqpyrtpen 24 mıllıon desátına arqa jerine taǵy da «shantrapasyn» ákelip tókkeni qaıda? Men biraz nárseni sanamda sanap otyrmyn. Kámel sony aıtamyn dep «aıypqa» jyǵylyp, jazamyn dep jazaǵa tartylǵan, aldyńǵy aǵalarynan kesh qalyp, keıingi óz zamandastarynan erterek er jetken oqshaý azamat...

Meni Almatyǵa izdep kelgen eki jigittiń biri osy Kámel Júnistegi, ekinshisi Ómir Káripov edi. Qalamdy endi ustaǵandary bolmasa ekeýi de maǵan kekse kórindi. Júris-turysy, sóz máneri, qysylyp-qymtyrylýdy bilmeıtin erkindikteri, áńgimeniń basyn estise aıaǵyn ózi jalǵastyryp ketetin zerdeligi men kisini tańdap tanıtyn kirpıazdyǵy arqanyń tisqaqty qaqsaldaryna tán minez. Sanap sóılese de synap sóıleıtin, saýal tastasa soǵan óz jaýabyn ishteı daıyndap otyratyn arǵyn shaldarynyń qashannan ádeti. Sonsoń da saq bolamyn dep qarap otyryp sharshaısyń. Qajytyp baryp qadirińdi bilgen soń ǵana aǵaıyn tutyp, bar qurmetin arzandatyp alatyn meniń qaıyn jurtym jyrtyq kúpi kıip otyrsa da balasyn qarıaǵa, qarıasyn darıaǵa balaıtyn kúpinisi sol jyrtyq kúpiniń óńirinen assa bir jón-aý.

Otyzdan da aspaǵan eki jigit meniń qyryq jyldan bergi qurdasymdaı alǵashqy dúnıelerin aldyma ákelip tastaı salysty. Shamasyn shaqtap, ónerin baptaı biletin senimderi bar sıaqty. Solaryn baıqap, aldymen qolyma qalam aldym da ózderin qasyma otyrǵyzyp qoıyp birden syzýǵa kiristim. Jigitter razymyn demedi, shamyrqansa ishteri bilsin. «Men senderge aqyl aıtyp jatpaımyn, sóz tórkinin túsinedi ekensińder, budan keıin tek daıar dúnıelerińdi ǵana oqıtyn bolaıyn» dedim. Kámeldiń «sovettik shyndyq» deıtinge qyjyly bar eken, tisiniń shyqyry, qalamynyń tyqyry birden bilinip turdy. Ómir neni jazsa da, qaı janrdy qaýjasa da epıkalyq stıldi tańdaıtyn kórindi, arqanyń baıyrǵy tilimen asyqpaı otyryp sýret salady da keıipkerlerleriniń minez-qulqyna motıvırovkany dál taýyp beredi, sózdik qory jeterlik, asqaq sózden aýlaq, sol kezdegi qubaqan tirlikten asyp-tógilmeıtin ótirigi joq shyndyq, qońyrjaı ǵana úni bar. Iirimdi sýdyń ishki aǵysyndaı Kámeldiń ádip astyndaǵy búkpesin oqı bilý kerek. Alǵashqy «Qońyr qulja", «Kókjaldyń ajaly» áńgimelerinen túz taǵysynyń tirshiliginen zamannyń adamǵa degen qysastyǵy kórinip-aq tur. Tipti «Apaqtyń qulasy» atty etnografıalyq áńgimesinen de biraz nárseni ańǵarýǵa bolady. Munda bir kókseý bar. Ótkendi kókseý emes, «júzden júırik, myńnan tulpar» deıtin qazaqtyń dara tulǵasyn izdeý, búginde qojyrap ketken qazaqı mentalıtetten erekshe qasıettiń joǵalyp bara jatqany. Maǵan ekeýiniń de qalam tastasy unady. Rasynda budan keıin men olardyń daıar dúnıesin ǵana qolyma alatyn boldym. Bir shyǵarmasyn bitirse, ekeýi de tek oqytyp alý úshin kezek-kezek kelip ketip júrdi. Ádebı ortadan jyraq, biri Shet aýdanynda, biri Aqadyrda jatyp-aq professıonaldyq ónerdiń qupıasyn meńgerdi. Ómir segiz balasy men Kárip shaldyń urpaǵyn kóbeıtemin dep perzenthananyń stanogin tozdyrǵan básireli báıbishesin jalǵyz qasqa sıyrdyń emshegine telmirtip qoıyp, pedagogtik qyzmetin tastap ketti de jazý stolyna birjola otyrdy. Kóptiń isine, áleýmettik ábigerge aralaspasa basy aýyratyn Kámel kóp ýaqytyn at ústinde ótkizip júrip-aq biraz dúnıeniń basyn qaıyryp tastady.

Túbimdi túsimnen tanyrsyń degendeı Kámel san kelip, san ketip júrip maǵan muńyn shaqqan emes. Jalpy onyń qara basynyń qamyna bola qamyqqan kezin kórgenim joq. Sóıtsem, keshken hıkaıaty men kórgen qıanaty bir ǵumyrǵa jetkilikti eken. Áýli jastaıynan «qaǵynyp», stýdent kezinde-aq «ESEP» degen partıanyń «prezıdıýmynda» otyrypty. («Elin Súıgen Erler Partıasy» degendi búginde bireý biler, bireý bilmes, buǵan aqyn Búrkit Ysqaqov aǵamyzdyń da qatysy bar desedi). «Prezıdıýmynyń qurmetti» stoly taý-tastyń qýysy, qural-jabdyǵy jazý mashınkasy, qarýy lıstovka bolsa kerek. Totalıtarlyq qoǵamnyń dáýirlep, repressıalyq apparattyń qutyryp turǵan ýahytynda bodaýsyz jahannamǵa ketken úsh jarym mıllıon qazaqtyń qunyn daýlap, soǵysta qaza tapqan bes júz myń bozdaqtyń janazasyn oqyǵanda «esepshilerdiń» ne barqadar tapqanyn kim bilsin. Repressıanyń qurbany bolǵan jıyrma myń zıaly men ıgi-jaqsylardy bir top jastar turmaq búkil qazaq jıylyp ol kezde aqtap almaq túgili atyn ataı aldy ma eken? Arqanyń jonyn tas-talqan etip talaqsha jyrtqan «tyń erleri» men esepshiden bastap el basqarǵan jat jurttyń ókilderin shalǵaıdan kim qýyp shyqqandaı edi? Qalaı degenmen de respýblıkanyń búkil joǵarǵy oqý oryndaryna tarap ketken lıstovkalar jappaı dúrmek týǵyzbasa da sanaly jastardyń kókeıine shoq tastamasyna kim kepil? Sol jastar Jeltoqsan kóterlisi kezinde elý jasta eken. Ereýilshilerdiń ortasynda solardyń da júrmegenine kim kepil? Áıteýir «tártip» pen ohranka, sot pen prokýratýranyń ESEP-ti esine alǵany ras, eski «jaranyń» aýzyn tyrnaǵandaı úsh árip pen alty áriptiń jandy jerin bir qasyp ótkeni belgili.

Arýaqty kórinde tynysh jatqyzbaıtyn KGB kóz aldyndaǵy tirini quryqtamaı qoısyn ba, azap vagonyna aparyp qamady da elin súıgen erlerdi tompyldatyp ıtjekkenge aıdady da ketti. Onda da aǵaıyndar jeterlik eken. On jylǵa sottalǵan Qunanbaı shaldy áıteýr bostandyqqa shyǵarmas úshin esebin taýyp jamaı berip jazasyn otyz eki jylǵa jetkizse kerek, otyz jyl boıy saqtaǵan bir qaınatym shaıyn oramaldan sheship, el kóship kelgendeı Kámelderdi jylap-eńirep qarsy alypty. Saıası tutqyndar degen aty bolmasa, olardyń baýkespe ury men baskeserden kúni qarań, onda da birdi birge aıdap salý, bireýdi bireýge ańdytyp qoıý ohrankanyń ejelgi dástúri, lagerde jatyp sovet ókimetin tóńkerip tastaıtyndaı pushaıman baıqustardy ustaranyń júzinde ustaıtyny óz aldyna, kúnige ár adamǵa bes sharshy metr aǵash daıyndatatyn azaby jáne bar, ony oryndaı almasań bylamyqtan da qur qalasyń... Áıteýir eki jigit (ekinshisi Zeınolla degen azamat) ólmeı elge jetipti-aý.

Oý bastan bas asaýy bar qyrsyq minez elge jetken soń da aıdaǵanǵa júre qoıa ma, aldymen qyzmetke ornalasý qıameti qyp-qyzyl maıdannan kem túsken joq. Ortalyqtan bir tosqaýyl, oblystan taǵy tosqaýyl, sol tosqaýyl aýdannan taǵy aldynan shyqty, «halyq jaýy» deıtuǵyn ala qarǵadan zerezep bop qalǵan aýyldaǵy aǵaıyndar da at-tonyn ala qashty. Basyń bos, baspanań jeke, baýyryńda bala-shaǵań bar degeni bolmasa, mundaǵy kúnkóris lagerden kem túsken joq. Onda kóleńkeńnen qalmaıtyn jekemenshik nadzırateliń bolsa, munda kóshedegi kóptiń bári tysqa mezgilsiz shyǵa qalsań da «naǵyp júrsiń» dep kóziniń qıyǵymen jasqaǵan soń aǵaıynnan ol da at-tonyn ala qashyp aýlaq júrýge tyrysty.. Aqyry muǵalimdik qyzmetke qystyrylǵan bolyp edi, oıbaı, keshegi «jaýdy» jastardyń tárbıesine jolatýǵa bolmaıdy degen kúńkil shyqty. Tynysh júretin Kámel me, KSRO tarıhynyń eki saǵatyn qysqartyp, onyń ornana Qazaqstan tarıhyn keńeıtken eken, ústinen jazylǵan aryz aýyldan asyp Almatydan biraq shyǵypty. Oǵan da aıylyn jıǵan Kámel joq, otbasynyń tirshiligin báıbishesine túgel tapsyryp, aqy-pulsyz qyzmettiń jańa bir jylǵasyna kóshti.

Sátin salǵanda sol kezdegi aýdandyq gazettiń redaktory Narmanbettiń nemeresi Qasym degen jigit edi. Mekteptiń jazǵy demalysy kezinde qalam,qaǵaz, dombyra alyp el kezý bastaldy. Adam jutynan aman qalǵan biren-sarań kóne kózderdi izdep taýyp, ne kórdiń, ne bildiń dep mazasyn aldy. Estigen, bilgenderin qaǵazǵa túsirip hattap, baspahanada árip terip, túptep kitapsha jasady. Sheshenderdiń dýaly sózi men repressıaǵa ushyraǵan osy óńirdiń aqyn-jazýshylarynyń jurtqa jetpeı jatqan, tıym salynǵan týyndylaryn el aýzynda qaıta tiriltti. Aqynnan, ánshiden, kúıshiden ne qaldy? Qyzdarbek kúıshi men onyń shákirtteriniń umytylyp bara jatqan kúıleri áýeli dombyraǵa kóship, odan notaǵa tústi. Kámeldiń Almatyǵa qaıta-qaıta kelip, biraz án, kúılerdi radıokomıtetke aqy-pulsyz zorǵa ótkizgenin bilemin. Sol on bes kúıdiń ishinde dombyrashylardyń saýsaǵyna ilikpegen Abylaıdyń da eki-úsh shyǵarmasy bar edi. Naýryzbaı da ónerden quralaqan qalmaǵan kórinedi.

Jazyqsyz atylyp, janazasyz betin topyraqpen jaba salǵan talaı bozdaqtardyń basyna belgi qoıý da Kámelge ońaıǵa túsken joq, osynyń ózin de sovet ókimetine nos kórsetti dep túsingen «qyraǵy kózder» onyń artynan sóz ertýmen boldy. Birde keshqurym kelse úıdiń ishi astań-kesteń, kámeletke tolmaǵan uly men qyzy ushty-kúıdi joq, sharq uryp izdep, sıyr qoranyń bir buryshynda es-tússiz jatqan jerinen eki balany taýyp alǵan eken, sábılerden ne boldy dep surasa: bet-aýzyn tumshalap alǵan bir adamdar keldi de bizderdi bas salyp ustap, bir nárseni ıisketti, odan soń ne bolǵanyn bilmeımiz depti. Osydan keıin Kámel úıinde, qyzmet ornynda qoljazba ustamaıtyn bolǵan. Sondaǵy «úsh áriptiń» izdep júrgenderi ne?.. Narmanbettiń óleńderi, keıin Kámeldiń qurastyrýymen jaryq kórgen Shortanbaı jyraýdyń eki kitaby, Muqtar Áýezov uıymdastyrǵan alǵashqy aqyndar aıtysynda bas júldege ıe bolǵan Maıasar Japaqulynyń jyr jınaǵy, múny da qurastyrǵan Kámel bolatyn. Kámeldiń «Sońǵy abyz» atty Shortanbaı týraly derekti prozasy arqyly oqýlyqtan da syzylyp qalǵan ataqty jyraýmen qaıta tabystyq, basyna Kámel qoıǵan kóktastan babamyzdyń zıratyn da taptyq. Tipti sonaý qalmaqpen soǵysta sheıit ketken meniń babam Qarataı batyrdyń kúmbezin taýyp as bergen de osy Kámel. Aıta bersek el ishinde júrip Kámel atqarǵan ıgi ister kóp-aq, onyń bárin jurt bile bermeıdi, Kámeldiń bildirgisi de joq. «Uly Paıǵambar jáne onyń urpaqtary» degen kitabine derekti otyz jyl boıy jınapty. Komýnıstik manefıst emes, din-ıslamnyń atasyn dáripteý ne sorym deseńshi.

Kámeldiń kúrdeli eńbegi — «Ańyz mezgil», «Apat», «Quba belder» degen úsh kitaptan turatyn trılogıasy. Bul qazaly da azaly jyldarda el basynan ótken, asyryp aıtpaǵan, jasyryp qalmaǵan qaz-qalpy shyndyq. Men bilgende Kámel bul shyǵarmalaryn sonaý sovettik dáýirdiń ózinde-aq bastaǵan edi. Jaryq kóre me, joq pa degen nyq senimi de bolǵan joq. Túıtkil dúnıeniń túbine jetpese de ol qalamyn aldaǵan joq, qalam da muny aldamapty. Arqa-bas keńip, shyndyq deıtuǵyn móshektiń aýzy ashylǵan soń bul taqyrypty qaýjap jatqandar da kóp. Biraq Kámeldiń erligi — «eki eli aýyzǵa bes eli qaqpaq» degen qyspaq zamannyń kezinde de qazymurlanyp ta, qazyp ta jazyp, shyndyqtyń betine qaımyqpaı týra qaraǵandyǵy.

Kámel orynsyz syr shashpaıtyn, biraq kisi jatyrqamaıtyn baýyrmal jan. Ázili de bar, áńgimesi de jarqyn, kúlkisinen muńy basym, bul da keshýi kóp ótken kúnderdiń kóńilge salǵan daǵy shyǵar. Ol dos-jarandy únemi saǵynyp otyrady. Almatydan bir asym et tabylmaǵandaı soǵym basy degendi syltaýratyp bizdi Arqaǵa shaqyryp alǵany saǵynǵandyǵy bolar. Saǵynysh ta kez kelgenge buıyra bermeıtin sezim. Saǵynysh jetpiske kelseń de jeti jasyńdy umyttyrmaıdy. Umytpaıtyn oqıǵalar da jetip jatyr. Umyttyrmaıtyndar da tolyp jatyr. Aıdaýdan qutylyp, aǵaıynnyń ortasyna jettim be degende ańdýshylardyń áli de sarqylmaǵanyna tańqaldy, ashylǵan qushaqqa aǵash myltyq qashanda daıyn turady eken. Buryn izin ańdıtyndar endi sózin ańdıtyn boldy. Baspa júzinde bir suhbaty shyǵa qalsa, bórkin teris kıgize qoıatyndar daıyn turady. İndete kelgende ańdıtyn da, aǵash atqa mingizetinderdiń bári de bir-aq adam bolyp shyqty. Qaı atasynan qalǵan kegi baryn kim bilsin, anadan shyr etip túskennen beri qazaqpyn dep júrgen Kámelge: sen qoja ediń ǵoı dep shyǵa keldi. Mysyrǵa aparyp tastamasa da lagerińe qaıtadan ketseń qaıtedi degendeı boldy. Áldebir opozısıanyń gazeterine de tynyshtyq bermedi. Osydan úshjarym ǵasyr buryn jońǵarlarmen soǵysta sheıit bolǵan Ergenektiniń Qarataı batyrynyń kúmbezin taýyp bergen Álıhan Bókeıhanov edi, elý jyl ótken soń Kámel sony jańǵyrtyp qaıta jazǵanda: «oıbaı, Kámel ótirik aıtady, ol bizdiń áýlettiń zıraty» dep atam zamanda súıegine qyna shyǵyp ketken arýaqtan balshyq tamdy qyzǵanyp, bóriniń artyndaı shýlap jóneldi. Aram aýyzǵa qaqpaq qoıýǵa Qarataıdyń urpaqtary arlandy, «ashyq hat» deıtuǵynǵa qol qoıǵan jigitter kórip te, oqyp ta turǵanymyz osy desip at-tonyn ala qashty. Áńgime Qarataıdyń kúmbezinde emes, áıteýir jatpaı-turmaı Kámelge «japtym jala, jaqtym kúıe» dep til tıgizý ekenin bárimiz de túsindik. Biraq osy úshin kápir bolmasań arýaqty qozǵaýdyń ne qajeti bar edi?..

---