InfoHub Logo

Taýdan assań aldyńda odan da bıik taǵy bir taý bar. Eki taýdyń jyqpylynda qystyrylyp otyrǵan kishkentaı ǵana aýyl bar. Erý bop izdegen adam bolmasa jópsheńki pende ony taba da almaıdy. Oǵan jetý úshin de jarym Altaıdy aınalyp shyǵýyń kerek jánede jol shirkin «Nıva» deıtuǵyn kóksholaqtan basqanyń bárin jatyrqaıdy. Aýyldyń sosıalızm qoıǵan aty «Park» edi, adamynan ańy qadirli boldy ma, búginde «Aqmaral» degen bıik mártebege ıe bolypty. Kókekten boqyraýǵa deıingi Aqmaraldyń búkil tirshiligin, ıgi-jaqsylarynan ıtine deıingi poshymyn meniń inim Álibek Asqarov tiliniń maıyn ıdirip otyryp «Men qaıteıin Tór Altaı bıigińdi» deıtuǵyn povysynda sýrettep bergen. Meniń soǵan qosarym joq, óıtkeni bul Álibektiń aýyly, aýyl ıesiniń eginine túsýge qorqamyn. Sebebi onyń búge-shigesi men búırek-sıraǵyna meniń fantazıam jetpeýi de múmkin. Tek bir ǵana qıanatym, Álibektiń «Ór Altaıyn» «Tór Altaı» dep túzetken bolyp otyrmyn, Ór Altaı Abaq Kereıdiń atamekeni edi, túbi jerime talastyń dep daýlap júrmese boldy,«Aǵajaı, Altaıdaı jer qaıda-aı» atty jalǵyz ánin de búkil qazaq ıemdenip ketken joq pa, biraq ánge shekara tosqaýyl bola ma, degenmen Tór Altaıdyń naıman qyzy Maıra Ilásova «aǵajaıdy» Abaq Kereı, Ór Altaıdyń Maıra Muhamedqyzyndaı shyrqaı almaıdy, otan degen osy, ánshiniń bóbejiginen kómeıine deıin menshiktep, aǵaıynǵa qyımaı jershildigin jasaıdy da otyrady. Onyń ústine ánshi turmaq qarajaıaýdyń ózi de týǵan jer dese kókiregi qars aırylatyny bar emes pe...

Altaıda týyp óstim desem de men teńbil buǵyny alǵash ret 1965 jyly «Aqmaralda» kórdim. 14 jasar Álibek jyqpyldaǵy jetim záıimkeniń qaı aýlasynda asyq oınap júrdi eken? Álde Sháńgishtaı yntyrnatynyń qatyqsyz kápústá kójesine keńirdektep, bordaqyda otyrdy ma eken? (Shirkin, jelmaıamen qýsań jetkizbeıtin jalǵyz túıir shandyry bar bojyǵan kápústa kójege ne jetsin, temir saptaıaqpen bir borsıasyn tastap alsań sılosqa toıǵan teńbil buǵydaı keńirdegińe deıin shermıip shyǵa kelesiń. Búginde meniń kózaldyma janary jyltyrap, murnynan bozdaǵan qos aqbozyn qosa soraptap, tanaýyn tabaqqa tyǵyp otyrǵan sary bala elesteıdi). Áıteýir buǵymen jarysqan uzyndy-qysqaly ólermen jurttyń ishinen «syryqtaı» Álibektiń tóbesin kóre almap edim. «Jer astynan jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty» demekshi, arada on jyl ótkende Álibegim jas jazýshylardyń semınarynan soraıyp shyǵa kelgeni. Erkektiń tapaly men shyǵarmyn dep júrsem, inimniń turqy áýelep, tóbesi meniń ıegimdi túrtip qapty. Qasynda qaıdaǵy bir «Qara Kempirdi» jetelep Dıdash júr. El ishinen eń bolmaǵanda kempirleý kelinshek tabylmaǵandaı 1500 shaqyrymnan jurt kórmegen laqsany qaı kórmege ákeldiń dep ashýlanaıyn dep edim, tanysyp kórsem, aqyl-esi durys, tili maıda, tamsanarlyqtaı ajary bar eken, degenmen jat kózden uıat bolady, mynaǵan kosmetıka jasa dep qaıtardym-aý. Dıdash qoly ismerlikten quralaqan emes kórindi, sylap-sıpap keshikpeı «kempirin» uzatyp-aq jibergeni. Dıdashtyń jolyn batagóı « kempir» ashqan. Til-kóz tımesin, kári-qurtańnyń jasyn bersin dep baıaǵyda sábıdi sharanasy keppeı jatyp bes kempirdiń borbaıynan ótkizip alady eken, muny da men jaqsylyqqa jorydym. Sodan beri kempir kórsem kózime Dıdash elesteıdi de, Dıdashty kórsem jaǵasynan kempirdiń ıisi múńkip turǵandaı bolady...

Eki taýdyń jyqpylynan janshylyp shyqqan Álibekiń jeteginde de, jetektep júrgen de eshkimi joq, sodan-aq onyń jalqy ekenin, jasqanbaı shanshylyp qaraıtyn shaqar kózinen jetekke júrmeıtin, jalynýdy, jalbaqtaýdy bilmeıtin «bezer» ekenin sezip edim. «Aqmaraldyń» eki shatqalyn shyntaǵymen tirep turǵandaı shirenip kelip otyrdy da túsiniksiz bir nársesin oqyp berdi: unatsań osy, unatpasań onan ármen degendeı. Meniń de jynym keldi-aý deımin, álgisin julym-julym qyp túttim de «Aqmaraldy» qoıyp Muztaýdan asyra laqtyryp jiberdim. Sary «nahal» túk estimegen kereń nemedeı miz baqpastan turdy da sanap basyp, eki qolyn eskekteı sermep kete berdi. Keıin túsingendeı boldym, ol bir «nársesin» maǵan synatýǵa emes, bir «nársesimen» meni synaýǵa kelgen sıaqty.Qaıtyp ony kórgem joq. Qaıtyp ony izdegem de joq. Dıdashtyń aıtýynsha, sýretshiler ýchılıshesin, KazGÝ-diń jýrnalısıkasyn bitirgen, osyndaǵy jýrnaldardyń birinde isteıdi dedi. Báse, sýretshi deıtuǵyn mylqaý jurttyń birazymen tanys edim, ne jazyp, ne syzyp otyrǵanyn ózi de túsinbeıtin, bizge jaqyndaý juraǵattardyń talaıynyń atynan maqala da jazǵanmyn. Sýretshimen qos bolǵansha, mylqaýmen dos bolǵan myń ese rahat. Bir samaýyrdy sarqyp taýysqansha bir aýyz sóz aıtpaıtyn Ábilhan Qasteev (uly Ábiltaımen dań qurdas edim, qyzmetti de kınostýdıada birge istedik), eski tapchannyń jabýy — qyryq jyl qoqymy qaǵylmaǵan qurym kıizdiń ústinde aırandy astaýymen simirip aqmurt bop otyratyn Moldahmet Kenbaev, borjomıdiń bótelkesin bosaǵadan terezeniń kózine deıin zeńbirektiń oǵyndaı tizip qoıyp, ishińdi jelkóbikpen keptep jiberetin Sabyr Mámbeev, bir qoıdyń etin sorpasymen qylǵytyp alyp, kekirigim azady dep bir saptaıaq solárkamen shól basatyn Sahı Romanov, edireıgen eki kez murtymen maqtanam dep Kısá atanyp ketken Ydyrys Qarsaqbaev, bir sóz aıtý úshin bir saǵat qylǵynatyn kekesh Vıktor Tıhonenko, qosh, osylarmen tabaqtas bolyp júrgen men de mylqaýlyqtan saý emes shyǵarmyn. Kózi tiriler kóz aldymda, kóz jumǵandardyń portretin sózben sala almaı otyrǵan keıpim mynaý. Soǵan qaraǵanda qylqalam da óner adamyna artyq emes eken-aý. Endi mine, óz baýyrym Álibek qasymnan biraq shyqqany...Sýretshiden qashsań qutylmaısyń. Óıtkeni seniń mańdaıyńa jazylǵan, taǵdyryńa tańba bop basylǵan jazymyshtyń buıryǵy osyndaı. Boıaýmen bolsyn, sıamen bolsyn, qalamnyń qudireti bireý-aq — sýret salý. Desek te qyl qalam men sıa qalamdy qanshalyqty egiz degenmen en-tańbasynan bolsa da aıyrmashylyǵy bar-aý. Áýelde Muqyr, suqpyty sýala kele tórtinshi brıgat atanǵan túkpirdegi záıimkeniń sýretin Álibek qalaı salar edi, qylqalamǵa qalaı sıǵyzar edi?..

... Túkpirde jatqan jetpis tútin edi. Túkpirde jatsa da túgi bútin, tútini túzý, bir birin ıtiniń úrisimen túgendep otyratyn. Bul at baılap túser Álibektiń aýyly. Kázir... kórgenshe kóshesin jalaǵyń keledi, kórgen soń jylaǵyń keledi. Áýeli mektep jabylypty, odan soń dúkeni kóship ketipti, odan soń poshtasy qurǵyr da «táspıdanıa» dep taıyp turypty. Aqyry «zahartoryǵa» minip alyp, qorjynyn salaqtatyp tynym tappaıtyn Sálıma poshtashy da taǵynan túsip qalypty. Taldybulaqtyń kópirin sý shaıyp, «Zarechnaıa» kóshesindegi jalǵyz úıde jabaǵy bet Metreı jalǵyz ózi arǵy bette kúńirenip otyrǵan kórinedi. Odan qalǵan, aty-jónin jurt bile bermeıtin jesir kempirler óz tútinine ózi qaqalyp, erteńdi-kesh áıteýir túzge shyǵyp qaıtyp júr. Jeti úıdiń kóleńkesinde otyryp Altaıdyń basyn ańsaıtyn Álibektiń: «Men qaıteıin Tór Altaı bıigińdi» deıtindeı jóni bar edi. «Mergen bolyp atpadym kıigińdi, Aýlyń alys ketkende qaraǵym-aý, Jalǵyz qaıtyp tartamyn kúıigińdi?» deıtuǵyn qońyr muńdy kómeıine lyqsyp kelse de ádeıi úzip tastap, kókireginde saqtap qalypty. Qar jaýmaı, qazan urmaı jetpis tútinniń alpys úshi qaıda ketti? Jurtta qalǵan jeti tútinniń kári-qurtańyn tirideı kómgen joqpyz ba?.. Bul táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy bir ǵana Muqyr emes, búkil aýdan basynan keshken tragedıa. «Muqyr» dep múıizin qaǵyp tastaǵan súzegen sıyrǵa taǵatyn en-tańba. Álibek aýyldyń atyn da teginnen tegin alyp otyrǵan joq. Al endi osyny til qudireti bolmasa qylqalamǵa sıǵyzyp kór?.. «Aqmaraldy» men de kórgenmin. 1965 jyly. Ol kezde bul aýyl sovhoz ortalyǵy edi. Teńbil buǵy baǵatyn aýdandaǵy jalǵyz sharýashylyq bolatyn. Túndigi kók aspan, irgesinen bastalatyn jasyl orman, jasyl orman jamylǵan seńgir-seńgir taýlardyń jyqpylynda kógalǵa maltyp otyratyn ertegideı erekshe eldi meken edi. Eline qaıtqan sarala qazdaı tizilip sarala buǵylar qyr asyp, kógildir aspanǵa sińip bara jatatyn. Órisi aspanda, etektiń ermenine erin tıgizbesten Altaıdyń sonysyn izdeıtin erke janýarlar óńirdiń sáni edi. «Sarshatamyz» deıtuǵyn fılm túsirmekke jer tańdaǵanda «Qazaqfılm» búkil Altaıdan Aqmaralǵa toqtaǵan. Alǵash kórgende Ekeıbaı Qashaǵanov: Iapyraý, mynaý jerdiń jumaǵy ǵoı, Altaıy joqtaı, Alataýy joqtaı kınoshnıkter alba-julba qaıyrshy qazaqty qum men sorǵa qamap kózimizdi jaýyr qylyp edi degeni bar. Sol jerdiń jumaǵy, eger órtep jibermese, taspada, kınostýdıanyń arhıvinde jatyr. Arhıvke ketpegen qazaqtyń dúnıesi bar ma? Áýeli bútin nárseden muqyr jasap, endi sol muqyrdyń ózin arhıvke qoıa berip Álibek ekeýmiz de jetisip otyrǵan joqpyz ba.«Aqmaraldan» kóńili qaldy ma, sońǵy kezde bizdiń Álók te etekke toqtamaıtyn boldy. Qazaqtyń: «Uly taýǵa shyqtyń ba, ular etin jediń be?» deıtini bar. Ular Altaıda attyń aıaǵyna oralady. Uly taýdyń eń bıigi Muztaý bolsa, Álók oǵan da tynyshtyq bergen joq. Yzdıyp turatyn eki shoqynyń birin baltamen shapqandaı Reseı kesip áketip edi, qazaqqa tıesili básireli shyńǵa ol eki shyǵyp eki tústi. Árıne, jolbasshy Eren Jumaǵulov ekenin bilgende daqpyrt úshin bolsa da men de jarbıyp etektegi bir qoıtasyna minip qaıtatyn edim. «Qalaǵa, alpysqa kelip qaldyń, aýylǵa sálem berip qaıtalyq» dep bir, «Qalaǵa, jetpiske kelip qaldyń, jetim aýlyńdy kórip qaıt» dep taǵyda jetektep aparǵan Álibektiń ózi edi, alpystaǵynyń aıaǵy maımaq, jetpisteginiń jelkesin úzip alamyn ba dep eki dúrkin de etekke tastap ketti. Esesine jan qınamaı-aq Altaıdyń bıigin, baýryndaǵy kıigin Álibektiń eki kitabynan oqyp, kórip, tanyp, rahatqa batqanym-aı! Aramtamaq bolý boqtan ońaı eken-aý!.. Altaı týraly Jeruıyq izdegen álem jahangerleriniń qalam tartpaǵany kemde-kem, biraq onyń bar kórinisi men kórdeı sýyq takabbarlyǵyn Álibekteı áspettegen biri bar ma eken?.. Ol úshin sıa qalam men qylqalamdy qatar ustaý kerek eken de. Qalam óz aldyna, eń bastysy, júrek kerek eken. Týǵan jerge, atamekenge, jatqa da, jaqynǵa da janashyr jyly júrek, aq nıet, adal kóńil kerek bolypty. Áıtpese, Qatynqaraǵaıdy bes-alty menshikti qalamgerlerinen basqa kim bilipti? Aldymen zamandastaryn, odan soń jalpyǵa málim jazýshy qaýymyn lek-legimen Altaıǵa aparyp qaıtyp júrgen de Álibek qoı. Bir Qatynqaraǵaı týraly úsh kitap shyǵardy (óziniń tól týyndysyn esepke qospaǵanda). Aqyndar, aýzy dýaly aıtqyshtar Qarataı elinde de barshylyq. Solardyń sandyqta súr bolyp jatqan qoljazbalaryn oqýshy qolyna jetkizgen de Álibek. Sonyń bárin úndemeı júrip, eshkimge mindetsinbeı, eńbegin eshkimge salyq qylmaı, eshkimge bildirmeı jasaǵan jaqsylyǵynyń ózi qanshalyq. Álibek Altaıǵa bizden buryn jetetinin bilemiz, sodan ba, el ishinde bir jaǵdaı bola qalsa biz Álibekke jaltaqtaıtyn boldyq, el jaǵdaıyn Astanada otyrǵan Álibekten suraıtyn boldyq... Azabymyzdy da, Qarataı deıtin qazaǵymyzdyń amandyǵyn da, ýaıymyn da Álókke artyp qoıyp, jańbyr-jańbyrdyń arasynda tyrpyldap júrip jatyrmyz. Allaǵa shúkir!..

---