InfoHub Logo

Kúndelikti tyńdaıtyn habar-osharyńnyń deni «atty-shapty, aldy-qashty» bolyp keletin surqaı tirlikten mezi bolyp, ashyq aspan, aıshyqty boıaý haqynda syr sherter, qulaǵyńa da, janyńa da jaıly-jaǵymdy dúnıe izdep eleńdeıtiniń ras-aq. Adamdar bir-biri týraly súısinýge turarlyq birdeńe aıtsa eken dep, ondaı áńgimeniń sheti shyǵa qalsa, aıta tússe eken dep otyratynymyz da mynaý almaǵaıyp ózgeristerge toly dúnıede jaqsylyqqa zárýliktiń nyshany bolsa kerek. Toqsanǵa taıaǵan shaǵynda ájem marqum keleńsiz birdeńe estı qalsa «kóptik qaıda bolsa, «boqtyq» sonda» dep otyratynyna tań qalatynmyn. Onyń syry — kópshilik júrgen jerde mindetti túrde «boqtyqtyń» bolatyny emes, neǵurlym kópshilik ortada onyń bolýyna tań qalatyn eshteńe joq degendi megzeıtini me eken?.. Ol kezde aýyl-aýyldy biriktirip, ortalyqtandyryp jatqan alpysynshy jyldardyń basy bolatyn...

Iá, biz óz zamandastarymyzben shekarasy kim-kóringenge ashylmaıtyn, qarym-qatynas túrleri shekteýli elde ómir súrdik. Qazirgideı sapyrylysqan aralas-quralas, tájirıbe almasý, taǵylymdama usyný degenderińiz belgili bir deńgeıde ári qatań tártip pen qadaǵalaý aıasynda júrgiziletin. Sol kezdiń ólshemimen alǵanda ulan-ǵaıyr, qazirgi kózqaraspen baǵdarlasaq alaqandaı aýqym aıasynda, «alaqandaǵydaı aıqyndyq» kezeńinde ómirimizdiń kóbi ótti. «Jaqsymyzdy asyryp, jamanymyzdy jasyryp» degendeı, keleńsiz jaıttardy jarıa etpeý ustanymy — zaman talabynan qalyptasqan daǵdy, qala berdi keńestik ómir salty, dástúri bolatyn. Al qazirgi jarıalylyq dendegen kezeńde, aralasyp-quralasýdyń aýqymy keńeıgen shaqtaǵy jańalyqtardyń basym kópshiligi álgindeı keleńsiz jáıtterdi kóbirek baıandaýda. Aqparattyń kúshti qarý ekendigi barshaǵa málim, óıtkeni kúndelikti estip, tyńdap júrgen habar sanaǵa sińe kele adam sol estigenderi tóńireginde kóp oılanatyn bolady. Osyndaı sharshap-shaldyqqan júıkege jaǵymsyz derekterdi oıyńyzdan yǵystyryp shyǵarardaı qýaty bar jaǵymdy áser týǵyzatyn aqparat qajet-aq. Mundaı aqparat — kúndelikti baspasózde bolsyn, ádebı kórkem týyndylarda bolsyn, jetkilikti. Ásirese, pýblısısıkanyń atqaratyn róli pármendi dep aıtýǵa bolady. Derekti kórkem shyǵarma shynaıy ómirdiń aınasy.

Kórkem ádebıettiń, dástúrli jazý mádenıeti saqtalǵan ádebı shyǵarmalardyń orny mundaıda erekshe. Kórkem shyǵarmany oqýdan qol úzbeýge ár adamnyń rýhanı qajettiligi sebepshi. Adamnyń rýhanı bilim men ónerge qushtarlyǵy tabıǵı qajettilik desek, mundaıda ádettegi, oqyrman qaýymǵa ne qajettiń bári tabylatyn merzimdik baspasóz júıesi óz aldyna. Al jan qalaýy, oqyǵanda aýyz tushynatyn kórkem dúnıelerdiń jóni bir bólek. Qudaıǵa shúkir, qazir ádebı shyǵarma degenińiz tolassyz jaryq kórýde. Burynǵydaı birneshe jyldap baspanyń taqyryptyq josparynda kezek kútip turatyn zaman emes. Qazir mádenıet pen aqparat salasynda baspa isine qatysty jumystar oralymdy ári sergek júrgizilýde. Osyndaı ıgilikti sharalardyń biri — «Ádebıettiń áleýmettik mańyzdy túrlerin basyp shyǵarý» baǵdarlamasymen qarymdy qalamgerlerdiń kitaptaryn oqyrmanǵa jetkizý.

Jýyrda «Qazyǵurt» baspasynan jaryq kórgen tanymal jýrnalıs Tańsulý Aldabergenqyzynyń «Áıel — Álem» jınaǵy kóp kitaptyń biri emes. Ulttyq óner men ádebıet salasyndaǵy belgili adamdardyń estelik-suhbattaryn oqyǵan adam qazaqtyń qaımaǵy atanǵan tulǵalardyń bir-biri jaıynda aıtqan keremet iltıpattary tunyp turǵan jan azyǵy bolarlyq shyǵarma.

Kitap úsh bólimnen turady. Birinshi bóliminde esimderi qazaqtyń ádebıet pen óner bıiginen oryn alǵan perzentteri Sábıt Muqanov, Ǵabıden Mustafın, Qaltaı Muhamedjanov, Jumeken Nájimedenov týraly ol kisilerdiń jan-jarlary Marıam apa, Zeınel apa, Farıda apa, Násip apaılardyń syr-suhbattary arqyly avtor oqyrmandaryn da kóp jáıttan habardar etedi. Ómirleri úlgi-ónegege toly bir býyn ókilderiniń kózin kórgendeı, qatar júrgendeı áserge bólenesiz.

«Ulaǵatqa ulasqan qarapaıymdylyqta» jazýshy Ǵabıden Mustafınniń jeke otbasyndaǵy jan jylýy jaıly zaıyby Zeınel apaı men qyzy Janardyń estelikterinen ol kisiniń jeke basynyń erekshelikterine, dostarymen syrlasqan sátterine, eń aldymen ómirdiń mánin qadirlegen qarapaıymdylyǵyna basa nazar aýdarylǵan.

Kóneniń kózin kórgen aıaýly analar óz jarlary ǵana emes, olardyń eń jaqyn, qımas dostary jaıly da syr shertedi. Mysaly, Márıam Muqankelini syr-suhbatynda: «...Ǵabdolla degen qarapaıym sharýanyń balasy — Málik eken. Qazaq fólklorynyń tuńǵysh ókilderiniń biregeıi, ǵalym. Keńester Odaǵynyń batyry Málik Ǵabdýllınmen osylaı bastalǵan tanystyq, keıin týǵan balamyzdaı bolyp, ákeli-balaly ǵumyr keshtik. Múmkin, Málik ólmegende, Sábeń de ólmes pe edi dep oılaımyn, keıde, kim bilsin? Óıtkeni, Máliktiń qazasynan keıin es jıa almaı qoıdy Sábeń... Qabyrǵasy qaıysyp ketti, beli búgilip ketti... úsh aıdan soń ózi de ketti ǵoı izinen...» deıdi. Qandaı tebirenisti tileýlestik! Urpaqtan-urpaqqa aıtyp júrerlik, úlgi tutarlyq adal-aqjarqyn dostyqty shynaıy sýrettegen tustar jetkilikti osy shaǵyn ǵana syr-suhbatta! Sábıt aǵa shańyraǵynyń Sáken Seıfýllınniń otbasymen syılastyǵyn, jary Gúlbahram sheshemizben dostyq qarym-qatynasyn, o dúnıelik meken-turaǵynda qatar da jatqanyn ... qımas kúnderin saǵyna esine alǵan Márıam anamyz shertken tátti syrdy bas kótermeı oqyp shyǵasyz.

Al Jumeken aqynnyń jary Násip apaımen suhbatynda Tańsulý aqyn jarynyń syrsandyǵyn ashatyn kóńil kiltin dál tapqanyna qaıran qalasyz. Ol jyldary Násip apamyz «Súıerim!..» dep bastalatyn ǵashyqtyq hatty baspasózge bermek túgili, býmasyn ashyp, jan balasyna kórsetpeıtin kezi edi ǵoı. Jýrnalısik shynaıy sheberlik daryǵan jazýshyǵa kópshilik oqyrman atynan rahmet aıtýǵa bolar...

Úsh júz bettik jınaqtyń tula boıy tunǵan syr, asyl qazyna, túgesilmes rýhanı kenish dersiń. Týǵan halqymnyń nebir dúldúlderi men sańlaqtarynyń asyly men aqyǵyn marjandaı tizip, bir kitaptyń aıasyna syıǵyzǵan jınaqtyń arqalaǵan júgi qomaqty, baǵasy teńdessiz ekendigin oqyǵan biler... Qasym Jákibaev, Káýken Kenjetaev, Aqseleý Seıdimbek, Seıit Kenjeahmetov, Muzafar Álimbev, Qalmuqan Isabaev, Erkeǵalı Rahmadıev, Úmbetbaı Ýaıdın, t.b. ádebıet pen ónerdiń shyrqaý kóginen esimderi oryn alǵan jaqsy-jaısańdarymyzdyń birin-biri pir tutqan, táńirindeı bir-birine tabynǵan estelik áńgimeleri «Er — áıeldiń piri» atty ekinshi bólimge toptastyrylǵan.

Kitaptyń úshinshi bólimi. Káýsar sezim. Ańsaý. Saǵyný. Adam men tabıǵat arasyndaǵy zańdy úndestikti qaltqysyz sýrettegen Tańsulýdyń «Ertegim meniń» dep atalatyn móltek syryndaǵy «Aqsýdy ańsaýdy» oqyp otyryp, kishkentaı qyz balanyń judyryqtaı júregindegi Aqsý ózenine degen mahabbaty men aıaýshylyq sezimine siz de erip júre beresiz. Árbir sana ıesi, adammyn dep júrgen pende óz baýyryn, otandasyn, týǵan tabıǵatty, otan-ana, elin-jerin osyndaı sezimmen aıalaı alsa ǵoı degen ańsaý turady kókeıińizde.

Jalpy, Tańsulýdyń móltek syrlary atynan kórinip turǵandaı, tańǵy shyq nemese taza bulaqtyń bir tamshysyndaı ári móldir, ári áserli. Bir ǵajaby sol mólt etken tamshy jan-dúnıeńizge móp-móldir qalpynda sińip júre beretini qyz sezimin rıasyz qaz-qalpynda qaǵazǵa kóshirýinde dep edim...

«Úsh tal gúl» de adam janynyń náziktigine, tazalyǵyna arnalǵan, kirshiksiz de qaýqarsyz ári qorǵansyz sezimniń tilekshisi áıel júregimen jazylǵan dúnıe. Mylqaý jigit — Sánimniń júreginde búrshik atqan alaýly mahabbat jolynda eriksiz kóz jasyńyz lyqsyp ketkenin baıqamaı qalasyz. Munda jaratylystyń qatygezdigine tabıǵattyń ózine muń shaǵyp, tabıǵatpen tildesken kelinshektiń jan syrlasyna aınalasyz. Jalpy, Tańsulýdyń jan-dúnıesiniń náziktigi onyń keıipkerlerinen kórinip tur. Kórkem janrda jazsa da, derekti áńgimelerinde de álemdi aıalaıtyn áıel beınesin jasandylyqsyz názik jandylardyń tabıǵatyn kelistire jaza alady.

Mynaý alyp ta keń dúnıe jylýǵa, qamqorlyqqa zárý bolyp turǵan, adamdar bir-biri týraly jaqsy lebiz aıta qoıýy qıyndaý kezeńde júrekterge, izgilikke dáneker bolar, kóńil marqaıtar shyǵarmalary úshin Tańsulý Aldabergenqyzyna bolashaqta da sáttilik tileımin. Shuǵyla-nurǵa malynǵan kókjıek keńistiginde jaqsylyqtyń jarshysy bolyp júrgen shynaıy sýretkerdiń «Áıel-Álem» jınaǵynan qazaqtyń nebir qaıratker qyzdarymen, qara nardaı qaıyspas asyl uldarymen tanys bolasyzdar. Kitapty oqyp shyqqanda olardyń árqaısysymen ózińiz suhbattasqandaı áserge bólenesiz.

Osy kitaptyń alǵysózinde aıtylǵandaı «jýrnalısıkaǵa móldir lırızmmen kelgen Tańsulýǵa» alǵashqy jınaǵyńmen oqyrmandar júregine jol taptyń, qalamyń ushtalyp, sheberligiń shyńdala bersin, baspaldaǵyń bıikteı tússin degen tilek joldadyq.

11.10.12 j.

---