InfoHub Logo

(aýdarma)

Spırıdon Vangelı, Moldova

POCHTASHY

Pochtashy qartaıa bastady, hattardy da sırekteý ákeletin boldy.

Úıde jatqan eski hattary bar bireýler sarǵaıa bastaǵan áripterin sıamen qaıta óńdep, aıy men kúnin, keıde tipti jylyna deıin jańartyp, búgin kelgen hattaı oqyp otyratyn. Mundaı kóne hattardy saqtamaǵandar aýylǵa ne jańalyq jazyp jatyr dep kórshilerinen suraıtyn.

Ózderinde de, kórshilerinde de eshqandaı hat joqtar qaqpa aldyna shyǵyp alyp, ótip bara jatqan pochtashyǵa qaraıtyn. Súıtetin de:

— E, pochtashymyz budan da qartaıyp ketse, ábden sorlaımyz ǵoı, — dep kúrsinetin.

Kópten beri qoldaryna hat ustamaǵandar bir kúni pochta mańyna jınaldy da, kók shóptiń ústine otyryp alyp oılaı bastady. Pochtashy bolsa qartaıdy, endi ne isteýge bolady? Qaıtkende de buǵan bir amal tabý kerek qoı. Qartaıǵan adam endi báribir jasarmaıdy.

Aqyry olar olaı oılap, bylaı oılap, pochtashyǵa jylqyshydan bir at pen arba alyp berdi.

Sol kúni keshke qaraı aýylǵa eki birdeı hat kelmesi bar ma!

Aýyl adamdary túnimen kóz ilmesten hattardy kezek-kezek oqyp, tynym kórmedi: bir úıdiń shamy óshse, ekinshi úıde janady.

Ertesine oqýshylar osy hattardan oqyǵan sóılemderdi bormen taqtaǵa jazsh, sóz taptaryna taldap jatty.

Bir juma boıy aýylda toı boldy: pochtashynyń saýlyǵy úshin dep sharap ishisti, onyń atyna ár úı suly berdi.

Biraq hattar taǵy toqtap qaldy. Bir kúnderi jurt pochtashynyń atyna suly berýdi de qoıdy.

— Ne isteısiń endi. Pochtashymyz ábden qartaıyp bitti ǵoı, — dep kúrsindi jurt.

— Al at she? Attyń jazyǵy ne? — dep tańdandy balalar.

Bir kúni pochtashy jol jıeginde atyn jaıyp, kárilik degen qýanysh emes-aý dep muńaıyp otyr edi. Janyna jylqyshy keldi.

— Eger hat ákelmeıtin bolsań, atymdy alam. Túsindiń be? — dep zildendi ol.

Gýgýse shydaı almady, pochtashymen jaqynyraq tanysqysy keldi. Kúni boıy qarıanyń janynan ketpeı, atyn sýarysty, jem berdi, sonsyn jaılap pochtashydan mán-jaıdy surastyryp bildi.

Sonyq artynsha Gýgýse dúkennen elimizdiń kartasyn satyp aldy. Jáne sol kartaǵa qarap otyryp, óz aýlynan ketken adamdardyń qaıda barǵanyn belgiledi. Er adamnyń turǵan jerine bóriktiń sýretin, al áıel adamnyń barǵan jerine gúldiń sýretin salyp qoıdy. Sodan soń ol óz qolymen aýyldyń kartasyn jasady. Kartada hat kútetin úılerdiń esigin ashyq etip kórsetip qoıdy.

Mine, mynaý — Kıshınevta oqıtyn stýdenttiń úıi. Gýgýse geografıa pániniń múǵaliminen Kıshınevta qandaı kósheler baryn jáne onda aýa raıy qalaı bolatynyn surap aldy. Tańerteń bala júgirip otyryp pochtaǵa bardy da, pochtashymen qatarlasa otyrdy. Pochtashy óziniń bala kezinde mórdi ustap kórer me edi dep armandaıtyny esine túsip, Gýgýsege hatqa basyp otyrǵan mórin berdi. Meıli, ol da basyp kórsin dep oılady.

Sol kúni stýdenttiń anasy oqyǵanda kózi talmaý úshin úlken-úlken áriptermen jazylǵan jáne aıqyrtyp mór basqan hat aldy. Ol hatty kórshisine oqyp berdi. Sol boıda aýylda Kıshınevta qandaı ádemi kósheler bary jaıly jáne astanada nóser jańbyr jaýyp turǵany jaıly áńgime tarap ketti.

Gýgýse kartasyna qarap edi, taǵy bir esigi ashýly úıdi kórdi. Úı ıesi áskerde bolatyn. Onyń áıeline ne dep hat jazý kerek?

Gýgýse bólme ishinde ózinshe soldat tártibimen olaı júrdi, bylaı júrdi, kıimin jóndedi, biraq eshkandaı oı kelmedi basyna. Áskerı qupıany berik saqtaý kerek dep oılady ol. Sóıtti de hattyń ornyna kógershinniń sýretin salyp, ony mór basylǵan konvertpen soldattyń áıeline jiberdi.

Ertesine áıel úı-úıge júgirip, qolyndaǵy «hatyn» kórsetti:

— Qarańyzdar, kúıeýim maǵan qandaı sýret jibergen!

Kógershinniń sýretin ol tipti Gýgýsege de kórsetti. Sosyn jurt kórsin dep jáne daladan kele jatqanda ózi de qarap qoıý úshin sýretti terezeniń áınegine súıep qoıdy.

— Iá, — dep qarıalar ózderinshe áńgime sokty, — basqa-basqa ǵoı, al mynadaı kógershin sýretin bizdiń aýylda áli eshkim de salyp kórgen joq.

Sol kezden bastap Gýgýse pochtashyǵa konvertke mór basýǵa ylǵı da kómektesetin boldy, onyń kartasyndaǵy esigi ashyq turǵan úılerdiń sany kún saıyı azaıa berdi. Aýil adamdary pochtashy qartty kórgen jerde bastaryn ıip amandasyp, onyń atyna jem berýge asyǵatyn boldy.

GÝGÝSE DIİRMEN BASYNDA

Kún edáýir kóterilse de, dıirmendi áli ashpapty.

Marıýsa apaı kóje pisiretin qazanyna úsh ret sý quıdy, al Ion aǵaı bolsa áli un ákelmeı jatyr.

Marıýsa apaıdyń aǵash jarýǵa da qoly tımeı, sharbaǵyndaǵy kúnbaǵystyń sabaǵyn alyp otqa salady.

Apaı odan ári shydamady:

— Qyzym, dıirmenshige baryp aıtshy, endi kelmese, onyń sharbaǵyndaǵy kúnbaǵysty jaǵa bastaımyn!

— Bolǵany úsh-aq adam kelse, undy qalaı úgemin. Júgeri az, nesine áýrelenemin, — dep ashýlandy dıirmenshi.

Úsh áıel kelip onyń sharbaǵyndaǵy kúnbaǵys sabaqtaryn jula bastap edi, dıirmenshi dıirmendi ashyq tastaı salyp, jalań bas shyǵa júgirdi: sharbaǵyn qorǵap qalý kerek qoı, sharbaǵy joq úı ıesiz úımen birdeı emes pe.

Ol óz sharbaǵynda qansha kúnbaǵystyń julynǵanyn sanap úlgermeı jatyp, álgi áıelderdiń dıirmen aınalasyndaǵy sharbaqtyń aǵashyna qol sala bastaǵanyn kórdi.

Ol endi dıirmenge júgirdi. Qarasa, sharbaqty adam syıyp ketetinden tesip qoıypty! Dıirmenshi álgi tesikke kire qoıyp edi, sharbaq búp-bútin bolyp shyǵa keldi.

— Qaıyrymdy jandar, — dep aıqaılady ol, — myna sharbaqtyń aǵashtaryn ornyna ákelgenshe, men osy jerden shyqpaımyn.

Kisiler qurǵaq taıaqshalar ákeldi, biraq sharbaqtyń óziniki emes. Eger olar peshte janyp jatqan sharbaqtyń taıaqtaryn alyp kelse, dıirmen túgel órtenip keter edi, árıne. Alaıda dıirmenshi anaý-mynaýyna qaraǵan joq.

— Mine, endi durystaldy, — dep kóńildendi ol.

— Al, undy ne isteımiz? — dep tynyshsyzdana bastady adamdar.

— Sender aýylǵa baryńdar da, jurttyń bári tartatyn astyqtaryn ákelsin dep habarlańdar!

— Dıirmenshi sen ǵoı, barsań óziń bar'

Jurt alystan tanysyn dep dıirmenshi ústi-basyna ún seýip aldy da, ortalyq kóshege qaraı bettedi. Al oǵan kómektesýge shyqqan úsh erkek basqa kóshege buryldy.

— Kimniń úıinde ún taýsylýǵa aınaldy? Bıdaılaryńdy tezirek dıirmenge ákelińder! — dep aıqaılady tórteýi tórt jerden.

Sol-aq eken, dıirmen aldynda jer astynan shyqqandaı qap-qap bıdaı paıda boldy.

Dıirmenshi men úsh erkek kógalǵa otyryp alyp, taǵy da júgeri, bıdaı ákeletin, aýylda egiske shyqpaı úıinde júrgen kimder baryn oılastyra bastady.

Gýgýseden basqa eshkim bolmaı shyqty.

Dıirmenshi janqaltasyn shekildeýikke toltyryp alyp, Gýgýse úıiniń aldyna keldi:

— Gýgýse, saǵan dıirmen kerek emes pe? Qelseń, bar ǵoı, ǵajap... týra ǵajap un tartyp bereıin! Odan pisirgen kójeniń dámi tańdaıyńnan ketpesteı tátti bolaryna men kepil!

Gýgýse qara ter bolyp kelip turǵan dıirmenshi baıǵústy kórip, qaryndasyn shaqyryp aldy:

— Sen úıdi qaraı tur, men dıirmenge baryp keleıin.

Bórkine júgeri toltyryp, un salatyn jańa qap aldy da, velosıpedine sekirip minip, dıirmen basyna tartty.

Júgerisin dıirmenshiniń ojaýyna tóge salyp edi, dıirmen jumys isteı jóneldi.

— Jaraısyń, Gýgýse! — dep aıqaılady turǵan erkekter bórikterin aspanǵa laqtyryp.

Al áıelder qaqpa janynda kúıeýlerin kútip turdy.

Ákesi men sheshesi egis dalasynan kelgende, Gýgýse esik aldynda aǵash jonyp, bylǵaýysh jasap tur edi.

SAǴAT

Keıde ákesiniń qoly bos ekenin kórip qalsa, Gýgýse onyń qasyna júgirip keledi de:

— Áke, saǵatyń tozyp, mınýttary azaıa bastaǵan kezde ony maǵan berersiń, — deıdi.

Ákesi shashynan sıpasa, Gýgýse keliskeni dep qýanady.

Kún ótedi, apta ótedi, ákesi saǵatyn bermeıdi. Demek saǵattyń mınýttary áli taýsylmaǵany ǵoı.

Ras, áıteýir bir kezde ol mınýttardyń taýsylatyny anyq.

Gýgýse birde qolyna bylǵary baý baılap, ákesiniń janyna keldi. Baýǵa qarap, ózinen-ózi:

— Ýaqyt qansha boldy eken? — dedi. Ákesi baıqamaǵan kisi sıaqtandy da, al atasy áldenege kúnge qaraı berdi.

— Ne istep otyrsyń, ata? — dedi bir kúni Gýgýse kúnge qarap otyrǵan atasyna.

— Ýaqyt qansha bolǵanyn qarap otyrmyn.

— Seniń saǵatyń sol ma, ata?

— Iá, sol. Ómir boıy ýaqytty soǵan qarap bilip kelem. Gýgýse atasynyń saǵatyn ákesiniń saǵatymen salystyrdy. Atasynyń saǵaty jaqsyraq, árıne.

Ákesiniń saǵatyn balǵamen bir ursa, byt-shyty shyǵyp, mınýtynyń bireýi de qalmaıdy. Al atasynyń saǵatyn toqpaqtasań da synbaıdy. Onyń ústine ol ári jarqyrap, ári jylylyq taratyp turady. Ańdar men qustar da ýaqytty soǵan qarap biledi. Atasynyń saǵaty buzylý degendi bilmeıdi, endeshe ony jóndeıtin sheberdiń de keregi joq.

Gýgýsege bul saǵattyń unaǵany sonsha, tipti qolyndaǵy baýdy da laqtyryp tastady.

Sonda da bir kúni Gýgýse ákesinen saǵatyńnyń qansha mınýty qaldy, eger tipti az qalǵan bolsa, ol saǵatty dalaǵa laqtyryp tastaıtyn bala kerek emes pe dep surady.

Ákesi jaýap berýdiń ornyna saǵatyna qarady da, jeńine jasyra saldy.

— Al atamnyń saǵaty — eń tamasha saǵat, — dedi Gýgýse. — Saǵatshy seniń saǵatyńdy jasaǵanda atamnyń saǵatyna qarap jasaǵan.

Ákesi Gýgýseni kóterip aldy:

— Aqyldym! Saǵatty saǵan bermesem bolmas! — dedi.

Gýgýse endi saǵattyń baýyn laqtyryp tastaǵanyna ókinip,

sony izdeýge júgirip aýlaǵa shyqty.

Keshkisin atasynyń saǵaty uıyqtaýǵa ketti. Gýtýse ózinin. saǵatyy qulaǵyna basyp jatty, onyń mınýttary taýsylyp qalady-aý dep qoryqqannan kópke deıin úıyqtaı almady.

Biraq ertesine tyńdasa, saǵaty tyqyldap jatyr eken. Gýgýse ony alaqanyna salyp aldy da, shapqylap aýyldy kezip ketti. Bireýler tóseginde jatyr, bireýler esik aldynda, endi bireýler qudyq mańynda júr eken. Gýgýse olardyń bárine saǵatyn kórsetti. Saǵattyń az ǵana mınýttary qalyp edi, biraq sonyń ózi aýyl adamdarynyń ýaqytty bilýine jarady. Óıtkeni atasynyń úlken saǵaty áli aspanǵa kóterilgen joq qoı.

ETİKSHİ

Gýgýseniń kórshisi bar, onyń úıi tolǵan bala.

Alǵashqy qar jaýsa boldy, kórshi amalsyzdan qolyna balǵa men ıne-jip alyp, balalarynyń aıaǵyna qar quıylmaý úshin uzyn qonyshty kishkene etikter tige bastaıdy.

Bir par etik bitse boldy, esik aldyna alǵashqy qol shananyń izi túsedi.

Kórshi ekinshi balasynyń aıaǵyn ólsheıdi. Taǵy da kúni boıy ıne-jipke tynym bolmaıdy, tún jarymyna deıin balǵa da uıqy kórmeıdi. Ekinshi etik bitkende, esik aldynan syrǵanaǵan ekinshi shananyń izi kórinedi.

Kórshi murtyn sıpap qoıyp, úshinshi etikke kirisedi, Sóıtse, alǵashqy etik jyrtylyp ta úlgergen eken. Ol endi kózildirik kıip, teben ınege jiptiń de jýandaýyn sabaqtap, qolyna úlkendeý balǵa alyp, túni boıy etik jamap álek.

Al tańerteń etik daıyn bolady da, úlken ul sekirip dalaǵa shyǵyp, kúni boıy úı kórmeıdi.

Onyń esesine kórshiniń ózi qys boıy úıden shyqpaıdy. Gýgýse kórshiniń balalarymen birge ol úıge otyn tasysyp, dıirmenge baryp júretin.

Úı sharýasyn bitirip tastaıdy da, balalar shanany súıretip tóbege júgiredi. Boılary etiktiń bıiktigindeı kishkentaılar qarǵa maltyǵyp, alasa tóbege órmelese, boıy uzyndaýlary muzdyń ústimen zymyrap ótip, dıirmen janyndaǵy bıik tóbege shyǵyp alady.

Taǵy da túni boıy balǵa úıqy kórmeıdi.

Keıde eski etikti jamaǵannan góri jańadan tikken ońaıyraq. Al kórshiniń áıeli osy shanalardy otka jaǵý kerek deıdi.

— Qoı, olarǵa tıispe, — dep jubatady kórshi áıelin. — Ózimiz de bala boldyq emes pe!

Ol qaıtadan kózildirigin murnyna ile salyp, qolyna balǵa alady. Tyqyldaǵan balǵa únimen uıyqtaıtyn boldy úıdegiler. Tipti syrttaǵy qar japalaqtary da únge elitip jaılap túsetin syqyldy. Al búrseńdep panalaıtyn jer izdep júrgen jalǵyz-jarym kus bolsa, terezeden qarap, qustarǵa da etik tigip beretin bireý bolsa dep qıaldaıtyn. Kúnderdiń bir kúninde etikter jyrtylmaıtyn boldy. Kórshi etikti alyp jiberip qaraıdy da, balǵamen bir-eki nuqyp qalsa boldy — bútindelip shyǵa keledi. Sosyn etikshi qys ótip ketken joq pa dep terezeden qaraıdy. Joq, qys ketetin túri joq, qar degen tizeden jatyr.

Kórshi tigetin, jamaıtyn eshteńe qalmaǵanyna tańdandy da, endi óz etigin tigýge kiristi. Asyqpaı tigetin boldy, túnde demalady.

Birde tún ishinde tanys únnen oıanyp ketti.

— Túk-túk!

Kórshi tóseginen turyp sham jaqty.

Bári uıyqtap jatqan sıaqty: balǵa da ornynda jatyr. Qórshi jelkesin qasyp biraz turdy da, balǵany kópshiginiń astyna jasyryp qoıdy.

Balǵada ún joq. Bir mezgilde taǵy da:

— Túk-túk!

Qórshi turdy da, sham jaqpastan kıinip, dybys shyqqan jaqqa bet aldy. Qarańǵyda sıpalap júrip esikti ashyp, kóshege shyqty. Gýgýseniń terezesinde sham kórindi. Kórshi terezege jaqyndap syǵalap qarasa, óziniń kishi uly men Gýgýse qaqyrap kalǵan etiktiń ókshesine bar pármenderimen qulashtap shege qaǵyp otyr eken.

— E, áńgime qaıda jatyr! — dep kórshi murtyn sıpady da, ózin kútip jatqan jastyǵyna ketti.

Ertesine oǵan túnde kesh jattyń, túnimen balǵa :tyqyly maza bermedi dep áıeli biraz ursyp aldy.

Kórshi mıyǵynan kúldi de, úndemedi. Sosyn eshteńe bolmaǵandaı ınesin sabaqtap iske kiristi.

QARYZ

Gýgýse úı mańyn retke keltirip bolǵasyn, óziniń nemere aǵasyna bir tıyn bereshek ekenin esine aldy. Erteń Jańa jyl. Múmkin, olarda aqsha joq bolar. Aparyp berý kerek, árıne.

Úıde anasy joq edi. Gýgýse bir tıyndy bórkiniń astyna tigip aldy da, urylar shabýyl jasaı qalsa degen saqtyqpen pıstoletpen qarýlandy. Sosyn anasynyń sýretin kaltasyna salyp, jaǵasyn kóterdi de, nemere aǵasy turatyn kórshi aýylǵa qaraı tartty.

Jol boıy ony birese at shana, birese mashınalar qýyp jetip, toqtaı qalady. Gýgýsede tóleıtin birdeńe baryn bilip qoıǵan sıaqty.

— Men jaıaý-aq baram, — deıdi Gýgýse. — Aıaǵymdaǵy eti-gim jańa edi, kishkene tozdyrmasam bolmaıdy.

Mine, Reýt ózeniniń ústindegi kópirge jetti. Endi jarty jol qaldy. Gýgýse anasyn saǵynyp ketip, qaltasynan sýretin aldy:

— Anashym!

Sodan keıin ol alaqanyn bir úrlep qoıyp, taǵy ilgeri jyljydy.

Qar bolsa erikkendeı, aıaq astynda syqyr-syqyr etedi.

Gýgýseni taǵy da eki mashına qýyp jetti. Ol shoferlerge, eger ózi mine qalsa, órge qaraı mashınanyń júrýine aýyr soǵatynyn aıtty. Al úıge qaıtarda aýylǵa aparyp salsa birsári.

Qórshi aýylda bala bitken úıdi-úıge kirip, úlkenderdi Jańa jylmen quttyqtap júr eken. Olar «geı-geı» dep aıqaı salyp, jańa jyldyq tilekter aıtyp, qońyraýlaryn syldyrlatyp, sol úshin ár úıden tıyn men qalash alyp júr. Jınaǵan qalashtaryn taıaqqa saqınasha kıgizip, ıyqtaryna salyp alypty.

Gýgýse oılaǵanda mańdaıǵa salmaq túspesin dep, bórkin jelkesine shalqaıta kıdi de, óz-ózinen kúbirledi:

— Bir tıynyma qońyraý satyp alsam ba eken? Taıaqqa toltyra tizip qalash aparsam ǵoı, tamasha bolar edi!

Sol jerde bir úıdiń aýlasynan qyz ben bala shyǵa keldi. Taıaqqa ilip alǵan qońyraýdy ekeýlep kóterip keledi. Gýgýse bórkin qaıtadan basa kıdi de:

— Usaq-túıekpen baılanysyp qaıtem. Men sıaqtylar túnde quttyqtaıdy, — dedi ózine-ózi.

Biraq ol álgi ekeýiniń qońyraýy áp-ádemi syldyraǵanyn esitip, bórkin taǵy shalqaıta kıdi, taǵy oıǵa ketti. Bul ekeýi Gýgýseni de ózderi sekildi kishkentaı sanap, senderge qosylaıyn dep ótiner deıtin sıaqty. Jo-joq, olary bola qoımas! Sosyn Gýgýse:

— Al, qane, meni kuttyqtańdarshy! — dep qalaı aıtqanyn bil-meı de qaldy.

— Osy jerde, joldyń ústinde me?

— Endi qaıda? Men kórshi aýyldan keldim ǵoı.

— Jol ústinde quttyqtamaımyz, — dep bala ilgeri júre berdi. Al qyz jalt qarady da, sybyr etti:

— Sen, kishkene aǵaı, anaý qoraǵa kir, sosyn biz seni quttyqtaı-myz.

Gýgýse úsh attap qaqpaǵa endi. Bala qońyraýyn syldyratyp:

— Án salýǵa quttyqtap, úı ıesi, ber ruqsat?! — dedi.

— Ruqsat etem, — dep Gýgýse basyn ızedi.

Kishkene qyz Jańa jyldyq ánge basty...

-Syılyqty jınaıtyn qaısyń? — dedi Gýgýse.

Bala ilgeri attap edi, Gýgýse bórkinen tıyndy alyp oǵan ustata saldy. Al qalashtyń ornyna pıstoletin berdi. Endi karaqshylardan qorqatyn túk joq.

Balalar qandaı qýandy deısiń!

Gýgýse olarǵa endigi jyly da ózin quttyqtaýdy umytyp ketpeýin eskertti de, úıine ketti. Nemere aǵasy taǵy bir reti kelgenshe kidire turady-daǵy. Ol eshteńe emes-aý, dál Jańa jyldyń aldynda ulyn joǵaltyp alǵan anasy kandaı kúıde eken deseıshi?!

ALDIAR TAQSYR GÝGÝSE

Gýgýseniń uıqysy qanyp tursyn dep kúnde tańerteń ákesi tereze perdesin jaýyp qoıatyn, al keshkisin oǵan koıandar berip jiberdi dep nan ákeletin.

Gýgýse az kún qoıandar bergen nandy jep júrdi de, bir kúni túnde qolyna jip baılap, onyń ekinshi ushyn ákesiniń aıaǵyna baılap qoıdy, sóıtip ertesine tań qylań bere oıandy.

Ákesi ony egistikke ertip aparǵan joq, óıtkeni uly áli kishkentaı. Onyń esesine Gýgýse úıden alystaǵan saıyn ákesiniń birte-birte kishireıip bara jatqanyn baıqady.

Ol aýyldy aralap jurttyń jumysqa ketkenin kórip edi. Sóıtse ákesi ǵana emes, úlkenderdiń bári de aýyldan uzaǵan saıyn kishireıe beredi eken. Áýeli Gýgýseniń qaryndasyndaı, sosyn onyń bashmaǵyndaı, aqyrynda dánniń úlkendigindeı ǵana bolyp kórinedi. Olarmen salystyrǵanda Gýgýse naǵyz dáýdiń ózi ǵoı! Úlkender men eresek balalardyń bári egistikke ketkende, Gýgýse dál bir korólǵa uqsap aýylda qalady.

Kishkene balalar Gýgýseni koról dep ataýǵa biraýyzdan kelisti. Jáne onyń úıine tyǵyz ári mańyzdy jumystarmen jıi keletin boldy.

— Aldıar taqsyr, bizdiń úıdiń tóbesinen sý aǵyp tur, shıfer alýǵa kómektesshi.

— Aldıar taqsyr, dıirmenge aparatyp bıdaıymdy jetkize almaı turmyn, arba kerek edi...

Mine, Gýgýseniń sharbaǵyna at bolmaǵanmen, qulyn ákelindi.

Kópshiliktiń tilegin túgel oryndaǵan Gýgýse kulynǵa minip alyp, qaramaǵyndaǵy halyqty aralaýǵa shyqty.

Qaqpa aldynda jylap turǵan balany kórdi.

— Aldıar taqsyr Gýgýse, bizdiń úırektiń balapany joǵalyp ketti.

Gýgýse úsh ret ysqyryp qalyp edi, qaıdan shyqqany belgisiz, attar ma, attyly adamdar ma — áıteýir jetip keldi.

— Balapandy tabý kerek! — dep buıyrdy Gýgýse. — Ol, sirá, anaý jyrada bolar!

Sonsoń ol qulynmen shaýyp ketti. Bir ǵajaby, aldıar taqsyr Gýgýse naıza-qylyshsyz jáne kómekshisiz júretin.

Bir úıdiń murjasynan burq etip tútin shyqty. Gýgýse qulynnyń basyn tartyp kidirdi. Úıden aljapqysh baılaǵan kishkene qyz shyqty, jeńin túrip alypty.

— Ne bolyp qaldy? — Gýgýse murjaǵa qarady. — Ot nege jaǵasyńdar?

— Aldıar taqsyr, ata-anama túski tamaq aparýym kerek edi. Kún kóterilip qalypty, egistik alys, tamaq pisirip úlgere almaı qalam ba dep...

— Túsinikti, — dedi Gýgýse. — Ardaqty ata-anańa aldıar taqsyr Gýgýseden sálem aıta bar.

Kelesi kóshede Gýgýse basyna bórik, ústine kúpi kıip alǵan balaǵa kezdesip qaldy. Jazdyń ortasynda mynadaı kıim kıip alǵany ersileý edi.

— Aldıar taqsyr, — dep bala bórkin aldy. — Qudyqtyń ishinen kúndiz de juldyzdar kórinedi degen sybys bar. Qudyqty tazalap, juldyzdarǵa qaraýǵa ruqsat etseńiz eken.

— Bórkińdi kı. Qudyqtardy tek meıramdarda ǵana tazalaıdy.

Attylar sonyń arasynda balapandy taýyp aldy. Olar endi aýyl ústine sap túzep, Gýgýseniń úlken sýretin alyp kele jatty. Bireýi qaqpa aldynda Gýgýseni kútip tur eken.

— Aldıar taqsyr, patronǵa oq-dárini tyǵyndaıtyn kendir kerek bolyp tur.

Gýgýse qajetti talshyqtardyń kendir ósimdiginen alynatynyn biletin. Ol qulyndy óriske qoıa berdi de, ózi attylymen birge koról saraıynyń dál aldynan jer qazyp, kendir ekti.

— Endi bir jylǵa jetetin patrondardy oqtap koıýǵa bolady! — dep qýanysty attylar.

Tús qaıta aldıar taqsyr Gýgýse kógalǵa baryp, kóbelek aýlaı bastady.

Kóbelek aýlaý sátti boldy. Qóbelekter naq koról saraıyna barýǵa asyqqandaı, aldıar taqsyrdyń tájine óz-ózderinen ene berdi.

Osyndaı mańyzdy isterden sharshap ketken Gýgýse keshke qaraı aýyl syrtyna shyqty.

Tus-tustan — egistikten, fermalardan, baqshalardan lek-legimen aýyl adamdary kele jatyr. Olar tańerteńgideı emes, jaqyndaǵan saıyn úlkeıip keledi.

Aldıar taqsyr endi óziniń kishireıip bara jatqanyn sezdi. Kisiler kelip, jetektep úıge aparǵanǵa deıin ol tapjylmaı bir orynda tura berdi.

SHALǴYSHY

— Aıtpaqshy, qaıraqty alýdy umytyp ketken joqsyń ba, Gýgýse? — dedi ákesi úıden shyǵa berip.

Qaıraq... Odan da ákesi shalǵysyn berse ǵoı. Shalǵyny ıyqqa salyp alyp, kóshemen alshańdaı basyp óter me edi, shirkin! Qumyra men qaıraqty ustap júrgenniń nesi qyzyq?

Ákesi artyna moıyn burmaı, toqtaýsyz aıańdap barady, al Gýgýse shabyndyqta otyrǵan bireý ózin arqanmen tartyp jatqandaı ákesiniń sońynan ilesip keledi.

Bulaq. Gýgýse qumyraǵa sý quıyp aldy. Mine, ózen jaǵasyndaǵy kók shalǵynǵa jetti. Ákesi belin býyp alyp, shalǵyny sermeı bastady. Shóp arasyndaǵy shegirtke men kóbelekter qoryqqannan tyraǵaılap qashyp jatyr.

Kók shópke tıgen shalǵy úni birese myna jerden, birese ana jerden estiledi. Ákesi kolyı kóterse boldy, Gýgýse qumyra men qaıraqty alyp júgiredi. Múmkin, ákesi sharshaǵan shyǵar, ulyna shalǵyny shóp shabýǵa az ýaqytqa beretin bolar? Ákesi qumyradaǵy sýmen qaıraqty ylǵaldap alyp, shalǵyny janıdy. Bala taǵy bylaı qalady.

Olar ákesi ekeýi ertemen aýyldyń ortasymen shabyndyqqa bettegende, kisiler shóp shabatyn Gýgýse de, ákesi tek kómektesýge bara jatqan ǵoı dep oılaǵan bolar. Eger shyn máninde solaı bolsa, Gýgýse jerden jeti qoıan tapqandaı qýanar edi-aý.

Ákesi balany tipti elemeıdi. Gýgýse aıaǵyna tiken kirip ketkende shynymen-aq qýanyp qaldy. Sonda ǵana ákesi muny baıqap, tikenekti sýyryp aldy. Biraq balasyna shalǵy berý týraly lám-mım demedi.

Oı! Bódene ákesiniń dál aıaǵynyń astynan sekirip ketti.

Sosyn ekeýi túski tamaqqa otyrdy. Anasynyń dorbaǵa ne taǵam salǵany belgili boldy.

Gýgýse tamaqqa toıyp, bir áldenip aldy. Ákesine butanyń túbine kóleńke jasap berdi de, dem al dep aqyl aıtty.

— Durys aıtasyń, — dep, ákesi de ony qostap qoıdy. Shalǵynyń basyn bólek alyp qoıdy da, ózi qısaıa ketti.

Shalǵyny bólektep qoıdy, endi qalaı orýǵa bolady?

Gýgýse ókpelep qaldy, biraq ne istesin, júgirip bulaqqa bardy da, qumyramen ákesine sý alyp keldi.

Qelse, ákesi taǵy shóp shabýǵa kirisip ketipti. Meıli, bermeı-aq qoısyn. Gýgýse temirshimen sóılesip, ózine shalǵy jasatyp alady. Sonda bul jerge túnde kelip, aıdyń jaryǵymen shóp shabýǵa bolady. Ákesi erteń tańerteń ne der eken buǵan?

— Mynany qara! Qoıan! — dep aıkaılady ákesi. Gýgýse tańdanǵannan aýzyn ashyp, bir orynda qalshıdy da qaldy. Ata jónelgen qoıannyń sońynan ákesi qýyp berdi. Qoıan zymyrap barady, ákesi de aıanar emes. Qoıan tóbeshikke qaraı qashyp edi, ákesi de artynan ilesti.

«Baıǵus qoıan, bittiń! Ákemniń aıaǵy uzyn».

Gýgýse esin jıyp, ashylǵan aýzyn japty da, jerde jatqan shalǵyǵa jarmasty. Alaqanyna túkirip jiberip, shalǵyny siltep qalyp edi, ushy jerge kirip ketti. Eshteńe etpes. Shalǵyny durystap silteýi kerek eken. Al káne! Oıbaı, shalǵynyń ushy taǵy da jerge kirip ketti!

Ákesi oralǵanda, Gýgýse shóp shaýyp álek edi. Shapkan shóbi on talǵa jetip qalatyn shyǵar, sirá.

Keshke deıin Gýgýse qymyzdyq sıaqty ár alýan tátti shópterdiń bir qushaǵyn terip aldy. Óstip júrip ózi biletin ánniń bárin aıtyp taýysty.

Mine, endi ekeýi aýylǵa qaıtyp kele jatyr. Gýgýseniń qolynda ár alýan tátti shóp, qaıraq, qumyra. Ol aldynda keledi. Onyń sońynan ıyǵyna shalǵysyn salyp ákesi kele jatyr. Jolda kezdesken balanyń bárin Gýgýse úıine ertip kelip, neshe túrli tátti shópter berdi. Al qoıan týraly jumǵan aýzyn ashpady. Sóıtip qoıan degenderiniń judyryqtaı-aq kójek ekenin, ákesi ıt áýrege túsip qýsa da, ony ustaı almaǵanyn tiri jan bilgen joq.

KELİ

Bir kúni Gýgýseni anasy ertemen oıatty. Ol turýyn turǵanymen, uıqysyn áli asha almaı otyr.

— Qalqam, Sımıon aǵaıyńa baryp, keli surap kele qoıshy. Kendir dánin túıeıin dep em. Ákeń, kendir sútin jaqsy kóredi.

Gýgýse aýyldyń shetine qaraı qalqıyp bara jatty. Bir úıden soń bir úı. Mine, aǵaıdyń qaqpasyna jetti. Sol jerde Gýgýse uıqysyn ashyp, basyn ustaı aldy: jol boıy kendirden sútti qalaı jasaıdy dep oılap kele jatyp, kezdesken adamdardyń bireýimen de amandaspapty.

Gýgýse keri qaraı júgirdi. Ketip bara jatqan kisini qýyp jetip amandasty. Endi manaǵy adamdardyń basqasyn qaıdan taýyp sálem berýge bolady?

Ol agronomnan kimniń qaıda ketkenin bilip aldy da, egistikke qaraı júgirdi. Bir betkeıde qant qyzylshasyn, bireýler ekinshi jerde temeki jınap jatyr eken. Gýgýse tańerteń meni, kórip pe edińiz dep bas-basynan surap shyqty. Bireýler kórgen, ekinshileri kórmegen, endi bireýleri kórse de umytyp qalǵan bolyp shyqty. Sonda da Gýgýse árqaısysymen túgel amandasty.

Kisiler Gýgýseniń munda nege kelgenin surap edi, ol kómektesýge kelip edim degen syltaý aıtty. Sonsoń bireýinen temeki salatyn aljapqyshyn, bireýinen baspaldaq surap alyp, aǵashtyń basynan shabdaly jınasty. Jumys istep jatsa da, ol jan-jaǵyna jaltaqtap qaraýdy umytqan joq jáne bireý-mireý mashınamen ne arbamen ótip bara jatsa, qalpaǵyn bulǵap amandasa berdi.

Gýgýse traktorshylarǵa «Qaıyrly tań» deýdiń ornyna «Qaıyrly kún» dep amandasýdy uıǵardy. Ol jurttyń bári dala qosyna tamaqqa jınalǵansha kútip, bárimen sálemdesip, arasynda traktorshylarǵa tamaq ishýge kómektesti.

Sosyn ol astyq bastyryp jatqan qyrmanǵa qaraı júrdi. Onda adam kóp eken. Gýgýse bárimen qol berip amandasyp, ózimen birdeı birneshe qapshyqty bıdaıǵa toltyrdy. Eń aqyrynda taýyq qorada júrgen áıelderge «Kesh jaryq» dep sálem berip, jumyrtqa sanasýǵa kómektesti.

Ábden sharshasa da, úıine ol urysta jeńip shyqqan batyrdaı keıippen keldi. Qarańǵy túsip ketken edi.

— Gýgýse, keli qaıda? — dedi anasy.

Gýgýse sanyn bir soqty da, Sımıon aǵaıdyń úıine júgirdi.

GÝGÝSENİŃ PYSHAǴY

Qoltyǵyna aranyń uıasyn kysyp alǵan aıý bulaq basyna keldi. Árneni bilýge qumar elik aıý sý iship bolǵansha kútip turdy da:

— Ne jaqsylyq bar, qısyq aıaq? — dep surady.

— Qórdiń be? Radıo! Án-kúı tyńdamasam, ishkenim as bolmaıdy, — dedi aıý aranyń uıasyn kórsetip.

Elik qos qulaǵyn tigip edi, radıo emes, jer selkildep turǵan sekildi. Qarasa, qoıanǵa inip alǵan qyzyl qońyz eken.

— Bárińe! Bárińe! Bárińe! Toqyldaq telegramma jiberdi: «Ormanǵa Gýgýse keldi! — dep jar saldy ol.

— Sen bolsań, qur bosqa ándetesiń! — dep, radıoǵa keıigen aıý ony jerge bir qoıýǵa shaq qaldy. — Qyzyl qońyz, aıtshy, ol jalǵyz ba, joq janynda nókerleri bar ma?

— Qim? Gýgýse me? Pyshaǵy. bar, qısyq aıaq pyshaǵy bar! Seni qaıda dep surady.

Aıý sony estýi-aq muń eken, radıosyn qoltyǵyna qysyp (ólsem de mýzykamen óleıin degen oıy ǵoı), áıda kash!

«Gýgýse pyshaǵymen ormanda júr!» — degen laqap lezde aımaqqa tarady da ketti.

Tıin aǵash qýysyndaǵy úıin jaýyp aldy. Túlki borsyqtyń inine quıryǵyn áreń syıǵyzyp jasyryna qoıdy. Qasqyrdyn da záre-quty qashyp, qalyń túıetikenniń ishinde selkildep otyr: eger keshegi jegen qoıy Gýgýseniń aýylynan bolsa qaıtedi?

— Bárińe! Bárińe! Bárińe! Gýgýse borsyq ininiń janyna keldi!

Osyny estýi-aq muń eken, qý túlki innen tura qashyp, jóke aǵashynyń arasyna qoıyp ketti:

— Qap! Juma kúnderi qara taýyq urlaýdy qoıamyn dep áldeqashan ózime-ózim ant bersem de, myna tórt aıaǵy qurǵyr tyńdamaı-aq qoıdy. Endi Gýgýsege ne betimdi aıtam?!

— Dál qazir Gýgýse túıetikenniń janyna keldi! — degen daýys shyqty.

— Ý-ý-ý! — dep ulydy qasqyr. — Aıý radıosyn burap, sońǵy jańalyqtardy tyńdap otyrǵan shyǵar. Men baıǵus sup-sur túsimnen kózge shalynyp, qurıtyn boldym-aý.

Qasqyr aldy-artyna qaramaı zyta jóneldi. Onyń oń kózin buryn malshylar shyǵaryp qoıǵan edi, sondyqtan ol solǵa qaraı júgirdi.

— Gýgýse pyshaǵymen jóke aǵashynyń janyna keldi! — degen daýys estildi.

Ol jerde aıý men túlki buǵyp otyrǵan. Túlki aıýdyń radıosyn arqalap alypty, áıteýir jalǵyz qalmasam eken degen oı bolsa kerek.

Orman ishi kúni boıy osylaı astan-kesten boldy. Ańdardyń qashqan dúbirinen jer solqyldap, záresi ushqan balapandar uıalarynan qulap túse jazdady.

— Apataı! Bul ne? Soǵys bolyp jatqannan saý ma? — dep, analarynyń baýyryna tyǵyldy olar.

Keshke qaraı ábden áli quryp, silesi qatqan aıý:

— Shydaı alatyn emespin endi. Ózim jan saqtaımyn dep terimniń bárin butaǵa jyrǵyzdym. Túlki, barshy álgi toqyldaqqa, Gýgýse degen kim eken ózi, túri qandaı eken. Qolyndaǵy pyshaǵy myltyqtan da qorqynyshty ma eken — surap kel, — dedi.

Muny estigen toqyldaq ishek-silesi katqansha kúldi:

— E-e! Záreleriń ketti me?! Sol kerek! Al Gýgýse úıine baıaǵyda barǵan. Tańerteń ertemen kelip, pyshaǵymen sybyzǵy jasaıtyn buta kesip aldy da, balapandaryna jem berýge ketken.

GÝGÝSENİŃ ÁTKENSHEGİ

Kún saıyn Gýgýse átkenshek jasap alaıyn dep jınalady.

Balalar átkenshek tebemiz dep onyń janyna jetip kelgende, Gýgýse uıalǵannan jerge kirip kete jazdaıdy. Eki baǵanany ornatyp berýge ákesiniń qoly tımeı-ak qoıdy.

Búgin qoly tımeıdi, erteń qoly tımeıdi, onyń arǵy jaǵynda Gýgýse qartaıyp bitedi — sosyn qalaı átkenshek tebersiń!

Osy telegraf baǵanalarynyń arasyna átkenshek ornatyp kórse qaıter eken? Kenetten telegraf symdary úzilip ketip, telegrammanyń bári Gýgýseniń úıiniń aldyna shashylyp qalsa she?

Biraq bir kúni Gýgýse átkenshek jasaımyn dep áýrelenýin qoıdy.

— Shamasy, bunyń basyna taǵy da jańa bir oı kelgen ǵoı, — degen sheshimge keldi úıdegiler.

Gýgýse sol kúni ushty-kúıdi joq bolyp ketti. Anasy aıaǵy sarsylǵansha izdep taba almaı qoıdy.

Ákesi bul kezde baqsha men qudyqtyń arasynda shelekpen sý tasyp, pomıdor sýaryp júrgen. Jańa ǵana sý tasyp bolǵaly jatyr edi, qaıdan shyqqany belgisiz, Gýgýse jetip keldi.

— Qaıda joǵalyp kettiń? — dep keıidi anasy.

— Eshqaıda joǵalǵan joqpyn, ákemmen birge pomıdorǵa sý quıystym, — dep qarap tur Gýgýse.

Ákesi áýeli shelegine, sosyn óziniń qolyna, sosyn kabaǵyn shytyp balasyna qarady da:

— Sen óziń baıqa! — dedi.

Senbi kúni keshkisin Gýgýse taǵy joǵalyp ketti. Anasy izdep-izdep taba almady. Daýystap shaqyrady, — dybys joq.

Osy kezde kórshi áıel gúlge sý quıyp júrgen. Qudyq ústinde qaýqıǵan úlken qol shyǵyr birese tike kóterilip, birese tómendeıdi.

— Olına apaı, Gýgýseni kórmedińiz be?

Olına basyn shaıqady da, sońǵy shelek sýdy gúlderine quıyp edi, jer astynan shyqqandaı Gýgýse tur. Anasy urysyp jatyr, Gýgýse de qalysar emes:

— Men Olına apaımen birge gúlge sý quıdym ǵoı!

— Toqtaı tur, bálem, ákeń de keler jumystan...

Anasy Gýgýseni qolynan dedektetip otyryp at-arbamen qudyq basyna kep toqtaǵan ákesine alyp keldi. Shaǵym aıta bastap edi, Gýgýse taǵy ushty-kúıdi joq bolyp ketti.

Ákesi qudyqtan attaryn sýaryp, jetelep júre berip edi, sońynan Gýgýse erip keledi.

— Al, endi qaıdan shyqtyń?

— Ákeme at sýarystym, basqa ne isteýshi em?

Ákesi men sheshesi bir-birine qarady da, bastaryn shaıqady.

Erteńine anasy Gýgýseni dárigerge aparý kerek degen baılamǵa keldi. Biraq áýeli qıardy sýaryp tastaý qajet.

Anasy qudyqqa keldi. Ol qudyq janynda jatqan tastardy kórdi. Al shyǵyrdyń basyndaǵy sebettiń ishine qaýǵany kóteretin tastardyń ornyna basqa bir nárseni salyp qoıypty. Ol ne ózi? Jasaǵan-aý, mynaý Gýgýseniń qalpaǵy ǵoı!

— Qaraı gór turǵan jerin! Qane, tez tús!

— Túspeımin. Men degen qıarǵa sý quıýǵa saǵan kómektesip jatyrmyn ǵoı.

Sol kúni keshke qaraı ákesi átkenshek jasap berdi. Ol átkenshekti kórshiniń balalary tepti. Al Gýgýse aıaǵyn da salǵan joq, tek qarap qoıyp tura berdi.

Óıtkeni bul átkenshek shyǵyrdyń basyna otyryp alyp terbelgennen artyq emes dep oılady ol.

OR JÁNE EH

Baıaǵy zamanda jer ústinde boılary shaı qasyqtyń sabyndaı-aq adamdar ómir súrgen desedi. Bir qoıdyń júni búkil bir aýyldyń adamdaryna shulyq toqýǵa jetedi eken. Úsh sıyrdyń súti búkil eldi asyrapty. Úılerdiń úlkendigi biz sý iship júrgen krýjkadaı ǵana eken. Bir úıdiń tóbesin kúnbaǵystyń bir ǵana qalpaǵymen jabatyn bolypty.

Eldiń eń shetinde gúl ósiretin kógildir kózdi kelinshek turypty, onyń boıy sirińkedeı-aq egiz uly bar eken. Kelinshek gúlderdi toılarǵa, shildehanalarǵa aparý úshin ósiripti. Sondyqtan el ony asa qurmettep, syrtynan ylǵı maqtap júretin bolypty.

Áıel jylyna bir ret eldiń basshysy korólge gúl jiberedi jáne odan eshqandaı soǵys ashpaýyn, óıtkeni onyń óz baqshasyndaǵy gúlderdeı jaqsy kóretin eki uly bar ekenin aıtyp ótinedi.

Bir ulynyń aty Or, ekinshisiniń aty Eh eken. Ekeýi de ákesine tartqan, kózderi qara. Ehtyń qolynan kelmeıtini joq, anasyna gúl shoqtaryn jasaýǵa kómektesedi. Or gúlderdi sýarady. Odan soń ekeýi keń alqapta neshe túrli qyzyq oıyndar oınaıdy. Alqaptaǵy jándikter de bul eki bala gúl ósirýshi áıeldiń uldary ekenin bilip, olarǵa barynsha kómektesip júredi.

Eh ınelikpen dostasyp alady da, bir kúni Or ekeýi onyń ústine otyryp, vertoletpen ushqandaı samǵap eldi sharlap ketedi.

Anasy balalaryn óte jaqsy kóretin.

Egiz uldyń ájeleri joq edi. Bir kúni eki bala anasy kúlgen kezde kóziniń aınalasynda ájim paıda bolatynyn baıqaıdy. Sosyn ekeýi bizdiń anamyz da, ájemiz de bolsyn dep sheshesin ylǵı kúldire beredi.

Ýaqyt óte berdi. Bir kúnderi anasy óziniń boıyndaǵy kúsh-kýatyn da, ádemi ajaryn da gúlder urlap alǵanyn bir-aq bildi. Sonan soń ol súıikti uldaryna arnap saqtap júrgen eki par ǵajaıyp kebisti berdi. Ol kebisti kıgen adam eshqashan ash bolmaıdy eken. Endi Or men Eh ózderiniń vertolet-ıneligine otyryp alyp, alysqa sharlap úshatyn boldy. Ekeýi tek keshke ǵana úıge qaıtyp oralatyn, anasy sonda sap-saý kelgen uldaryn kórip qýanatyn.

Bir kúni balalar baıqamaı eldiń shetine deıin ushyp bardy da, ınelikten kórshi memleketke aparýyn ótindi. Aqyry ekeýi bóten eldiń ústimen ushyp, kórmegen jerdiń ádemiligin tamashalady. Bóten eldiń dál orta tusyna jetkende, kún batyp, qas qaraıyp ketip edi. Aǵaıyndy ekeýi shegirtkeni qalyń japyraqty aǵashtyń túbine qondyryp, sol jerge túnemek boldy. Or men Eh ot jaǵyp, ınelikti tamaqtandyrdy da, aǵashtyń túbine qısaıa ketti.

Tún ortasynda Or ornynan turdy da, eptep kelip Ehtyń aıaǵyndaǵy ǵajaıyp kebisin sheship aldy. Sosyn aǵash basyna shyǵyp otyrdy. Or áýelden osy kebisti qolǵa túsirýdi kózdep júrgen. Ondaǵy oıy: ǵajaıyp kebisti óz eliniń koroline syıǵa tartyp, koróldiń qyzy hanshaǵa úılený edi. Bul kezde Ordyń murty tebindep, jigit bolyp qalǵan jáne kesh saıyn sulý hanshany kózine elestetip, qıalǵa batatyn.

Or Ehtyń kebisin qoınyna tyǵyp, aǵash basynda otyr edi, bir kezde kózi ilinip ketti. Sol-aq eken, aǵashtsh bir butaǵy Ordyń ústinen jyljyp túsip bara jatqandaı boldy jáne syrt ete qalǵan dybys estildi...

Tań ata Or oıandy da, jasyrynǵysy keldi. Sóıtse, ózinin kebisi de, Ehtyń kebisi de ushty-kúıdi joq. Inelik te zym-zıa.

Or Ehty oıatty da, túnde qaraqshylar kelip tóbeles bolǵanyn, óziniń áreń qutylǵanyn aıtyp sybyrlaı bastady. Qaraqshylardyń Ehqa tıispegen sebebi ol Ordan bir saǵat bolsa da soń týǵan, kishi ǵoı. Al ekeýmizdiń de kebisimizdi solar alyp ketti dedi. Eh yzadan judyryǵyn túıip tistenip edi, Or oǵan:

— Men barda qysylma, senen bir saǵat úlkenmin ǵoı! Kún shyqqansha kúte turaıyq. Múmkin, qaraqshylar kebistiń bir paryn túsirip alǵan bolar, biz ony taýyp alyp, kezek-kezek kıetin bolamyz, — dedi.

Or Ehtyń aǵashqa shyǵýyna kómektesti, sosyn ózi de shyqty.

Jaryq ábden túskesin ekeýi qoldaryna bir-bir taıaq alyp, aǵashtyń túbin, japyraqtardyń arasyn túgel sharlady. Biraq kebis túgil onyń ókshesin de taba almady. Inelik oralmady, al bul jerdiń jándikteri olardy tyńdaǵysy da kelmedi. Amaly quryp, ekeýi úıge jaıaý tartty. Keshikpeı qaryndary ashyp, kózderi qaraýyta bastady.

Jaqyn bir aýylda jolaýshylar bir sharýaǵa qurt óltirýge jaldandy. Sóıtip bir aýyldan ekinshi aýylǵa jyljı berdi. Birde kólden shabaq ustap aldy. Olarǵa shabaq kıt sekildi úlken bolyp kórindi jáne ony maqtap ekeýi úsh kún boıy jedi.

Aǵaıyndy ekeýi kez kelgen jerden kebisin izdeýmen boldy. Sonsyn Or kebisti ınelik urlap áketti, áıtpese qaraqshylar bularǵa qıanat jasaıyn degen joq edi dep lepirdi.

— Anamyzdyń kózi tirisinde úıge jetsek eken, — deıtin Eh kún saıyn tańerteń.

Aǵaıyndy ekeýi óz elin uzaq izdedi, tipti qarttyq shirkin samaılaryna aq kirgize bastady. Ekeýi de taıaqqa súıenip júretin halge jetti. Bir kúni aıaqtarynyń astyna bir jańǵaq túse ketti. Jańǵaq aǵash basynda otyrǵan qarǵanyń aýzynan túsken edi.

— Qane, bizge qarǵa ne syılady eken? — dep, Or jańǵaqty arqasyna salyp, jaqyn mańdaǵy úıge qaraı júrdi. Ekeýi úıden balta alyp shyǵyp, jańǵaqty jaryp kórip edi, óz kózderine ózderi senbedi: jańǵaqtyń ishinde sý jańa eki kebis tur eken.

— Bul bizdiń kebisimiz emes, biz muny almaımyz, — dedi Eh.

Or qolyn soza berip edi, Eh kebisti laqtyryp jiberdi.

Ekeýi baltany kezek kóterip, ilgeri júre berdi. Jolshybaı olar kezdesken jańǵaqtardy jaryp kórdi, báriniń ishinen de jap-jańa kebis shyǵatyn boldy, biraq óz kebisterin aqyry tappaı qoıdy. Sonda da ekeýi osynshama ádemi kebister kóbeıip ketkenine qýanyshty edi. Áneýgúni kebisti alǵan urylar emes, ózi otyrǵan aǵash ekenin Or endi ǵana túsindi. Sóıtip ol inisine bárin aıtyp, moıyndady.

— Meni keshir, Eh, — dedi. — Shamasy, seniń kebisińdi koróldyń qyzynyń qolyna túspesin, onan da aǵashtardyń basynda ósip, balalardy qýantsyn dep aǵash alyp ketken ǵoı.

Eh Ordyń saqalynan silkip qoıdy. Sosyn ekeýi eki jańǵaqty jaryp, bir-bir kebis kıip aldy da, gúl ósirýshi analaryn kózi tirisinde qýantý úshin úılerine jetýge asyqty.

ION KRÁNGENİŃ ÁRİPTERİ

Ataı mektepte bar bolǵany eki jyl oqyǵan, ıaǵnı onyń eki klastyq qana bilimi bar. Ol qoly tıip ketse, ákesiniń Gýgýsege jasap bergen partasyna baryp otyryp alady.

— Zaman túzeldi-aý, tipti úıden oqýǵa bolatyn boldy, — dep qoıady Ataı. — Al men bolsam, baıaǵyda birinshi klasty toǵyz shaqyrym jerdegi Strymbý selosyna baryp-kelip oqyp edim. Anam meni ertemen taýyq shaqyrǵanda oıatady da, kitaptarymdy dorbaǵa salyp, shynyǵa quıǵan sıa beredi qolyma, sosyn men toǵyz shaqyrym jolǵa shyǵam. Onda da jolmen emes, Reýt ózeniniń boıyn jaǵalap júrem, áıtpese adasyp ketý de ǵajap emes-tin.

— Ata, sen Ion Krángemen1 birge oqydyń ba?

— Bolmaǵan nárseni bolmady deý kerek. Kránge menen kóp úlken ǵoı. Men oqyp júrgen kezde, ol Iassyda muǵalim bolatyn. Birde bizdiń jaqqa Krángede oqyǵandardyń bireýi keldi. Onyń qalaı oqyǵanyn, qalaı bilim alǵanyn biz qoıar-da-qoımaı suradyq. Oı, Gýgýse, bul bir ǵajap qyzyq tarıh.

Kránge kúnde mektepke kelgende, qoltyǵyna qaǵaz qorap qysyp keledi eken. Qoraptyń ishi tolǵan árip. Onyń ózi qarapaıym árip emes, únnan betine qant seýip pisirgen árip eken. Ol áripterdi bir-birlep alyp, túıreýishpen taqtaǵa bir sóz shyǵatyndaı qurastyryp japsyrady da, birer oqýshyny shaqyryp:

— Oqy, qattyraq oqy, taqtada ne jazylǵan? — deıdi. Eger oqýshy durys oqysa, Kránge oǵan áripterdiń ishinen tańdaǵanyn alyp jeýge ruqsat etedi. Bala áripti jep alyp, tilin jalap otyra bergende, Kránge taǵy aıtady:

— Taqtada ne jazylǵan, taǵy bir ret oqyp jiber, biraq álgide óziń jegen áripti umytyp ketpe.

Ion Krángeniń áriptsriniń táttiligin sózben aıtyp jetkizýge bolmaıdy. Táttige bala bitken úıir keledi emes pe, taqtanyń aldynda bir jyl tur dese de turýǵa bar.

Ion Kránge óte kedeı bolǵan adam ǵoı. Soǵan karamaı kún saıyn búkil balaǵa tátti pisirip ákeletin bolǵan.

— Sondaı tátti áripti men de jer edim, ata.

Atasy qabaǵyn tyrjıtty da:

— Sandyqshanyń túbin qarashy, osy Ion Krángeniń bir toqashy jatqan joq pa eken.

Gýgýseniń úı ishinde qoparmaǵan jeri joq — eshqandaı toqash

tabylmady. Shamasy, tyshqan jep ketken bolar.

Ol endi Ion Krángeniń toqashy týraly umytyp ta ketip edi, atasy taǵy kelip:

— Taptyń ba, Gýgýse? — dep surady.

— Sen jaı ázildegen bolarsyń, ata?

Atasy ony qolynan jetektep aldy da, úıge kirgizdi. Sosyn kitap sóresiniń janyna ákelip, bir kitapty aldy da:

Mine, aınalaıyn Gýgýse, Ion Qrángeniń peshinen shyqqan tátti áripter osy. Qane, ashyp kóreıikshi! Mysaly: «Erte, erte, ertede. Eshki quıryǵy keltede...» Qalaı? — dep nemeresine kúlimdeı qarady.

Gýgýse kitapty eptep alyp, qoınyna qysty da, atasyna:

— Ata, seniń eki klastyq bilimiń barlyǵy ótirik! Eki klass emes, seksen klastyq bilimiń bar ǵoı! — dedi.

GÝGÝSA

Gýgýseni mektepke shyǵaryp salýǵa kórshi-qolań túgel jınaldy. Qaryndasy gúl alyp júrýge kómektesti. Ákesi bulardyń sońynda Gýgýseniń ataqty partasyn mashınamen alyp kele jatyr. Dırektor omyraýyna óziniń barlyq medaldaryn qadap, mekteptiń aldynda Gýgýsege qolyn berip amandasty. Partany ekinshi klasqa, al balany birinshi klasqa qabyldap, jańa partadaǵy bir qyzdyń qasyna otyrǵyzdy.

— Sen kimsiń? — dedi oǵan Gýgýse sabaq bastalǵan kezde.

— Meniń atym Gýgýsa, — dep jaýap berdi qyz sabaq aıaqtala bergende.

Ekinshi sabaqta muǵalim núkte salyńdar dep tapsyrma berdi. Gýgýsa ózi salǵan núktelerdi Gýgýse kóshirip qoımasyn dep qolymen qalqalap otyrdy.

Ár kúni bir-bir áripten jazdyrady. Muǵalim apaı taqtaǵa aqpen qaraǵa jazady, al oqýshylar ol áripterdi óz dápterlerine ákelip qondyrady, tek olar aqqa qaramen jazady.

Jańa áripti úırenip alǵasyn, Gýgýsa partasynyń astynan kaýyn shyǵaryp, Gýgýsege ıiskep kórúge ǵana beredi de, ózi búkil úzilis boıy jep júredi. Al ózi jep taýysa almaıtyndaı úlkendeý qaýyn bolsa, Gýgýsege de bir sheti tıip kalatyn.

Úlken úziliste Gýgýsa terezeni ashyp tastap, qustarǵa oqý úıretedi:

— Mine, men myna jerge «Chık» dep jazdym. Menimen birge qaıtalańdar. Jaraısyńdar! Al endi «Chık-chık» dep taǵy da qaıtalańdar. Báriń qosylyp: «Chık-chırık»- — deńder.

Gýgýse mundaı usaq-túıekpen aınalyspady — ne degenmen onyń partasy ekinshi klasta tur ǵoı!

Gýgýsa mektepten qashyq turatyn. Ol árbir áripti jańa dápterge jazady. Sonyń kesirinen onyń portfeli kún saıyn aýyrlaı beredi.

Qyzynyń kúshi kóp bolsyn dep anasy onyń portfeline tamaqty toltyryp salatyn.

Gýgýsa árbir áripti úırengen saıyn kelesi klaska kóshtim, meniń áripterim ekinshi jylǵa qalmaıdy dep maqtanatyn.

Parta tereze aldynda. Kún sáýlesi kóz qaratpaıdy. Gýgýsa kórshisiniń sabaq aıtýyn ylǵı kútip otyrady. Eger Gýgýse sabaq aıtsa, denesi kún sáýlesin qyzǵa túsirmeı turady. Sondyqtan Gýgýsa úziliste balaǵa kaýyn berip, ózimniń qol shatyrymdy tamaqtandyryp jatyrmyn deıdi.

Gýgýse buǵan ashýlanyp qaldy da, qaýyndy qabaǵyn túıip jedi. Sosyn sabaqta úndemeı otyryp kórip edi, kóp shydaı almaı, qolyn kóterdi. Qyz taǵy da kóleńkede raqattanyp otyrdy.

Olarǵa «Ia» árpin jáne bir-eki áripti úırený ǵana qalyp edi, muǵalim apaıdy aýdan ortalyǵyna jumysqa alyp ketedi degen sybys shyqty.

Bul qalaı? Olar óz apaılaryn «A» árpin qalaı jaqsy kórse, sondaı jaqsy kóretin edi ǵoı. Mektepke kele jatqanda qoldaryna túsken gúlge deıin soǵan alyp keletin. Gýgýse apaıǵa arqasynda jıyrma bir núktesi bar sary qońyz ustap ákelip edi.

— Basqa muǵalim keledi! — dep jubatty apaı balalardy.

— Siz bárinen de ádemisiz, — dep qoımady oqýshylar. — Endi qys túsedi. Biz sizdi shanamen syrǵanatamyz.

Muǵalim apaı shanamen syrǵanaýdy, árııe, jaqsy kóredi. Biraq ony mınıstrdiń ózi muǵalimderdi oqyt dep shaqyryp jatsa, ne isteısiń.

Endi ony jibermeı qoıýǵa dırektordyń da shamasy kelmeıdi.

Sonymen, ne kerek, muǵalim apaı balalarmen qoshtasyp, muǵalimder bólmesine ketti.

Gýgýse de portfelin alyp, paltosyn kıdi de, klastan shyǵyp ketti. Bir bala onyń mektep aldyndaǵy baspaldaqta portfelin tizesine qoıyp, eshkimdi shyǵarmaý úshin eki qolyn eki jaqqa sozyp jiberip otyrǵanyn kóripti.

Sodan keıin bári klastan júgire shyǵyp, baspaldaqqa otyra qalysty. Apaı mektepten shyǵýǵa bet alyp edi, ózin jibergisi kelmegen oqýshylaryn kórgende, kózine bir tamshy jas úıirildi.

Keshkisin apaı Gýgýseniń aýylynda qalatynyn aıtyp mınıstrge hat jazdy.

Erteńine klastaǵylar Gýgýseni starosta etip saılady. Sonan soń bala meniń partam ekinshi klasta dep maqtanbaıtyn boldy.

GÝGÝSE JÁNE QAR ADAMDAR

Gýgýse qar japalaqtarshyń qalaı túsetinin baqylap edi, onyń kózine aq eshkiler men qoılar, sosyn aq qoıandar men ak aıýlar, tipti qardan jasaǵan jolbarystar elestep ketti. Biraq appaq adamdar kórinbedi.

Gýgýse qolǵabyn sheship alyp, álgi aq eshkiler men qoılardy, kishkentaı aq qoıandardy, jolbarys pen aıýlardy ýystap aralastyrdy da, appaq kempir jasady. Onysy ádemi bolyp shyqty. Sosyn Gýgýse oǵan appak shal jasap berdi. Ekeýine kóńildirek bolý úshin qardan birneshe bala jasady.

Basqa úılerdiń aldynda da qardan jasalǵan adamdar paıda bola bastady.

Ábden qarańǵy túsip, eshkim kórmeıtin kezde qardan jasalǵan álgi adamdar júrip úırene bastady. Sóıtip olar bir-birine qonaqqa baryp, kishkentaılaryna kók muzdaq syılady.

Qustar aralaspasa, bálkim, qar adamdar osylaı ózderimen-ózderi ómir súre bergen bolar edi.

— Áı, qaraqshylar! — dep aıqaılady qustar! Nandaryń bar ma?

Qar adamdar ıyqtaryn qózǵap, bastaryn shaıqady.

— Adamdarda nan bar, — dep gýildesti qustar, — al sender tek qaraqshy ǵanasyńdar: nan da, dán de joq senderde. Adamdar jer jyrtady, egin egedi. Al sender olaı isteı almaısyńdar!

— Biz ne egemiz? Qardy ma? Neni oramyz? Taǵy da qardy ma? — desti qar adamdar.

— Myna qyrsyqty qarashy! Qastrúldiń bárin ákelip basymyzǵa teńkerip qoıdy, botqany neden jasaıtynyn kórsetken joq. Bizde dán bolsa, kustyń bárin tamaqtandyrar edik te, olar bizdi kelemej etýin qoıǵan bolar edi, — desti qar áıelder.

Qardan jasalǵan balalar: «Gýgýse ońbaǵan. Onyń dostary — ylǵı ashyq aýyz», — dep bir-birine telegramma bere bastady.

Qar balalarǵa bulardan bir nárse qajet bolyp turǵanyn aýyl balalary túsine qoıdy da, olardyń árqaısysyna bir-bir sypyrǵysh ustatty: aýlanyń ishi keń, meıli sypyryp tazalaı bersin.

Qustar naq osyny kútkendeı, top-top bolyp jınalyp kelip, kishkene qar adamdardy mazaqtap, ábden esterin shyǵardy.

Qar adamdardyń shydamy taýsyldy. Olar qarańǵy túsisimen kóteriliske shyqty. Aldymen Gýgýseniń úıine karaı qozǵaldy.

Qar erkekter sypyrǵyshtaryn yzalana sermep, áıelder men balalary baqyrash, kastrúlderin ala júgirdi.

Gýgýseniń úıi jan-jaǵynan qorshaýda qaldy. It úrdi. Sham jaǵyldy. Bireý terezeden qarady. Ata-anasy eshteńede baıqaǵan joq. Onyń esesine Gýgýsege bári de túsinikti boldy. Eger seniń úıiń qorshaýda qalsa, bul ázil emes koı. Gýgýse aýyz úıge shyǵyp, esiktiń ilgeshegin ashty da, sańylaýdan basyn suǵyp:

— Ne kerek senderge? — dedi.

Erteńine tańerteń qar adamdar túk bolmaǵandaı oryn-ornynda eken jáne bári de dán men nannyń qaldyqtaryn ustap tur.

ATASYNYŃ ERKESİ

Jańa jyldyń aldynda Gýgýse qalada turatyn aǵasynan hat aldy. Ol hatynda qalada qalash nan kóp, biraq qońyraýlatyp, ándetip Jańa jylmen quttyqtaıtyn adamdar joqtyń qasy dep jazypty. Gýgýse ógizdiń ókirgeni sekildi dybys shyǵaratyn býgaı degen quraldy, sosyn eń úlken qońyraýdy aldy. Ákesi tezdetip shanaǵa at jegip, quıǵytyp otyryp balany vokzalǵa alyp keldi.

Poezd ertegide aıtylatyn qanatty arǵymaqtaı, ormandardy basyp zymyrap keledi. Gýgýse túni boıy uıyqtamaı tereze janynda jańa jyldyq ánder men tilekterdi yńyldap aıtýmen boldy. Buryn aıtylyp júrgen taqpaq, ánderdiń keıbir jerlerine ózi janynan shyǵaryp shýmaqtar qosty. Ondaǵy oıy — qaladaǵylar aýyl balasyn ne zamanǵy ánderden basqa túk bilmeıdi eken demesin.

Qalaǵa kelgen soń aǵasy vokzalda qarsy aldy. Gýgýse ony sol boıda-aq qyshqyl kvas ákelýge jumsady. Sebebi býgaıdy qyshqyl bir nársemen súrtpese, dybysy shyqpaıdy.

Jańa jyl keshi de boldy. Gýgýse eń aldymen aǵaıyn quttyqtady. Sosyn aǵasy oǵan quttyqtaý kerek degen adamdardyń tizimin jasap berdi.

Gýgýse óziniń nemere inisine býgaıdy qalaı «ókirtý» kerek ekenin úıretti. Ózi qolyna qońyraýyn aldy da, ekeýi qalany aralaýǵa shyqty. Kala Gýgýsege tanys bolmaǵanmen, nemere inisi bes saýsaǵyndaı biledi eken.

Ekeýi kóshege shyǵyp edi, Gýgýseniń qolyndaǵy końyraý ózinen-ózi syńǵyrlap qoıa berdi. Úılerdiń esigi birinen soń biri bulardyń aldarynan ashyla bastady. Adamdar kóshege júgirip shyqty. Biraq olardyń koldarynda jańa jyldyq quttyqtaý aıtqan balaǵa ádet boıynsha beriletin qalash nan emes, qoqys salǵan shelekter eken.

Gýgýse qorqyp ketkeni sonshalyk, tura qashaıyn dep edi, nemere inisi shegi qatqansha kúlip, sosyn oǵan qalada qoqystardy jınap alyp ketetin mashına kelgende ádette qońyraý syldyratady dep túsindirdi. Adamdar qoqys jınaıtyn mashınany izdep jan-jaǵyna kóz júgirtedi. Bireýi Gýgýseniń qoltyǵyndaǵy býgaıdy kózi shalyp, balalardy úıge kirińder dep shaqyrdy.

Ekeýi esikten kirer-kirmesten:

— Án salýǵa, sizdi quttyqtaýǵa ruqsat etińiz! — dep aıqaılady.

— Ruqsat, ruqsat, balaqaılar!

Aǵaıyndy ekeýi bólmeniń ortasyna shyǵyp alyp, Troıan batyr týraly biletin aqpaqtaryn zýlatty-aı kep! Sosyn olar balkonǵa shyǵyp, jańa jyldyq quttyqtaýlaryn jalǵastyrdy.

— Jaraısyńdar, jaraısyńdar! — dep, úı ıesi máz boldy. Sonan soń bir úıge telefon soqty da, trýbkany Gýgýsege ustatty. Ar jaǵynan shyqqan daýys onyń Jańa jylmen quttyqtaýyn ótindi.

Gýgýse býgaıdy telefon janyna ákelip ókirtip jiberdi de, qońyraýyn syldyratyp ándete jóneldi. Úı ıesi bularǵa taǵy bir-birden qalash berdi.

Taǵy telefon shyldyrady. Shamasy, Gýgýseniń qalaǵa kelgenin jurttyń bári estip alǵan ǵoı. Ne isteısiń endi. Taǵy telefon trýbkasy arqyly birneshe adamdy qúttyqtaýǵa týra keldi. Sosyn balalar aǵasy jasaǵan tizimdi alyp, sol boıynsha úılerdi aralaýǵa kiristi. Olar birneshe kósheni taýysty, tipti avtobýs pen troleıbýsty da quttyqtady.

Gýgýse úıge kelgennen keıin aǵasyna:

— Oı, atam men ákemdi, apamdy, búkil aýyldy quttyqtar ma edi qazir! — dedi.

Aǵasy telefonǵa umtyldy da, Gýgýseniń aýylyna áli telefon júıesi júrgizilmegeni esine túsip, toqtap qaldy.

— Jaraıdy. Birdeme oılastyrarmyz, — dep, ol paltosyn jamylyp shyǵyp ketti.

...Jańa jyl túni. Gýgýseniń ákesi men anasy, atasy men kishkene qaryndasy stol aınalasynda televızor kórip, Jańa jyldy toılap otyrdy. Tek Gýgýseniń oryndyǵy bos tur. Sonda da anasy onyń aldyna nan men qasyq, shanyshqy qoıdy. Televızor ekranyna bastarynda qarakól bórki bar úsh bala shyǵyp, «geı-geı» dep ózderinshe Jańa jyldyq quttyqtaý aıta bastady. Daýystary álsiz, aptasyna eki ret qana tamaqtanǵan balalar sekildi.

— Bizdiń Gýgýse qaıda otyr eken? — dep kúrsindi anasy.

— Anaý qońyraý tárizdi shyrshanyń aınalasynda shyǵar, — dedi ákesi.

— Býgaı! — dep aıqaılap jiberdi qaryndasy osy kezde.

— Bizdiń býgaıdyń daýsy ǵoı mynaý!

Álgi úsh bala yǵysty da, ekranǵa Gýgýse shyqty!

— Sizderdi quttyqtap, án salýǵa ruqsat etińizder! — dep aıqaılady Gýgýse ekrannan.

Úıdegiler aýyzdaryn ashqan kúıi sóz aıtýǵa shamalary kelmeı qaldy. Aldymen anasy esin jıdy:

— Shyrqa, ulym, ánińdi shyrqa! Tek men saǵan qalashty qalaı berer ekem?

Gýgýse bar daýsymen ánge basty. «Geı-geı!» degen qaıyrmasyn aıtýǵa kelgende, qyzyp ketkeni sondaı, tipti basyndaǵy berkin julyp alyp, edenge soǵyp-soǵyp qoıdy. Býgaıdy da barynsha ókirtip, qońyraýyn da ádemi syńǵyratyp turdy.

— Kórmegendi kóredi degen osy-aý! — dedi ákesi.

Al atasy stakanǵa toltyryp sharap quıyp aldy da, televızordaǵy Gýgýseniń bórkimen qaǵystyryp jiberip:

— Seniń densaýlyǵyń úshin, atasynyń erkesi! — dep kóterip saldy.

SYPYRÝSHYLAR

Gýgýse ekinshi klasqa kóshti. Onyń buǵan qýanǵany sondaı, qolyna sypyrǵysh alyp, óziniń úıinen mektepke deıingi joldy tazarta bastady.

Myna isti kórgen kórshiniń birinshi klass oqıtyn balasy da kóshege sypyrǵysh alyp shyqty. Al sodan soń basqa kóshelerde de sypyrǵyshtar kórine bastady. Qeshke qaraı balalarǵa aýylda tazalaıtyn jol qalmady.

Erteńine úshinshi klastyqtar ala tańnan turyp, bular da ózderiniń jaqsy ata-ananyń balalary ekenin, úshinshi klaska tekten-tek kóshpegenderin kórsetýdi uıǵardy. Árqaısysy úıleriniń aınalasy men kósheni tazartýǵa jáne óz mańyna basqa sypyrýshylardy jibermeýge sheshim aldy. Tek Gýgýsege ǵana úıinen mektepke deıin sypyrýǵa ruqsat etildi. Qalǵan ekinshi klastyqtardyń úlesine kósheniń túkpirleri ǵana tıdi. Onyń esesine olar emhananyń janyndaǵy júzim qoımasynyń ma-ńynda jumys isteıtin edi.

Kósheler úıdiń ishindeı tap-taza boldy. Aýyldyń shetinde oqýshylar qoıǵan tekserýshi turdy. Ol aýylǵa kele jatqan adamnyń aıaǵynyń tazalyǵyn tekserdi. Aıaq kıimi barlar qaltalarynan shótkelerin alyp tazalanyp, al jalań aıaqtar Reýt ózenine baryp, aıaqtaryn jýatyn tártipke kóshti.

Adamdar Gýgýse ekinshi klaska kóshken tamasha kúnge deıin aýyl kósheleriniń qanshalyqty las, qoqysqa tolyp jatqanyn esterine almaýǵa tyrysty.

Tipti shaǵyn bazar da aýyl syrtyna kóshirildi.

Qysta balalar aýyl ishinde júretin jol saldy. Al bul joldardyń boıyna kishkene qyzdar ińirde júre qalsa qorqynyshty bolmasyn dep, qardan kúzetshi-kempirler jasap tizip qoıdy.

Kóktem keldi. Okýshylar jańa sypyrǵyshtarmen qarýlanyp, tań sáriden baıyrǵy kóshe tazartýshylar sekildi iske kirisetin boldy.

Aýyl adamdarynyń arasynda balalardyń osy eńbegine aqy tólenetin bolypty degen sybys shyqty. Bireýler medal beredi dep kútip júrdi. Konfet alamyz dep qapshyq daıarlap qoıǵandar da boldy.

Mine, Gýgýseniń úıiniń janyna aýyldyń belgili adamdary jınaldy. Qarıalar áýeli eki koldy jan qaltaǵa salsh júretin balalar qansha jerdi tazalaǵanyn eseptedi. Olardyń tazartqan jolynyń uzyndyǵy sypyrǵyshtyń sabynan da qysqa eken. Sosyn olar Gýgýse men onyń joldastary bir kúnde qansha jerdi tazartqanyn eseptedi. Olardyń tazartqan jerin eseptep, bárin qosyp qaraǵanda, uzyndyǵy aýdan ortalyǵyna aparatyn joldaı jerdi tazalaǵan eken. Biraq mundaı jerdi balalar bir kúnde ǵana tazartty ǵoı. Endeshe bul uzyndyqty bir jyldaǵy kúnniń sanyna kóbeıtý kerek. Sonda ushy-qıyry joq uzaq san shyqty.

— Mundaı uzaq jolmen bir ret júrip ótse de, teris bolmas edi, — dedi qarıalardyń biri.

Balalarǵa mashına tańdap alýǵa ruqsat etildi. Olar da osyny kútkendeı, japyrlap júk mashınasynyń kýzovy aýzy-murnynan shyqqansha otyryp aldy. Gýgýse shofermen qatar kabınaǵa otyrdy. Mashına Qara teńizge qaraı tartyp berdi, odan keıin taýǵa qaraı bettedi.

Balalar júrip keledi, júrip keledi, osynsha uzaq joldy tazalaǵandaryna tipti ózderi de tań qaldy.

QYSQASH

Aýylda jańǵaq jınaıtyn mezgil bolsa-aq, onyń basy-qasynda ylǵı Gýgýse júredi. Uzyn soıyl da jetpeıtin aǵash basyndaǵy jańǵaqty Gýgýseden basqa kim túsire alýshy edi!

Sondyqtan janǵaq jınaıtyn adam aldymen Gýgýseniń ákesine keledi:

— Quda, jańǵaqtyń teń jarymyn alsań da, anaý kishkentaıyndy kómekke bermeseń bolmas. Áıtpese qarǵa bitken shuqyp ketetin túri bar.

Gýgýseniń úıine jańǵaq kapshyq-qapshyq kelip jatady.

Ákesi usaqtaý jańǵaqty bylaı koıyp, tek iri, sopakshalaryn ǵana alamyn deıtindi shyǵardy. Báribir — kúndiz be, túnde me, jańbyrda ma, yssyda ma — Gýgýse úıiniń esigine tynym bolmady. Tipti esik shydamaıtyn boldy. Ákesi baıǵus esikti bútindegeni úshin aǵash sheberine de jańǵaqty qaptap tasýmen júrdi. Esikti qondyrýy-aq muń eken, taǵy bireýler jańǵaq alyp jetip keledi. Taǵy esik tynym kórmeıdi.

Kúz túsip, endi jańǵaq pisedi-aý degen kezde ákesi de qaqpa qaǵýshylardyń kóbeıetinin sezip, isti ońaı sheshýdi oılady:

— Gýgýse qaraǵym, múmkin, seniń aıaǵyń aýyryp otyrǵan bolar?

— Joq, áke, qazir aýyrmaıdy.

Gýgýse taǵy da bıik aǵashtardyń basyna shyǵyp jańǵaq tere bastaıdy. Qaıtadan úıine qapshyq-qapshyq jańǵaq ákelinip esikke damyl joq.

Aǵash sheberi bıyl da júmystyń kóp bolatynyna qýanyshty edi, bir kúni ol da Gýgýseni jańǵaq jınaýǵa shaqyrdy.

Gýgýseniń ákesi ıyǵy salbyrap ábden sharshady. Aǵash sheberi mıyǵynan kúlip júr.

Bir kúni aýyldaǵy temir ustasy isteıtin jumys tappaı qoıdy. Qishkene qydyryp qaıtýǵa kóshege shyqty. Gýgýse úıiniń esigi shıqyldap turǵanyn estidi de, sol úıge keldi:

— Men sizderge jańǵaq jaratyn qysqash jasap bereıin, — dedi.

— Mine, mine, — dep qýandy Gýgýseniń ákesi. — Osyny ózim de aıtqym kelip, aýzyma túspeı qoıyp edi. Kelgeniń jaqsy boldy, quda!

Temir ustasy jańǵaq jaratyn qysqash jasap berdi.

Jaz ótip, kúz de keldi. Jańǵaq ta pisip qaldy. Dál sol kezde, nege ekeni belgisiz, Gýgýseniń aıaǵy aýyryp kalǵany.

Qysqash typ-tynysh sandyqtyń túbinde jatty da qoıdy. «Gýgýseniń aıaǵyna ne boldy eken?» — dep oılap jatty ol.

ATASYNYŃ TAIaǴY

Atasynyń týǵan kúni boldy.

Gýgýseniń sheshesi ataıǵa kóılek, ákesi úıge kıetin kebis, qaryndasy gúl, al Gýgýse atasy súıenip júrsin dep taıaq syılady.

Atasy gúldi vazaǵa, kóılekti sandyqqa saldy, sosyn sol qolymen Gýgýseni qushaqtady. Óıtkeni oń qolyna taıaq ustap tur edi. Olar tamaq ishýge otyrǵanda da, taıaq atasynyń qasynda súıeýli turdy jáne atasy ylǵı sol týraly aıtyp maqtady. Ákesi kebis týraly áńgime qozǵaǵysy kelip, kereýettiń aıaq jaǵynda jatqan kebiske qaraı berdi jáne atasynan aıaǵyń tońbaı ma dep surady. Atasy oǵan jaýap berýdiń ornyna taıaǵyn kórsetti.

Sol keshte Gýgýse kópke deıin uıyqtaı almady. Bunyń syılaǵan taıaǵy atasyna unaǵany sonsha, ol endi jatpastan, taıaǵyna súıenip tań atqansha júredi, árıne. Kóp júrgesin taıaq jelinip qysqarady-aý, sebebi ol temir emes qoı.

Tań atqasyn Gýgýse temir saqına taýyp, sol boıda atasyna júgirdi. Jolshybaı ol kez kelgen adamnan qolyna taıaq ustaǵan atamdy kórmedi-ńiz be dep suraýmen boldy.

Bireýler jaýap berýdiń ornyna ıyqtaryn qıqańdatty, bireýleri qoldaryn sermedi. Gýgýse atamnyń taıaǵyna birdeńe bolyp qalǵan joq pa eken dep odan saıyn úreılendi.

Úıge kelse, atasy uıqydan jańa ǵana turyp, Gýgýseniń sheshesi bergen kóılekti, ákesi ápergen kebisti kıip bólme ishinde júr eken. Al Gýgýse syılaǵan taıaq typ-tynysh shegede ilýli kúıinde tur. Tipti ushy da muqalmaǵan.

Shamasy, atasy Gýgýse ózi bilip temir saqyna kıgizgenshe kúte turaıyn degen bolsa kerek.

Úıde sirińke taýsylyp qalypty. Atasy qazir dúkenge baratyn bolar, Gýgýse sonda temir saqına salǵan taıaq atasyna aýyrlyq etpeı me eken — sony biletin bolady.

Biraq atasy sirińkege Gýgýseni jiberdi.

Kelesi joly Gýgýse temir saqınany alyp tastap, ornyna rezeńke saqına saldy. Endi taıaq jep-jeńil bolyp ketti. Atasyn sol kezde qoı qora salýǵa shaqyryp jatqan, jeńil taıaq ustap baratyny tipti jaqsy boldy. Ol taıaǵyn ustap shyǵady, sonda Gýgýse rezeńke saqına salǵan jep-jeńil taıaqpen atasynyń qalaı shapshań júrip bara jatqanyn kóredi. Alaıda atasy qasyna Gýgýseni ertti, al taıaq sol shegede ilingen kúıinde qala berdi.

Qurylysta Gýgýse bir mınýt ta tynym alǵan jok. Ol buryn eshqashan da qoı qora salyp kórgen emes qoı. Gýgýse baǵanalardy ustasty, atasyna taqtaı tasyp berdi. Qoranyń esigin jasaǵan kezde qoıdyń bári óriste edi. Gýgýseniń qúrylys basyna kelgeni mundaı tamasha bolar ma! Esikti sonyń boıyna ólshep jasady. Sosyn shopan Gýgýsege bir aıaq aıran men úlken aǵash qasyq berdi.

Jaz da ótti. Atasyna anasy syılaǵan kóılek te kúnge kúıip bitti. Ákesi bergen kebis te jyrtyldy. Al taıaq sol shegede áli tur.

Bir kúni atasy Gýgýseni bazarǵa ertip ketti. Ekeýi eshteńe satqan joq. Atasy kórshi aýyldardan keletin tanys qarıalarmen áńgimelesti. Gýgýsege de is tabyldy — atasy oǵan balmuzdaq satyp áperdi.

Bala oń qolyna balmúzdaq ustady da, sol qolymen atasynyń qolyn ustap turdy. Óıtkeni adam kóp, adasyp qalýy múmkin ǵoı.

Ekeýi bazardan qaıtyp kele jatty. Gýgýse retin taýyp atasyna bylaı dedi:

— Ata, sen ǵoı meniń bergen taıaǵymdy keremet maqtadyń, al óziń ony ustamaı shegege ilip qoıdyń.

Atasy onyń qalpaǵyn kózine túsire tartyp, ıyǵynan qushaqtady da:

— Gýgýse, meniń súıenetin taıaǵym ózińsiń ǵoı! — dedi.

SHASHTARAZ

Shashyn qıdyrý kerek degendi estise boldy, Gýtýseni qolǵa túsirý qıyn. Qarańǵy túsip, qas qaraıǵansha úı kórmeıdi. Al birde túnde shash qıamyn dep bireýdiń qulaǵyn kesip alyp aýzy kúıgen shashtaraz osy kúni ińir túskesin patshanyń ózi kelse de qolyna qaıshy almaıdy.

Kýni boıy sharýadan qoly tımegen aýyl adamdarynyń biri keshkisin shashtarazdyń esigin qaǵa qalsa:

— Men bul jerdiń adamy emespin ǵoı, qaıyrymdy jandar, — dep terezeden aıqaılaıtyn ol. — Qulaqsyz júrgileriń kelip, mazamdy ala berseńder, qalaǵa ketip qalamyn.

Shashtarazdyń ózi aıyna bir ret ústindegi halatyn sheship, aýdan ortalyǵyna shashyn qıdyrýǵa barady. Tús áletinde kaıtyp oralady da, aınanyń aldynda otyryp alyp, aýdan ortalyǵyndaǵylar shashyn qalaı qıǵanyn kóredi. Osydan keıin aýyldaǵy adamdardyń báriniń basy shashtarazdyń basynan aýmaı qalatyn ádeti.

Al Gýgýseniń basy shashtarazdyń basyna da uqsamaıdy. Sebebi shashtaraz onyń shashyn túp-túgel sypyryp tastaıdy da, basynan shertip kórip, qarbyz áli pispegen eken dep úıine qoıa beredi.

Sol kezde dál Gýgýsedeı yzalanǵan adamdy búkil jer betinen izdep tabý qıyn. Onyń ústine jolshybaı kezdesken adamnyń bári «qarbyz, qarbyz» dep onyń shekesinen túrtip qoımaıdy, sol kezde Gýgýseniń ózi shynymen-aq basym qarbyz bolyp ketip, úıge jetkenshe sıyr jep qoımasa ıgi edi dep oılaıdy. Sondyqtan osy joly da ol shashyn aldyratynyn estigende, tereze aldyndaǵy bıik aǵashtyń basyna shyǵyp aldy.

Anasy aǵashty aınalyp ári júrdi, beri júrdi, judyryǵyn túıdi, sosyn basqysh alyp kelem dedi, — báribir Gýgýse qyńq etpedi. Sol jerde qus bolyp ketken ekenmin dep jarty kún qozǵalmastan otyrdy. Biraq jerge túskende, burynǵysynsha adam ekenin bildi. Al shashy tipti ósip ketken eken, muny kórgen anasy ábden ashýlandy.

— Men saǵan shashtarazdy shetelden ákelýim kerek pe?

— Apa, ashýlanbashy, shashymdy kórsetpeý úshin qalpaǵymdy kıip alaıyn, — dep, Gýgýse qalpaǵyn kıdi. Biraq túski as kezinde qalpaǵyn sheshse, shashy burynǵydan da ósip qalǵan eken. Qyrsyq degeniń osy! Senbi kúni anasy pırog pisirip, ony shashtarazǵa berip jiberdi, Gýgýse pırogty shashtarazdyń esiginiń aldyna tastady da, ózi shashyn qıdyrmastan úıge qaıtyp keldi. Shashtaraz pırogty jep otyryp, paıda túsýden qaldy, adamdar shash qıdyrýǵa kelmeıdi dep qynjyldy. Shynynda da aýyl adamynyń bári jumysta, shash týraly oılaýǵa murshalary joq.

Sóıtip júrgende shashtarazdyń áıeli bir ádis oılap tapty. Ol aýyl adamdarynyń tizimin jasap, kimniń qaı kúni shash qıdyrǵanyn belgiledi. Shashy ósti-aý degen shamada ol adam kelmese, úıine baryp, qaqpasyn kaǵady.

Úı ıesi sonda ǵana shashyn esine alyp, qalpaǵyn sheship qa-raǵanda áıeldiń aıtyp túrǵanynyń rastyǵyna kózi jetedi:

— Mine, ǵajap! Tipti qalpaqtyń astynda ósip jatqanyn da kórip qoıypsyz, múmkin, sizdiń bınoklińiz bar shyǵar?

— Nege bolmasyn, — dep kúlimdeıdi shashtarazdyń áıeli. Tek bir adam ǵana álgi tizimge ilikkisi kelmedi. Ol kisi shashy demalyp turý úshin qalpaǵynyń tebesin tesip aldy da, óz isimen aınalysa berdi. Shashtarazdyń áıeli ony «tútin shyǵatyn adam» dep kúlki etti.

— Meniń shashym osy qalpynda-aq seniń kúıeýińniń qıǵa-nynan jaqsyraq, — dep jaýap berdi oǵan sharýa.

Tizim jasalǵannan bastap is ońǵa basty. Shashtarazdyń aýdan ortalyǵyna baryp shash qıdyrýǵa da murshasy bolmady. Óziniń shashynyń óskendigi sondaı, tipti qulaǵy kórinbeı qaldy.

Bir kúni Gýgýse shashtarazǵa taǵy da pırog alyp kelip, úndemesten úıine qaraı aıańdaı berip edi.

Esiginde kishkene sańylaý bar shashtaraz pırogtyń ıisin birden sezdi de, ony kimniń ákelgenin bile qoıdy. Qýanyp ketken ol terezesin ashyp jiberip, shashyńdy qımaımyn, qoryqpa dep, Gýgýseni qasyna shaqyrdy.

Bala qaıtyp keldi.

— Úıge kirýińdi ótinem, Gýgýse, — dep, shashtaraz pırogty jep júrip esik ashty. — elgeniń jaqsy boldy. Búgin meniń shashymdy qıyp bermeseń bolmas. Tek jelke tusyn... Óziń maǵan qarashy, naǵyz aıý sekildimin. Jurttyń qıǵyzǵan shashynyń bári meniń basyma shyǵyp alǵan ǵoı deımin.

— Qıýdy umytyp qalmasam, qıyp kóreıin, shashtaraz aǵa, — dep batyldana sóıledi Gýgýse.

Onyń kópten beri kútkeni de osy edi. Sol boıda ústine aq halat kıip alyp, mashınkany shashtarazdyń jelkesine bylaı da bylaı súńgitti-aı kelip!

Denesi top-tolyq shashtaraz birte-birte kishireıip bara jatqandaı.

— Shymshı ma?

— Iá... Kishkene demalýǵa ruqsat etshi, — dep qara ter bolǵan shashtaraz qyp-qyzyl jelkesin sıpady. — Qulaǵymdy baıqa!

Gýgýse taǵy da mashınkany oınaqtatty.

— Áli kóp pe? — dep surady shashtaraz.

— Az qaldy, — dep terin súrtti Gýgýse.

Shashtaraz bir kezde basyn sıpap kórip edi...

— Áı basymdy ne jasap qoıdyń sen! — dep ornynan atyp turdy.

Gýgýse mashınkany laqtyryp tastap, terezeden karǵı jóneldi.

Shashtaraz bir qolymen basyn ustap, ekinshi qolymen shash qıǵanda balalardy otyrǵyzatyn oryndyǵyn alyp, Gýgýseniń sońynan jiberdi.

Sol kúni shashynan aırylǵan shashtaraz kóshege bas kıimmen shyqty. Al kún áýe aınalyp jerge týskendeı ystyq bolatyn. Kisiler shashtarazǵa qysta tıgen salqyn áli shyqpaı júr-aý dep oılap, onyń den saýlyǵyn surap jatty.

Qas qylǵandaı dál osy kezde końyraý soǵyldy da, aýyl ortasyndaǵy mektepten balalar júgirip shyqty. Bári jan-jaqtan kelip shashtarazǵa sálem berip jatyr. Ol birese ońǵa, birese solǵa buryldy. Biraq bárimen qalaı amandasýǵa bolady? Ol basyndaǵy bórkin ala berip, sol boıda qaıtadan kıe qoıdy. Báribir ol keshigip qalǵan edi: balalar aýyzdaryn ashyp qalypty. Olar úılerine jetkenshe mektepte ne oqyǵan-daryn da umytyp qaldy. Bilgenderi bir-aq nárse: bireý shashtarazdyń shashyn sypyryp alypty! Balalar shashtarazdyń bularǵa jasaǵanyn óziniń aldyna keltirgen bir adamnyń tabylyp, olardyń qaıǵysyn bóliskenine qatty qýandy.

Gýgýseniń aýyldastary shashtarazdyń shashy sypyrylǵanyn, ony kórsetpeıin dep bórik kıip júrgenin estigende: «E-e, bunyń shashyn aýdan ortalyǵynda osylaı qıǵan bolar, endi burynǵy ádeti boıynsha bizdiń de basymyzdy taqyrlaıdy eken», — dep oılady. Sol kúnnen bastap shashtarazdyń úıine adam jolamaıtyn boldy.

Bireýler shashyn kórshi aýyldarǵa baryp qıǵyzyp kelip júrdi. Qalpaǵyn tesip, shashyn qıǵyzbaǵan kisi jańa mashınka satsh alǵansha, aýyl adamdary shashtaraz kórmeı júre berdi.

---