InfoHub Logo

(aýdarma)

Spırıdon Vangelı, Moldova

Gýgýse óziniń qaýqıǵan bórkin kıip úlgermeı-aq, qys túsip ketkeni. Shamasy, tentek aıazǵa bala da, onyń dáý bórki de unap qalǵan ǵoı.

Gýgýseni kórý úshin dúnıeniń tórt buryshynan aqsha qar ushyp keldi. Olar birden-aq balany basynan aıaǵyna deıin orap aldy. Gýgýse bolsa, qardan soǵylǵan bala sekildi: jup-jumyr, appaq bolyp tur. Tek bórkiniń astynan tútin burqyraıdy.

— Oıpyr-aı! — dep tańdandy aqsha qar. — Mynaý bórkiniń astynda ot jaǵyp jatyr-aý! Mynadaı bórikti kıip alsa, onyń ishinen aıazyńnyń ózi de qashyp shyǵar!

Biraq ol Gýgýseniń aýzynan shyqqan demi tútindeı býdaqtap turǵanyn túsine almady. Aqsha qar óz degenin istep jatyr: esiktiń aldyn, qora-qopsyny túgel jaýyp aldy, balany da sharbaqqa tyqsyrdy.

Gýgýse kózin súrtip jiberip, jan-jaǵyna qarap edi, tań-tamasha qaldy. Kúni keshe saırap jatqan jol joq bolyp ketipti! Dalada jasyrynyp qaldy ma eken dep sharbaqqa shyǵyp qarap edi, biraq ol ornynda eken. Tóbeler de tur. Tek bári appaq bolyp ketipti. Tipti aýylǵa jaqyndap qalǵan sıaqty.

«Qaraı gór! — dep oılady Gýgýse. — Bular qaıda barady ózi? Á-á... Tóbeler de bizben birge qystap shyqqysy kelgen eken ǵoı».

Gýgýse bórkin kózine túsirdi de:

— Oı, bizge qanshama qys kelgen! — dep qoıdy.

Al aqsha qar bolsa, onyń janynan áli qalmaı, toptalyp júr. Bult sekildi býǵa qaraıdy da, Gýgýse bórkiniń astynda nege ot jaǵyp jatyr dep tańyrqaıdy.

GÝGÝSENİŃ BÓRKİ

Munyń bári ákesiniń Gýgýsege arnap tym úlken bórik tigip bergeninen bastalyp ketti. Meıli, bala bir jyl ǵana kıip qoımasyn degeni edi.

— Kózime túse beredi, kóke.

— Sen ony kóterip qoı, Gýgýse. Mine, saǵan qys boıy is tabylady sonda.

— Á, solaı ma! Iaǵnı Gýgýseniń munan ózge sharýasy joq eken ǵoı. Endeshe kórsin olar!

Tańerteń Gýgýse jurttyń bárinen buryn turdy. Aıaǵynyń ushymen eptep basyp dalaǵa shyqty da, qoılardy jemdeı bastady. Ákesi kelgen kezde, Gýgýse qoıǵa minip alyp, qoranyń ishinde shapqylap júr edi.

— Hal qalaı, Gýgýse!

— Á-á! Jaqsy, kóke!

Sonan soń bala jemdi ákete ber dep qolymen belgi berdi.

Sol kúnnen bastap Gýgýse qoılardy kútetin boldy. Kún ótken saıyn aýylda aıaz kúsheıe tústi. Kóshemen júrgenińde, qar syqyrlap qana qoımaı, sym ishek sıaqty syńǵyr-syńǵyr etedi. Adamdar qymtanyp kıinip alǵan.

Gýgýse syńǵyrlaǵan qarly jolmen júrip otyryp, birinshi klass oqıtyn qyzdy qýyp jetti. Baıǵús tońǵannan kógerip ketipti. Gýgýse onyń kitaptaryn aldy; al qyz qoldaryn jeńine suǵyp, onyń sońynan sekire basyp erip otyrdy. Gýgýse kitaptardy qoltyǵyna tyǵyp júrip keledi, júrip keledi. Kenet onyń basyna tamasha oı kele qaldy. Kitaptardy bórkime salyp alaıyn, onyń ishinde kitapqa da, basyma da oryn jetedi dep oılady.

Gýgýse bórkin aldy. Biraq qyzǵa taǵy bir qarap edi, burynǵydan beter aıap ketti.

— Tońdyń ba? Shynyńdy aıt.

— Azdap. — Qyzdyń tisi tisine tımeı tur.

— Onda meniń bórkimdi al.

— Joq, Gýgýse, óziń tońyp qalasyń ǵoı. Jáne mundaı bórikti qyzdar kımeıdi.

— Meıliń endeshe, — dedi Gýgýse. — Onda jolda-aq qalsyn.

Ol bórkin qardyń ústine qoıdy.

Ekeýi júrip keledi. Gýgýse aldynda, qyz sońynda, oqtyn-oqtyn arttaryna qarap qoıady. Iesi tastap ketken bórik jetimsiregendeı, jol ústinde tur. Aqyry bórik shydamady, bar kúshin jınap aýany ishine tartyp qalyp edi, úp-úlken bolyp ósip ketti.

Gýgýse bórkin alyp, jalma-jan óziniń basyna da, qyzdyń basyna da kıgize qoıdy. Ekeýi birge júrip keledi, al bórik olardy aıazdan jasyryp keledi.

Sol kezden bastap birinshi klass oqýshylary mektep qaqpasynan shyǵar-shyqpasta-aq, olardyń janyna Gýgýse jetip keletin boldy. Qeledi de, qatarynan jeti-segiz qyzdy bórkiniń astyna alyp, úılerine jetkizip salady. Bórki de Gýgýseni tyńdaıtyn boldy — qansha kerek bolsa, sonsha keńıdi. Bir kúni tipti muǵalim apaıdyń ózi de balalarmen birge sol bóriktiń astynda úıine barǵan. Jurttyń bári buǵan qarap, bastaryn shaıqap tańdanatyn.

Bórik dep osyny aıt! Dál bir shómele pishen tárizdi. Ǵajap eken de!

Gýgýse balalardy úılerine jetkizip salady, al bórki sol boıda kip-kishkene bola qalady.

Degenmen bir kúni bórik balany uıatqa qaldyrdy. Gýgýse ony sıpap ta, jalynyp ta kórdi — báribir bórik óspeı qoıdy. Dál sol kúngi sýyqtyq sonsha, tipti aıazdan qońyraý úni de shyqpaı qaldy jáne búkil aýylda birde-bir ıt úrýge shamasy kelmeı koıdy.

Gýgýse úıge kelgen soń bárin túsindi: erteńgisin ol qoılarǵa jem bermegen eken ǵoı! Gýgýse sonda ǵana sanyn bir soqty: ózińniń isińdi umtýshy bolma! Endi bórki de ony qaıta tyńdaıtyn boldy.

Sonan keıin Gýgýse búkil aýyldy úılermen qosa bórkimen japqysy keldi. Bul jaıly oılaǵany sol-aq edi, bórik ósip barady, ósip barady, tipti aspandy tutas japqansha ósti.

Bóriktiń astynda kóktem shyqty. Ras, kúndiz de elektr shamdary janyp turdy. Biraq bóriktiń astyndaǵy ómir burynǵysyndaı óte berdi...

Al adamdar bóriksiz júretin boldy. Birinshiden, onsyz da jyly, ekinshiden, bórik bitkenniń bári Gýgýseniń úlken bórkine syıyp ketti. Búkil aýylda az ǵana bórik qaldy. Olardyń ózi de tek halýa ne toqash alýǵa, ne basqa sharýamen qalaǵa baratyndar úshin ǵana edi. Óıtkeni sıqyrly bóriktiń astynan shyqsań-aq boldy, qys bılegen jerge tap bolasyń.

BÁISHESHEKTER

Bir kúni Gýgýse óz zattarynyń arasynan jeti tıyn taýyp aldy. Artyq ta emes, kem de emes — jeti tıyn ǵana (basqa basqa ǵoı, al Gýgýse jeti emes, tipti onǵa deıin sanaı biletin). Tıyndardy qaltasyna súńgitip jiberdi de, sosyn úsh kún boıy olarǵa qol tıgizgen joq. Onysy taǵy da jańa tıyndar qosylyp qalar ma degen úmit edi. Biraq álgi jeti tıynǵa jaman shegeden basqa eshnárse qosylmady. Kishkene qaryndasy óz qaltasynda eshqashan aqsha ónip kermegenin aıtty. Al endi ákesiniń qaltasynda aqsha óne me, ónbeı me — bul týraly aǵasy men qaryndasy eshteńe aıta almady, óıtkeni ákesi úıde joq bolatyn.

Dál sol kezde jylyna bir-aq ret keletin kún jaqyndap qalǵany. Bul kúni barlyq er adam áıel adamdarǵa syılyq áperip, quttyqtaıdy ǵoı. Aýyldaǵy er ataýlynyń bárinen buryn dúkenge Gýgýse keldi. Jolshybaı ol sheshesine mashına, al qaryndasyna vertolet satyp áperýdi oılady. Qaryndasyn mashınaǵa otyrǵyzyp balabaqshaǵa, al sheshesin bazarǵa aparyp keletin, árıne, Gýgýseniń ózi bolmaq.

Bala dúkenge kirdi. Biraq oılap kelgeni dúkende bolmaı shyqty. Shamasy, aýyldyq dúkenniń ishine vertolet syımaǵan bolsa kerek, al satylyp jatqan mashınalarǵa sheshesin bylaı qoıǵanda, Gýgýseniń ózi de syıatyn emes.

Muny kórgen soń Gýgýse bir túıme satyp aldy. Qaltasynda úsh-aq tıyny qaldy. Endi túımeni qadaıtyn kóılek satyp alǵan durys bolar edi. Kez kelgenin emes, tek kók kóılek alýy kerek. Biraq kók kóılek te bolmaı shyqty. Múmkin, áne bir bıik ókshe týflıdi ala salý kerek shyǵar? Gýgýse satýshydan týflıdi alyp ber dep surap qala jazdady da, biraq qaı razmer alý kerektigin bilmedi.

Júgirip úıge keldi de, kesh túsip, sheshesiniń uıqyǵa jatýyn kútýge bel baılady. Sheshesi tezirek uıyqtaýy úshin, Gýgýse oǵan ertegi aıtty. Ertektiń jartysyn aıtqanda, anasy uıyqtap ketti de, ekinshi jartysy balanyń basynda qaldy. Meıli, hansha óziniń Fet-Frýmosyn kelesige deıin kúte tursyn. Gýgýseniń olarda sharýasy qansha.

Ol eppen basyp bólmeden shyqty da, jip alyp keldi. Jipti anasynyń aıaǵyna apara berip edi, kenet onyń qoly qozǵalyp ketkeni. Gýgýse sheshesiniń qolyn alaqanymen sıpap qoıyp, áldıleı bastady:

Mamyq tósek, tymyq túnde,

Uıyqta, qolym, tynysh túrde,

Áldı, áldı, áldı-aý!

Gýgýse óleńdi aıtýy-aq muń eken, qol uıyqtaı qoıdy. Ol sheshesiniń aıaǵyn ólshep aldy da, jipti jastyǵynyń astyna qoıyp, tósegine jatty.

Tańerteń Gýgýse qolyna jibin aldy da, dúkenge júgirdi. Týflıdiń bárin jippen ólshep kórdi de, ornyna qoıyp júre berdi.

Eger sen sol mańda bolǵan bolsań, Gýgýseniń shoshaıǵan bórki aǵarańdap, jolǵa túsip alyp, aýyl syrtyna qaraı qalaı adymdaı basyp ketkenin kórgen bolar ediń. Al odan keıin qushaǵyn báısheshekke toltyryp tóbeden túsip kele jatqanyn da kórgen bolar ediń.

Báteńkesi de júristen jalyqsa kerek, aıaǵyn attatar emes. Al bórkiniń sharshaǵany sondaı, tipti bulǵańdap basyna turmaı qoıdy. Biraq beıshara báteńke men bórikke qaraǵanda, Gýgýse áldeqaıda kúshti bolatyn. Ol báısheshekterdi birden dúkenge alyp keldi. Eń úlken shoq gúldi satýshyǵa, qalǵandaryn dúkenniń ishindegilerge bólip berdi.

Bul bıylǵy jyldyń tuńǵysh báısheshegi edi. Jurttyń bári Gýgýseni maqtap, al satýshy apaı tipti onyń bórkin sıpady. Sol jerde Gýgýse satýshynyń kózinshe úsh tıynyn alyp jiberip úsh ret sanady da, týflıge qarap kúrsinip qoıdy. Biraq satýshy esh nársege túsingen joq.

Kún eńkeıip, aspan betin aqsha bulttar japty. Al Gýgýseniń sheshesine syılaıtyn eshteńesi joq, kóńilsiz.

— Túk te etpeıdi, — dep ol ózin-ózi jubatty. — Erteń tań atysymen turamyn da, báısheshek ákelemin.

Alaıda keshke qaraı qar jaýyp ketti. Tipti Gýgýse buryn-soń kórmegen alaqandaı japalaq qar. Aspan qaraýytyp, tóbeshikter aq qar jamyldy, al bala uıyqtap ketti. Sheshesi ony tereze aldynda súıenip uıyqtap otyrǵan jerinen tapty. Bala úsh tıyn men jalǵyz túımeni alaqanyna qysyp alypty. Jáne mynandaı kók túıme anasyna óte qajet edi.

GÝGÝSENİŃ ÁNDERİ

Gýgýse Ioanna kempirdiń taýyǵyna kesek laqtyrǵannan beri aýyl adamdarynyń eshqaısysy oǵan qarap burynǵydaı ezý tartpaıdy. Gýgýseni kórse boldy, qabaqtaryn túıip, tumsyqtaryn kóteredi. Tipti sheshesi de burynǵydaı kúlimdemeıdi.

Ne isteý kerek? Birge kúletin de eshkim joq...

Jol boıynda taýyq, úırek, túıetaýyqtar kezdesedi. Olarmen sóılese alasyń ba?! Tek jem jep, sý ishkende ǵana aýyzdaryn ashady.

Gýgýse Lýka shaldyń úıine keldi. Lýka ataı basqalardaı emes. Ol byltyr Gýgýsege qarbyz bergen. Gýgýse qaqpany soǵyp edi, dálizdiń esigi syqyr etip ashyldy da, Lýka ataıdyń bórki kórindi.

— Nemene, Gýgýse?

— Ata! Menimen birge kúlesiń be?

— Men tamaq ishkeli jatyrmyn. Balam, sen ókpeleme, biraq men eshqashan ash qarynǵa kúlip kórgen emespin.

Gýgýse ári qaraı júre berdi. Jolda ketip bara jatqan Gýdora ájeıdi qýyp jetti.

— Áje, ekeýmiz kúlsek qaıtedi?

— Qoı, aınalaıyn! Men sıyr aıdap baramyn, — dep, kempir qolyndaǵy shybyqpen sıyrdy jasqap qoıdy.

Gýgýse kelesi kóshege burylyp edi, bireýler qudyq qazyp jatyr eken. Olar sý izdep júr, al ázir topyraqtan ózge esh nárse shyǵatyn emes. Gýgýse qudyqtyń erneýine tizerlep otyra qalyp qarap edi, túbindegi adamdar onyń bórkinen de qurttaı bolyp kórindi. Osylaı qaza berse, Amerıkaǵa da jetetin túri bar, biraq áli sý shyǵatyn emes.

— Eı, aǵataılar, kúleıik! — dep aıqaılady Gýgýse.

— Anany ustańdarshy-eı! — dep ashýlandy olar.

Gýgýse úıine kóńilsiz oraldy. Bul adamdardy qaıtkende kóńildendirýge bolady?

— Turbanyń ishine túsip, ústi-basym qap-qara kúıe bolyp aýyldy aralap júreıin. Jurt kúlip máz bolady da, sosyn maǵan ókpeleýdi qoıady. Eger apamnyń kóılegin kıip alyp júrsem, tipti kerim bolady, — dep oılady Gýgýse.

Biraq onyń basyna taǵy bir oı keldi. «Munymnan eshteńe shyqpaıdy. Ioanna kempirdiń taýyǵyna kesek laqtyrǵany az bolǵandaı, endi sumyraıǵa usap jurtty kúldirgisi kelgen eken. Naǵyz uıatsyz dep jurt taǵy aıtady».

Endi ne oılap tabý kerek? Gýgýse oılanyp tur, oılanyp tur, biraq basyna eshteńe kelmeıdi. Ol úıilgen topyraqtyń ústine otyryp oılap edi, onda da túk shyqpady. Sonsoń Gýgýse sharbaqqa shyqty da, sol jerde bir aqyl oılap tapty. Onysyn jurtqa aıtqansha asyq bolyp júgire jóneldi. Biraq eshkim kezdese qoımady. Joldyń shetinde bir traktor tur eken. Traktorshy olaı qyzdyrady, bylaı qyzdyrady, biraq ot almaıdy.

— Aǵataı, aǵataı! — dep aıqaılady Gýgýse. — Sen oǵan án salyp berseńshi!

— Ne qylǵan án? — dep traktorshy jaqtyrmaı qarady.

— Mine, mynandaı án:

Traktor, traktor, qyz jyldam,

Júıtkip atta júz qyrdan.

Traktorshy máz bolyp kúldi, al traktor bolsa so boıda ot alyp, ornynan ytqı jóneldi. Traktorshy ony áreń qýyp jetip, kabınaǵa sekirip minip aldy da, kúlimdegen kúıi balaǵa qol bulǵady.

Gýgýse odan ári júre berdi. Júzim baǵynyń ishinde qarttar jerdi ketpenmen qopsytyp jatyr. Mańdaı terlerin jeńderimen súrtip qoıady. Olardyń arasynda Lýka ataı da júr.

— Ata, ata, sen ol ketpenderge án salyp ber, sonda olar ózinen-ózi jerdi qopsytady.

— O ne qylǵan án? — dep qarttar mán bermedi. Gýgýse Lýka ataıdan ketpendi aldy da, ándete jóneldi:

Qetpen, ketpen, ketpenim,

nege búgin osyndaı

jalqaý bolyp ketkeniń?

Ataılar júr jer óńdep

nege tursyń qosylmaı?!

Qarttar dý kúlip jiberdi. Sol-aq eken, ketpender óz-ózinen jerdi qoparyp, jumys isteı jóneldi. Qarttar ózinen-ózi istelip jatqan jumysty kórdi de, kóńildene qol ustasyp úılerine qaıtty.

Gýgýse de adymdap úıine kele jatty. Jol boıy kimdi kezdestirse de, bári buǵan kúlim qaǵyp, qoldaryn bulǵady. Biraq ol aýyldyń ishine kirgen soń, kezdeısoq Ioanna kempirdiń úıiniń janynan ótpeý úshin, tar kóshege qaraı burylyp ketti.

JAŃBYR

Aspandaǵy bulttar kúnimen jasyrynbaq oınap júr. Bireýi kún kózin tasalaı qoıady, qalǵandary qaıda jasyrynaryn bilmeı birinen soń biri jóńkilisedi. Jer betinde bolsa jasyryný ońaı ǵoı: qoranyń artyna nemese úıilgen shóptiń tasasyna tyǵyla qoıýǵa bolady. Al aspanda jasyrynatyn ondaı eshteńe joq.

— Men senderdi qazir-aq taýyp alam! — dep kún kóńildene aıqaı salady. Shoǵyr bulttar aspannyń qaı túkpirine tyǵylsa da, kún óziniń shýaq saýsaqtarymen ustap alady.

Kenet bir kishkene bult aıla tapty: ol eńbektep keldi de, ózindeı bir bultqa jasyryna qoıdy. Sóıtip, kishkene eki bulttyń ornyna úlkendeý bir bult paıda boldy.

Bul aqyl basqa bulttarǵa da unap qaldy bilem — bári birine-biri jasyrynyp, aspandy úlken qara bult japty. Kún taǵy da olardy izdep shyǵyp edi, tanys bulttardyń eshqaısysyn kóre almady. Sóıtip, ol endi jasyrynbaq oınaıtyn da eshkim tappady, álgi úlken qara bult aspan betin túgel jaýyp alypty. Kún ashýlanyp ketti de, jarqyldaǵan qylyshymen bultty tildi-aı kep! Bult shytynap jaryldy da, gúrildep jańbyr quıdy.

Túý-ý, sondaǵy ábigerdi kórseń ǵoı!

Átesh taýyqtarǵa buıryq berdi: — Tyńdańdar meni! Tez qoraǵa kirińder?

Qustar japyraqtardy panalap, aýyzdaryn basyp otyrdy. Óıtkeni dybys shyǵyp ketse, jańbyr estip qalady da, sabalaı jóneledi ǵoı. Ádemi kóbelek dir-dir etip usqynsyz oshaǵannyń astynda otyr. «Meni gúlder kórip qalsa ǵoı, bul kóbelek oshaǵandy bizden jaqsy kóredi eken dep oılap qalady-aý», — degen oı oǵan maza berer emes.

Al analar jaıýly kirlerdi alyp, terezelerdi jaýyp júr. Balalaryn aıqaılap shaqyrǵan daýys estiledi.

Jalǵyz Gýgýse ǵana qaqpa janynda turyp qaldy. Alaqanyn jańbyrǵa tosyp edi, eki tamshy ustap aldy.

— Áı, májnúnder! Sender, nemene, meniń alaqanymda bıdaı sebilgen dep oıladyńdar ma?

Sóıtti de, ándete bastady:

Jasyl túske boıansa dala, mańaı,

úıde shydap otyrsyn bala qalaı?!

Jańbyr, jańbyr, jaýsańshy jaılap qana

úı tóbesin tamshymen sabalamaı!

Jańbyr ándi ne qylsyn, úı tóbesin satyrlata tilgileı berdi. Sonda Gýgýse shalbaryn túrip aldy da, jol boıyna shyǵyp, jańbyrǵa aıqaılady:

— Erińder meniń sońymnan!

Jańbyr Gýgýseniń artynan shapqylap erip otyrdy. Jańbyr tamshylary úılerge soqtyǵysyp, sharbaqtardan sekirip áreń ilesti.

Dalada jumys istep júrgender bastaryna qap búrkep alypty. Bireýler — mashınanyń ústinde, keıbireýler — arbada, endi bireýler jalań aıaqtanyp sý keship júr. Tek Gýgýse ǵana batyl basyp, jańbyrdy sońynan ertip ketip barady.

Tamshylar qýyp jetip, onyń qulaǵyn tistelep, murnyn túrtkilep koıady. Biraq Gýgýse olarǵa kóńil aýdarǵan joq: meıli olar da kóńilderin kótersin. Osylaısha ol jańbyrdy egin dalasyna ertip keldi. Jańbyr tamshylary ózderi tárizdi názik te jińishke masaqtardy kórip, qýanǵanynan olarmen qosyla bıleı jóneldi.

Gýgýse úıge sý-sý bolyp oraldy. Qarasa, kempirqosaq shyǵyp tur eken. Aýyldaǵy analardyń bári oǵan qarsy terezelerdi ashyp máz-máıram bolyp júr. Al átesh taýyq qoranyń basyna shyǵyp alyp, mańǵazdanyp kempirkosaqqa qarap tur: onyń oıynsha, kempirqosaqtyń ústine shyǵyp shaqyrsa, jer ústindegi átesh bitkenniń bári oǵan ún qosatyn tárizdi.

QARYNDAS

Kishkene Qarbyzsha gúldiń arasynan bas kóterip qarady, biraq ol óziniń basqa qarbyzdardaı dóp-dóńgelek emes, qıar tárizdi sopaqsha ekenin bilgen joq edi.

Al onyń dóńgelek aǵasy Qarbyz japyraǵyn jaryp jerge túsken. Bul Qarbyz jasy úlken bolǵasyn, qaryndasyn qamqorlyqqa aldy. Óıtkeni Qarbyzsha áli kip-kishkentaı bolatyn. Ol tipti qashan jatyp, qaı mezgilde turýdy da bilmeıtin, kún men túndi de aıyra almaıtyn.

Qarbyz kishkene qaryndasyn tún saıyn áldılep, tańerteń oıatatyn boldy. Oǵan túrli ertegiler aıtyp berdi. Aqyry qaryndasyna aqyl ene bastady.

— Aǵataı, meni myna qarbyzdyń sabaǵy qaıdan aldy?

— Satyp aldy ǵoı.

— Ol meni qurttaı kezimde satyp alǵany nesi? Men óskenshe kúte tursa qaıtedi eken?

Qarbyz ne dep jaýap bererin bilmegende, ashýlana bastaıtyn:

— Sen nege balshyqqa bylǵanyp jatyrsyń, onan da sony aıt?

— Oınadym, aǵataı.

— Buǵan aqylyń jetedi eken, endeshe sanaýdy úırenseńshi.

— Bireý...

— Ári qaraı!

— Men tek birge deıin bilem.

— Aqylyń qysqa. Sen naǵyz aqymaqsyń.

Qarbyzsha japyraqty jamyldy da, qashan ony túski tamaqqa shaqyrǵansha, únsiz jatyp aldy.

Túski tamaqtan soń Qarbyz qaryndasyna taǵy da aqyl úıretpek boldy:

— Tamaq bergeni úshin sabaqqa ne deý kerek?

— Taǵy da tamaq ber!

Qarbyz ábden ashýǵa býlyǵyp, qaryndasyn qomaǵaı jáne ońbaǵan dep atady.

Olar óskennen keıin, Qarbyz án-kúıdi jaqsy kóretin boldy. Ol ylǵı ekpetinen jatyp alyp, jaqyn toǵandaǵy baqalardyń konsertin tyńdaıtyn. Qaryndasyn onsha jaqtyrmaıtyn. Óıtkeni Qarbyzshanyń mýzykadan habary joq edi. Shamasy, onyń basynyń tym kishkeneliginen bolar.

Bir kúni túnde Qarbyzsha aǵasyn oıatyp jiberdi:

— Aǵataı, aıtshy, ana aspanda bıdaı ekken kim?

— Ol bıdaı emes, juldyzdar ǵoı.

— Juldyzdardyń sabaǵy bola ma?

— Bolmaı endi.... bolady.

— Aǵataı, osy baqalar nege baqyldaıdy?

— Qarbyzdar jaqsy óssin dep baqyldaıdy.

— Aldama.

Kúnderdiń bir kúni baqshada bir kúrke paıda boldy. Qarbyzsha ań-tań.

— Aǵataı, myna kúrkeniń aýzy nege munsha úlken?

— Baqshany túgel kórip otyrý úshin.

— Seniń óziń de aqymaq ekensiń ǵoı, aǵa. Aýyzben kóre me eken?

— Endi kóp mazamdy alma, — dep, Qarbyz jaqtyrmaı teris aınalyp jatyp aldy. Qarbyz uıqyly-oıaý jatyp bireýlerdiń júrgen dybysyn estidi. Biraq ne bolǵanyn bilgen joq.

Ertesine ol qaryndasyn oıataıyn dep qarap edi, sileıip qatty da qaldy: qaryndasynyń izi men sabaǵy ǵana jatyr eken.

QUPIA SYR

Eger sary aýyz balapandar appaq úırek bolýǵa jetse, al kishkene áteshter terezeniń aldyna turyp alyp shaqyra bastasa, bul — Gýgýseniń týǵan kúni jaqyndady degen sóz. Bala bul kúnderi attardy sýarýdy da umytyp ketedi. Bir apta boıyna ol túrli tústi jalaýshalar jasap, olardy sharbaqtyń basyna, úı tóbesine, qoraǵa jelbiretip ilip qoıady. Meıli, jurt Gýgýseniń merekesi ekenin bilsin.

Ájesi uıqydan oıanǵan boıda jalaýshalardy kóredi de, Gýgýsege júgirip keledi, etegin toltyryp oǵan táttilerdi ala keledi. Sonda Gýgýseniń qulaǵyn sıpaıdy da, ómiriniń mynaý jalaýshalar sıaqty kóńildi de uzaq bolýyn tileıdi. Basqa adamdar da keledi. Olardyń bári Gýgýseniń úlken jáne myqty bolyp ósýin tileıdi, óıtkeni elimizge osyndaı balalar kerek qoı. Gýgýse «el» degen sózdi estigende, beline aǵash semserin baılap alady.

Sheshesi týǵan kúniniń qurmetine balasyn qalaǵa ertip bardy. Bazarǵa keldi. Sheshesi jaımanyń ústine taýyqtyń jumyrtqalaryn shyǵaryp qoıdy, al Gýgýse qolyna shubar áteshti ustap turdy. Bul — ashýlansa tistep alatyn kádimgi átesh. Bazardaǵy adamdar baǵasyn bilgisi kelip, Gýgýseniń qasynan shyqpaı qoıdy. Kózildirikti bir adam shubar áteshti qolyna alyp salmaqtap kórdi, ekinshi bireýi onyń aıdaryn sıpap qoıdy. Al bir áıel qaýyrsyndaryn úrip kórdi.

— Jigitim, shubar áteshiń shaqyra bile me? — dep bireý suraı qalsa:

— O, ne degenińiz! Óz qulaǵymmen talaı tyńdaǵam! — dep jaýap berer edi Gýgýse.

— Balaqaı, suraǵanyńdy ala ǵoı, — dep, bir áıel aqshasyn usynady.

— Qoı, satqym kelmeı qaldy, — dep, Gýgýse qabaǵyn túıip, shubar áteshin baýyryna qysa tústi.

Jurt taraı bastaǵanda, balanyń qasyna bir morák keldi:

— Iá, jigitim, áteshiń jaqsy shaqyra ma?

— Shaqyrǵanda qandaı! — dedi Gýgýse. — Sen muny jep qoımaısyń ba?

— O ne degeniń? — dep tańdandy morák. Sóıtti de, balaǵa kózin qysyp qoıdy.

Gýgýse aqyry oǵan shubar áteshin satty.

Onyń aqshasyna sheshesi Gýgýsege tátti toqash, jańa ish kıim alyp berdi. Sonsyn ony shashtarazǵa, mýzeıge apardy.

Aýylǵa qaıtatyn avtobýs aýzy-murnynan shyǵa lyq toldy. Jolaýshylardyń arasynda eń mańǵazdanyp otyrǵany Gýgýse boldy, óıtkeni ol balalarǵa bir qupıa syr ákele jatyr.

Úıge kelgesin Gýgýse jańa shalbaryn kıip, baqshaǵa júgirip shyqty da, aǵashtyń basyna shyǵyp syrnaı tartty. Sol-aq eken, onyń qasyna qoldarynda dúrbileri bar, taıaqty at qyp mingen balalar jetip keldi.

— Tik turyńdar! — dep buıryq berdi Gýgýse. — Senderge senip, soǵys qupıasyn aıtqaly otyrmyn. Aýyzdaryńa berik bolyńdar!

Attylar aýyzdaryn ashyp, ony qorshap aldy.

— Meniń shubar áteshimdi bilesińder me?

— Bilemiz, bilemiz! — dep shýlady balalar.

— Bilseńder mynaý. Ol búginnen bastap áskerı kemede qyzmet etedi. Ár tań saıyn Qara teńizdegi flotty oıatatyn bolady.

— Ýra-a-a! — dep shýlaǵan balalardyń daýsy aýyldy basyna kóterdi.

Gýgýse osy sátten bastap qyzyl atty áskerlerdiń komandıri boldy. Al keshkisin atty áskerler kópke deıin uıyqtaı almady. Shubar átesh qandaı baqytty edi dep oılady olar.

DEGELEKTER

Olar uıa salý úshin aýyldaǵy eń ádemi úıdi tańdaǵan joq. Kempir men shal turatyn jupyny ǵana úıdi panalady. Kempir-shaldyń balalary ósip alǵasyn óz baǵyttarymen kete bergen. Bar bolǵany anasynyń júzine qalyń ájim, al ákesine aq seleýdeı shash pen súıenetin taıaq tastap ketken.

Onyń esesine kóktem saıyn degelekter uıa salyp balapandaryn ósiretin. Kún saıyn ertemen qarttardy eshki oıatatyn. Kempir men shal qoldaryna bir-bir oryndyq alyp, eshkiniń eki jaǵynan ekeýlep saýatyn.

— Turyńdar, — dep uıabasar degelek balapandaryna sy — byrlaıdy. — Qarttar eshkisin de saýyp bolyp qaldy.

Kempir sútti qazanǵa qúıyp peshke qoıǵanda, balapandar aspanǵa órlep bara jatqan tútinge qarap otyratyn. Sosyn úı ıeleri tamaq ishýge kiriskende, qart ylǵı degelekterge qarap daýystaıtyn:

— Áı, úıdiń tóbesindegiler! Qelińder, bizben birge tamaq ishińder?

Balapandar bolsa uzyn tumsyqtaryn syrtyldatyp kúletin de qoıatyn. Olar naǵyz aýyz jappastyń ózi. Birese kólbaqa jeıdi, birese balyq jeıdi. Áıtpese uıabasarǵa neshe túrli suraq jaýdyrady. «Áne bir qart jalǵyz aıaqpen nege turmaıdy? Kempir shelekpen qudyqtan ne alady eken?» Suraqtary osy tárizdes. Anasy bularǵa ne dep jaýap bererin bilmeıdi. Al ata degelektiń áńgimelesýge ýaqyty joq, ol kúni boıy toǵannan shyqpaıdy.

Kún saıyn keshkilikte anasy balapandaryn áldıleıtin:

Kóp ósse balyq kólderde,

Senderdiń qorek qamdaryń.

Tún keldi, dem al sender de,

Uıyqtaı ǵoı, balapandarym!..

Sonda balapandar anasynyń baýyryna tumsyqtaryn tyǵyp uıyqtaıtyn da, kún kózi shyqqanda bir-aq oıanatyn.

Balapandardyń qanaty qataıa bastaǵan kezde, qart olarǵa arnap qaǵazdan batpyraýyq jasady. Batpyraýyqtyń quıryǵy up-uzyn, tipti toǵanǵa deıin jetetin. Kúndiz balapandar onyń aspanda qalyqtaǵanyn kórip, túnde ózderi de ushyp júrgendeı tústerine enetin.

— Ataı bizge tamasha batpyraýyq jasap berdi! — dep qýanysty balapandar.

— Bul ne táıiri! Meniń kishkentaı kezimde osy ataı maǵan aǵashtan degelek jasap bergen. Áne, anaý qudyq basynda jalǵyz aıaqpen turǵan sol, — dedi uıabasar.

— Men óskende qarttardyń eshkisin baǵatyn bolamyn! — dedi úlken balapan.

— Al men, — dedi ortanshysy, — ózimniń tumsyǵymmen esikteriniń aldyna toǵan soǵyp, oǵan balyq jiberemin.

— Men... Men... — dep kishkentaıy sasyp qaldy. — Men senderge kómektesemin.

Erteńine ata degelek balapannyń úlkenin ertip ketetinin aıtty. Oǵan biraz paıdaly keńes berdi de, úıdiń tóbesinen úsh aınalyp, balapan ákesiniń sońynan ushyp ketti. Olar joldaǵy úılerdiń tóbesine birneshe ret qonaqtap dem aldy da, aqyry toǵanǵa jetti. Kelesi kúni ortanshy balapan ushty. Al eń kishisi qaıǵydan aýzyna qara sý almaı qoıdy.

— Apa, múmkin, men qaz bolarmyn? Anaý aǵalarym sekildi nege ushpaımyn?

— Qaz emessiń, — dep jubatty anasy. — Sabyr et, seniń de ushatyn kezegiń keledi.

Úshinshi kúni ákesi eki úlken balapanmen birge ketti de, anasy kishkentaıyn ertip ushty. Toǵan degen netken tamasha! Jaǵasynda qansha júrseń de, qujynaǵan baqalardy shetinen ustap alsań da, qoıa berseń de, óz erkiń. Kókqutan men jabaıy úırekti bylaı qoıǵanda, degelek qandaı kóp deseńshi!

Úlken balapan baqalar elin kórgende, tipti mańǵazdanyp keýdesin kóterip aldy. Ortanshysy kórshi aýyldan dostar taýyp, solarǵa qonyp qalatyn boldy. Qarttardyń eshkisin baǵatyn da, toǵan qazyp beretin de eshkim bolmady. Munyń bárin umytpaı júrgen tek kishkentaı balapan ǵana. Biraq jalǵyz onyń qolynan ne keledi! Seıtip júrgende salqyn túse bastady. Qart esik aldyna shyqsa da bórik kıip alatyn boldy. Baqalar da sýdan shyǵýdy qoıdy. Qustar uıasymen qoshtasyp, kórshi aýyldaǵy degelekterdi kútip, dalada otyratyn boldy. Aldymen bir-ekeýi ushyp keldi, sosyn top-tobymen kele bastady. Bastyǵy qustyń bárin sanady da, túgel ekenbiz degen belgi berdi. Sóıtip, degelekter qanattaryn jaıyp, jyly jaqqa qaraı usha jóneldi. Tek kishkentaı balapan ǵana jerde jatqan butaqshany kórip, áldeneni esine túsirgendeı boldy. Bul butaqshany tumsyǵymen qysyp alyp, qarttardyń jınap qoıǵan otyndaryna qosty. Sonan keıin esik aldynda aınalyp júrdi-júrdi de, degelekter tobyna jetý úshin ushyp ketti.

KÚZETSHİ ATAI

Eń qyzyq kez kúzdigúni bastalady: aýylǵa qaraı júzim tolǵan arbalar birinen-soń biri aǵylady-aı deısiń kep. Gýgýse olardyń bárin qashan óziniń esebi taýsylǵansha sanaı beredi, sanaı beredi... Al júzim toly arbalar taýsylar emes. Átteń, solardyń bireýi Gýgýse úıiniń qasynda synyp qalsa ǵoı. Biraq arba jekken ógizder múıizderi qaqyraıyp júzimniń bárin janynda bos bóshkeleri úıilip jatqan sharap jasaıtyn pýnktke áketip jatyr.

Júzimdik aýyldan qashyq emes. Bir ret Gýgýse ákesimen birge barǵany da bar. Eger kóńili soqsa, qazir de bara alady. Onda mynaý arbalardyń izine túsip tartyp otyrasyń. Gýgýse tipti izge de túsken joq, tike ketti. Ol ıti bar úılerdiń janynan ótkende sharbaqtyń sańlaýyna qolyndaǵy taıaǵyn qystyrýdy da umytqan joq. Óıtkeni ıt degen jaryqtyǵyń shabalańdap jarmasýǵa syltaý izdep, sony ańsap turatyn ádeti ǵoı.

Aýyldyń shetinde Gýgýse júzim sabaqtaryna tap boldy, jan-jaǵyna qarap edi, eshkim kórinbedi.

— Eı, bul jerde kim bar? — dep dybystady. Eshkim jaýap bermedi.

— Bir shoq júzim alýǵa bola ma?

Taǵy ún joq. Tek bir qus ushyp ótti. Endi suramaı-aq alýǵa týra keledi. Biraq eshkim kúzetpeı turǵan júzimdi urlaý qyzyq emes.

Gýgýse ári qaraı júre berdi de, qyp-qyzyl júzim shoqtaryn taýyp aldy, aınalada adam joq. Ol qyzyl júzimdi óte jaqsy kóretin edi. Aınalada eshkim bolmaǵan soń, ulyqsat suraýdyń keregi joq. Gýgýse eń úlken qyzyl júzimdi tańdap, oǵan qol soza berip edi, júzim sabaǵynyń arǵy jaǵynda qatarlasqan eki etik, sosyn shalbar men beshpet, beshpettiń ústinde tikireıgen murt pen myltyqtyń aýzyn kórdi. Gýgýse qolyn sozǵan kúıi qatty da qaldy. Kúzetshi ataı eken.

— Bizge qonaq kelip qalypty ǵoı, — dedi murtty kúzetshi oǵan eńkeıip. — Kimniń balasysyń?

— Bizdiń, — dep sybyrlady Gýgýse myltyqqa qarap. Ol qazir ózin ustap alady dep oılady, biraq kúzetshi ataı ony ustaýdyń ornyna basynan sıpady da, ıyǵynan myltyǵyn alyp balaǵa bere saldy:

— Temeki orap alǵansha ustaı turshy.

Bala óz qulaǵyna ózi senbeı, myltyqqa qos qolymen jarmasty.

Osy sátte naǵyz ury kelse ǵoı!

Kúzetshi ataı temekisin tartyp bolyp, asyqpaı taǵy bireýin oraı bastady, biraq ury kelmedi. Kúzetshi ataı qoshtasarda Gýgýsege eń iri júzim shoqtary qaı jerde ekenin aıtty da, ózi myltyǵyn asynyp alyp, asyǵa basyp júrip ketti.

AILAKER ATQORA

Qar qıyrshyqtary Gýgýseniń aýlasyn kórdi de, shyr aınalyp atqoranyń ústinen shyqpaı qoıdy. Óıtkeni qoranyń ishindegi eki qońyraý qaıta-qaıta syńǵyrlap olardy qyzyqtyra berdi.

— Qońyraýlardy bizben birge jiberseıshi! — dep qar qıyrshyqtary atqoraǵa jalyna bastady. — Jurt qys kele jatqanyn estisin.

Biraq atqora esigin ashqysy kelmedi:

— Áýeli maǵan jaqsy etip bórik jasap berińder.

Qar qıyrshyqtary jarty kún boıy jumys istedi. Atqoraǵa tóbesi shoshaıǵan appaq bórik istep berdi.

— Endi terezemniń aldyna gúl kerek! Qıyrshyqtar aıtysyp jatpady. Endi, mine, terezeniń aldynda aq gúlder paıda boldy.

— Biz seniń tilegińniń bárin oryndadyq. — dedi qar qıyrshyqtary. — Endi qońyraýlardy bosat!

— Qýlyqtaryn qaraı gór! — dep keıidi atqora. — Endi munda Jasyl patshany ákelińder, ol meni tazalasyn.

— Qúlaǵyń sal, atqora! — dep qar qıyrshyqtary shoshyp ketti. — Eline jalǵyz túıir qar qıyrshyǵy baryp kórmegen Jasyl patshany biz qalaı ákelemiz?

Atqora odan beter ashýlandy:

— Endeshe ózderiń bilińder! Qońyraýlar ózimde qalady. Amal taýsyldy. Qar qıyrshyqtarynyń jartysy ushyp ketti de, qalǵandary atqoranyń ústinde aınalyp júrdi.

Atqora aq bórkiniń astynan olarǵa jaqtyrmaı bir qarap aldy da:

— Al, sender nemenege topyrlaı qaldyńdar? — dedi. — Baryp Qyzyl patshany alyp kelińder. Kúzetshi bop jumys isteıtin bolsyn. Eger ákelmeseńder, qońyraýdan dámeleriń bolmasyn.

— Atqorajan, — dep jalyndy qar qıyrshyqtary, — Qyzyl patsha eliniń alystyǵy sonsha, biz oǵan jete almaı jolda qalamyz.

— Endeshe sharýalaryń bilsin, — dep shytyndy atqora. Súıdedi de, qońyraýlaryn taǵy bir syńǵyrlatyp qoıdy.

Qar qıyrshyqtary usha jóneldi jáne sol ketkennen qaıtyp oralmady. Jalǵyz qalǵan aqsaq qar qıyrshyǵy ǵana esik aldynda aınalyp júrdi. Qenet ol aıaq tysyryn estidi.

— Patsha keldi! — dep oılady aqsaq qıyrshyq. — Qaısysy eken — Jasyly ma, Qyzyly ma?

Bul kelgen Gýgýse edi. Ol atqoranyń esigin shalqasynan ashyp jiberip, onda turǵan qos qońyraýly júırik atty shyǵardy. Ony shanaǵa jekti de, qońyraý únin syńǵyrlatqan kúıi jelmen jarysyp kete bardy.

Sóıtip aılaker atqora qar qıyrshyqtaryn aldap-aldap, aqyry Gýgýseniń at-shanasy úshin appaq jol tósettirip qoıdy.

AIAZ ATALAR

Aıaz Atalardyń qaıdan shyǵatynyn Gýgýse jaqsy biledi. Olardyń óz eli bar. Onda bulttar aıazdan dirildep júredi, al kún múlde bolmaıdy, óıtkeni ol elde kún ornyna aıdyń synyǵy men birneshe juldyzdar ǵana bar.

Ol elde túrli-túrli Aıaz Atalar bolady: jasy da, kárisi de, tipti qurtaqandaıy da bar. Qys áje olardy bylaı jasaıdy: áýeli qar betine túıirshikter sebedi de, árqaısysyna bórik kıgizedi. Erteńine álgi túıirshikten basynda bórki bar kishkene Aıaz Ata ósip shyǵady. Qys áje olardyń bárin úsh kún boıy úıde ustaıdy da, tek qar túıirshikterimen tamaqtandyrady. Sóıtip, olardyń muryndarynyń astyna appaq murt pen saqal shyqqansha úıden shyǵarmaıdy. Sodan keıin olardy aýlaǵa ertip shyǵarady da, ózi jańa Aıaz Atalardy ósirýge kirisedi.

Kishkentaı Aıaz Atalar qar ústinde birin-biri qýysyp, taý basynan shanamen syrǵanaıdy, bórikterin aq aıýlarǵa laqtyryp oınaıdy. Al olardyń úıde qalǵany qardan qýyrshaq jasaıdy. Aıaz Atalar mektepke buǵyǵa minip barady. Mektepte olarǵa geografıa men shet el tilderin ǵana oqytady. Sebebi Aıaz Atalar dúnıe júzindegi barlyq tildi jáne joldardy jaqsy bilýi kerek qoı. Olar qara taqtanyń ornyna aq qarǵa jazady.

Qart Aıaz Atalar oıynshyqtar jasaıtyn fabrıkada jumys isteıdi. Olar kenetten erip ketpeý úshin fabrıkanyń tóbesin jappaıdy. Úılerin aq qar basqan kezde Jańa jyldyń aldynda, Aıaz Atalar oıynshyqtardy qapqa salyp alady da, buǵyǵa minip jolǵa shyǵady. Buǵylar dalada aıaqtarymen, al ormanda múıizderimen ózderine jol jasap alady. Aıaz Atalar eshkimnen qoryqpaıdy. Tipti qasqyrlar da olarǵa ıt ornyna qyzmet etedi. Aıaz Atalar júrip-júrip, aqyry appaq atqoraǵa jetedi. Onda jarqyldaǵan úlken kezderimen túnde de joldy kórip otyratyn aq boz attar kútip tur. Sol jerde buǵylar keıin qaraı, ıaǵnı soltústikke qaıtady da, al aq boz attar Aıaz Atalardy mingizip alyp, birin shyǵysqa, ekinshisin batysqa, bireýin ońtústikke áketedi. Aqsha qardy syqyrlata syrǵyǵan shana ústinde jelmen jelbiregen aq saqaldarymen attardy aıdap qoıyp Aıaz Atalar otyrady. Olar barlyq aýyldar men qalalardaǵy balalarǵa syılyq ákeledi. Aıaz Atalar oıynshyq toly qaptaryn bosatqan soń, shyrsha janynda balalardyń, barlyq tilde aıtqan taqpaqtary men ánderin jattap alyp úılerine qaıtady. Olar endi balalardan estigen ánderin bir-birine aıtady. Taqpaqtar oqıdy. Endigi Jańa jyldyń kelýin asyǵa kútedi.

Osy ýaqyttyń bárinde de Aıaz Atalar elinde bulttardyń bári tońǵannan dirdektep júredi. Al aspanda aıdyń synyǵy men birneshe juldyzdar ǵana jyltyraıdy.

JAŃA JYL KESHİ

Jasyl shyrsha ózi esik ashty da, úıge kirip keldi. Onyń sońynan qyzdyń ákesi kirdi. Ormanshynyń qyzy Doına áýeli alaqanyn shapalaqtap aldy da, sonsyn shyrshaǵa óziniń kishkene kereýetin jáne onyń janyndaǵy shyrshanyń turatyn ornyn kersetti. Qustar, tıyndar, qoıandar shyrshanyń osynda ekenin birden bile qoıdy da, bireýleri butaqtyń ústine, bireýleri butanyń astyna raqattanyp otyrdy. Sóıtkenshe bolmaı, shyrsha sáýlelerge bólendi. Barlyǵy da Jańa jyldy qarsy alýǵa daıyn boldy.

Jańa jyl moldavan aýyldaryna jaıdan-jaı kele qoımaıdy. Bul jaqta Jańa jyl keshinde úıdi-úıge kirip quttyqtaıdy. Tereze aldarynda «geı-geı!» degen qýanyshty daýystar syńǵyrlaǵan qońyraý únderine qosylyp jatady.

Doına terezeniń aldyna otyryp, qarańǵy dalaǵa qarady. Onymen birge shyrsha da terezege kóz júgirtip qoıady. Jol boıynda eshkim kórinbeıdi. Tek alysyraqtan, anaý aýyl mańynan qońyraý úni estiledi.

— Aýylǵa Jańa jyl kelip qalypty, — dedi qyz ózine-ózi. — Kókem bizdiń úıdi ormanǵa nege saldy eken? Bizdiń terezeniń aldynda qońyraý syldyrlamaıdy, tipti Jańa jyl bizdi taba almaıtyn shyǵar. Meni quttyqtaýǵa Gýgýse de kelmeıdi. Ol aýylda qoryqpaıdy ǵoı, onda ıtter bar. Al munda ormanda she?

Doına qabaǵyn shytty. Shyrsha da óziniń ottarymen kóńilsiz jymyńdap qoıdy.

Tún ortasy boldy. Ákesi men sheshesi, atasy Doınanyń betinen súıip Jańa jylmen quttyqtady, kóp syılyqtar berdi. Biraq tereze aldynda «geı-geı» dep eshkim aıqaılamasa, qońyraý úni estilmese, bul qandaı Jańa jyl bolmaq? Ákesi úıdi ormanǵa salǵany nesi eken?

Qyz qarańǵyǵa qarap otyra berdi. Biraq uıqy ataı keldi de, ony terezeniń aldynan alyp ketti. Doınanyń kirpikteri jumylǵany sol edi, terezeniń aldynan qardyń syqyry men ándetken daýystar estildi:

Úı ıesi, turyńyz!

Uıqy bultyn qýyńyz!

Kóńilderdi kótersin

Bizdiń aıtqan jyrymyz.

Geı-geı!

Qosylyńdar bul jyrǵa,

Qońyraýlar, syńǵyrla!

Myna balalardyń ishindegi qolynda úlken qońyraýy bar eń kishkentaıy kim eken? Gýgýse eken ǵoı!

Án salamyz, bıleımiz,

tunjyraýdy súımeımiz.

— Bizden ruqsat, ruqsat! — dedi Doınanyń ákesi. Qońyraýlar syńǵyrlap, býgaı1 úni estildi. Shyrshada otyrǵan ańdardyń bári de oıandy. Úı ishin kóńildi daýystar kernedi. Doına qýanǵannan sekirem degende, mańdaıshaǵa tóbesin uryp alsa da, aýyrsynbady.

Dalada qar jaýyp tur. Balalar tizesine deıin qar keship tursa

da, ándetýlerin qoımady. Qar belýardan jaýdy, sonda da án men kúıdi eshkim toqtatar emes. Úlkendigi Doınanyń qolqabyndaı japalaq qar jaýa bastady. Qardyń qalyńdyǵy ıyqtarynan kelse de, balalar qońyraý únin báseńdeter emes.

Qatty bolsa qys myna,

kóktemede kóńildi,

kúzdigúni altyn dán

terbetedi óńirdi.

Geı-geı!

Qosyl, orman, bul jyrǵa,

qońyraýlar, syńǵyrla!

— Men ákem úıdi ormanǵa salǵany nesi dep ókinip júrsem! — dep, qyz endi qýana bastady.

Kenet ol qar ústinde balalardyń tek bastary qyltıyp qalǵanyn

baıqady. Al Gýgýseniń bórkiniń tóbesi men qolyndaǵy qońyraýy ǵana kórinedi. Doına shapshańdap tonyn kıdi de, qolyna kúrek alyp, balalardy arshı bastady. Sonsyn onyń ózi de túni boıy balalarmen qosylyp «geı-geı» dep án saldy. Al ákesi, sheshesi, atasy olarǵa terezeden qarap turdy. Olarmen birge túnimen uıyqtamaǵan shyrsha da qarap tur eken.

Tańerteń Doına terezeniń janyna júgirip keldi. Aspannan qar túıirshikteri quıylyp tur eken. Olar:

Aq bıdaı ǵoı aqsha qar,

shashyp jatyr aq aspan.

Qys osyndaı bolǵanda,

kóp bolady qalash nan! -

dep ándetip júr. Sóıtip, aq túıirshikter aýlada da, ormanda da, tereze aldynda da tolyp jatty. Aınalanyń bári appaq. Jańa jyldyń alǵashqy tańy osyndaı eken ǵoı!

Ormanshynyń qyzy etegin jańǵaq pen tátti nanǵa toltyryp, aqsha qardyń aldynan shyqty. Biraq bul syılyqty kimge berý kerek? Aqsha qardyń qaltasy da joq, oǵan tátti nan da, jańǵaq ta kerek emes.

Aqsha qar ándetip júrip balamen qoshtasty da, appaq bórki

jyltyldap ármen qaraı ony saǵynyp kútken ormandarǵa, dala men aýyldarǵa asyǵyp bara jatty.

BARABANSHY

Gýgýseniń kórshisinde qyz týdy.

Ol qyzdyń sheshesi túni boıy shamyn sóndirmeıdi — shamasy, qýanǵannan bolar. Al onyń ákesi Mıhaı aǵaı kóshedegi bar balany jıyp alyp, arbaǵa mingizedi. Tipti bir kúni arba jekken attar ortalyq kóshemen quıǵytyp bara jatqanda, Gýgýsege delbeni ustatyp qoıǵany bar.

Mıhaı aǵaı Gýgýseni óz adamyndaı kóredi. Eki úıdiń arasyn ap-alasa sharbaq qana bólip turady: bir sekirseń, arǵy jaǵynan shyǵasyń. Onda besikte jatqan kishkene qyz bar. Ózi úlken adamsha kózderin jypylyqtatyp qoıady. Sheshesi ol uıyqtap jatyp kúledi deıdi.

Ol qyzǵa Lılı dep at qoıylatynyn jurttyń bári biledi. Biraq sábıge at qoıý úshin aldymen shildehana jasaý kerek. Sondyqtan da Lılıdiń bir ájesi ashymal ashytyp, ekinshi ájesi jańa týǵan aı tárizdi tátti nan, toqash pisirip álek bolyp júr. Al Mıhaı aǵaı aýyldy kezip ánshi-kúıshiler izdeýde.

Gýgýse úlkenderge bóget bolǵysy kelmeıdi. Úıge de mezgilinde keledi. Ol óziniń kórshi balalardy salyp júrgen sýret dápteri men qaryndashyn taýyp aldy da, esik aldyna otyryp, óz úıine qarap turǵan kishkene qyzdy sala bastady. Sol jerde onyń janyna Mıhaı aǵaı kele qaldy.

— Gýgýse, sen baraban soǵý bilesiń be?

— Bilgende qandaı, Mıhaı aǵa!

— Mynandaı jumys bolyp tur, Gýgýse. Meniń kishkentaı qyzym bar ekenin bilesiń ǵoı. Búgin keshke qalaı bolǵanda da bizdiń úıde kóńildi án-kúı shalyqtaýy kerek! Al aýyldaǵy kúıshilerdiń bárin jan-jaqqa toıǵa alyp ketipti. Tań atqaly júgirsem de, akordeonshy jalǵyz jigitten basqa jan taba almaı, sharshadym. Biraq shildehanadaǵy eń bastysy baraban ekenin óziń bilesiń ǵoı.

— Eshkim tabylmasa, baraban soǵýǵa men keleıin, Mıhaı aǵa. Tek mende baraban joq qoı.

— Aınalyp keteıin Gýgýse, baraban tabylady!

Mıhaı aǵaı sol boıda Kresýlák degen jesir áıeldiń úıine baryp, bir keshke onyń kúıeýinen qalǵan barabandy surap aldy. Áıel ilýli barabandy alyp, shańyn súrtip bergen soń, Mıhaı aǵaı ony ıyǵyna salyp úıine ákeldi.

Kún uıasyna batar kezde, Gýgýse sharbaqtan sekirip túsip, kórshiniń úıine keldi. Taıaqshalaryn ázirlep, barabannyń janyna tura qalyp edi, akordeonshy bala jigit oǵan qyzyǵa qarap qaldy.

Oǵan jany ashyǵan Gýgýse:

— Shydaı tur, saǵan da soqqyzamyn, — dep qoıdy.

Akordeon men baraban úni qosylyp, kóńildi kúı bastalyp ta ketti. Akordeon úni sharbaqtan ári shyqpaǵanmen, onyń esesine baraban daýsy búkil aýyldy aıaǵynan tik turǵyzdy.

Toader Kresýlák qaıtys bolǵannan beri bul barabannyń úni estilip kórgen emes-ti. Bir ǵajaby — baraban shań-shań bolǵan kúıi ún-túnsiz sharbaqta jatsa da, birde-bir ándi umytpapty.

— Estısiń be, — dep tańdanysty jol boıyndaǵy adamdar bir-birin toqtatyp. — Mynaý Toader Kresýláktyń barabany emes pe? Iá, ıá, dál ózi! Shirkinniń úni bólek qoı! Al, barabanshy qandaı? Kim boldy eken ózi?

Baraban únin estigen halyqtyń bári Lılıdiń úıine qaraı aǵyldy. Mıhaı aǵaı qonaqtardy qarsy alýǵa áreń úlgerip turdy. Gýgýse akordeonshymen qosylyp marsh oınap otyrǵan. Qonaqtardyń bári bastaryn ıip:

— Án men kúı jasasyn! — dep aıqaılady. Baraban únin estýge Kresýlák apaı da kelgen edi. Gýgýse baraban tartqanda bir orynda turý múmkin emes. Jurt bılep, sekirip, ekeý-ekeý dóńgelenip júr.

— Eı, Gýgýse! Bir mınýt demalýǵa mursha ber! Ábden silemizdi qatyrdyń!

Biraq Gýgýse qoıatyn emes. Aýladaǵy aǵashtarǵa deıin bas shaıqap tańdanady. Qustar Gýgýseniń qalaı baraban tartatynyn tyńdasyn dep uıalaryndaǵy balapandaryn oıatyp jatyr.

Sol keshte aýylda qatarynan úsh toı bolyp jatyr edi. Úsh úıde de baraban soǵyldy. Biraq barabanshylardyń qaı-qaısysy da Gýgýsemen teńdese almady. Mıhaı aǵaı jan-jaǵyna qarap edi, bılep júrgen adamdardyń kóptigi sonsha, olar esik aldyna syımaǵasyn kóshege shyǵyp bılep júr eken. Sol jerde Mıhaı aǵaıǵa úsh kúıeý jigit júgirip keldi: «Bizdiń toıymyzda adam qalǵan joq, qonaqtaryńnyń birazyn bizge berseıshi», — deıdi.

Gýgýse barabandy soǵyp jiberip edi, úsh jigptiń ózderi de shydaı almaı, bıleı jóneldi. Kúıeý jigitterdi izdep qalyńdyq keldi. «Bizge qonaqtardyń qajeti joq, — deıdi olar, — tek jigitterimizdi berińiz». Biraq osy sózdi aıtyp úlgermeı, ózderi de bıge aralasyp dóńgelenip ketti.

Kúıeý men qalyńdyqsyz toı bola ma! Endi, mine, úsh toıǵa jınalǵan mýzykanttardyń bári Gýgýseniń úıine qaraı aǵylyp keledi. Olardyń aldynda úsh barabanshy kele jatyr.

Gýgýse kishkentaı Lılıdiń qurmetine qansha adam bılegenin, aspandy da juldyzdar qaptap ketkenin kórdi de, janyndaǵy akordeonshyǵa barabandy berip, ózi uıyqtaýǵa úıine ketti. Adamdar onymen koshtasarda bórkin toltyryp konfet syılady. Al Toader Kresýláktyń jesiri kúıeýinen qalǵan barabandy Gýgýsege túpkilikti beretinin aıtty.

TARAZY

Birde Gýgýse qalaǵa barǵanda úlken tarazy kórdi. Tarazynyń janynda aq halatty shal kóshede ótip bara jatqandardy ólshep tur.

Gýgýse úıge qaıtyp kele jatyp, saraıda baıaǵydan bir tarazy jatqanyn esine aldy. Tańerteń ákesi men sheshesi jumysqa ketken soń, Gýgýse kishkene qaryndasy ekeýi tarazyny saraıdan shyǵaryp, qaqpanyń aldyna qoıdy. Gýgýse ústine kóılek kıip, etegin shalbarlanbaı qoıa berdi (qaladaǵy stýdentter osylaı júretinin kórgen).

Kóılek aq, ári uzyn, halattan aýmaıdy. Qaryndasy úlkendi-kishili kirdiń tasynan aýmaıtyn birneshe kartop qazyp ákeldi.

Gýgýse qaǵazǵa «4» sanyn jazyp, qasyna tıynnyń sýretin saldy. Qaǵazdy tarazyǵa japsyrdy da, ózi janyna turdy.

Ótkende qalada kórgen tarazydan, ózi onyń janyndaǵy shaldan aýmaı qaldy. Biraq tarazyǵa eshkim kelmeıdi. Janynan ótip júre beredi. Ol «4» sanyn súrtip tastap, «3» sanyn jazdy. Báribir eshkim kelmedi. Endeshe baǵasyn bir tıynǵa deıin tómendetý kerek.

Bir kisi jaqyndap keldi de, tarazyǵa qarady. Bir nárse aıtqysy keldi bilem. Biraq úndemedi, ári qaraı júre berdi.

Gýgýse japsyrǵan qaǵazdy julyp aldy. Munysy tarazyǵa tegin ólshenýge bolady degeni. Báribir eshkim jaqyndamady. Sonsoń qaryndasy bir etek alma, bir etek almurt alyp keldi. Tarazyǵa shegilgeni úshin, er adamǵa bir-bir alma, al áıelderge bir-bir almurt berýge uıǵardy. Biraq adamdardyń bári kelisip qoıǵandaı, jalǵyzy tarazyǵa jolamaıdy. Onyń esesine kórshi úılerdiń balalary júgirip kelip, bórikterine deıin ólshetip, aqyry alma men almurtty jep tarasty.

Túske qaraı esik aldymen Gýgýseniń eski dosy, arbashy ketip bara jatty. Ol attaryn toqtatyp, Gýgýseniń hal-jaǵdaıyn surap bildi.

— Qaıǵyrma, — dedi, — men saǵan úıreteıin. Tarazyńdy ákel, arbaǵa sal, qyrmanǵa baramyz. Halyqtyń bári sonda ǵoı.

Olar qyrmanǵa kelip, tarazyny jerge túsirdi. Rasynda da halyqtyń ushy-qıyry joq eken.

— Eı, halaıyq! — dep aıqaılady arbashy. — Ózderińniń salmaqtaryńdy bilgileriń kelse, myna jas jigitke kelińder.

Alaıda jurttyń bári jumystan bas alatyn emes. Gýgýse tarazynyń qasynda japadan-jalǵyz turdy da qoıdy. Eshkim ólshenbeıtin bolǵasyn ne qajeti bar dep, ol tarazysyn qyrmanǵa tastap, úıine qaıtýǵa yńǵaılanǵanda, kún de batýǵa taıanyp edi.

Kenet Ion aǵaı toptan shyqty da, mańdaıynan shyp-shyp shyqqan terin súrtip tastap, Gýgýseniń janyna keldi.

— Qane, jigitim, meni ólshep jibershi!

Ion aǵaı Gýgýsege kirdiń tasyn ákelip, ózi tarazynyń ústine shyqqanda, qýanǵannan Gýgýseniń kózi ottaı jaınap ketti.

Gýgýse kirdiń tasyn bylaı qoıyp, qulaǵyna qystyrýly turǵan qaryndashyn alyp jiberip esepteı qoıdy.

— Ion aǵa, salmaǵyńyz mynandaı eken.

— Shyn ba? — dep, Ion aǵaı jymıyp murtynan kúldi.

Gýgýse endi basqa kók qaryndashyn alyp, taǵy eseptedi. Uzyn sany aldyńǵy ólshegenmen dál kelip tur.

— Endeshe mynany ólshep kórshi, — dep, Ion aǵaı kúlimsiregen kúıi bir qap bıdaıdy tarazy ústine tastaı berdi.

Gýgýse qapty ólshedi de, onyń salmaǵyn Ion aǵaıdyń óz salmaǵyna qosyp aıtyp edi.

— Durys emes sekildi. Myna bir bıdaıdy qosyp ólsheshi, — dedi aǵaı.

Gýgýse sodan qarańǵy túskenshe tarazyǵa ólsheýmen boldy. Qara qaryndash ta, kók qaryndash ta taýsylyp bitti.

— Jigit ekensiń! — dep, Ion aǵaı maqtap qoıdy. — Myna bir qap dándi de ólsheı qoıshy.

Bul ólshegeni burynǵydan jeti ese kóp bolyp shyqty.

Jumystan jalyǵatyn Gýgýse emes qoı. Áli ketetin túri joq. Sonda Ion aǵaı taǵy da úlken kirdiń tasy men eki kómekshini qosyp berdi. Gýgýse bir apta boıy qyrmanda jumys istedi. Qaryndasy oǵan tamaq tasyp, qaryndash, dápter ákelip berýmen boldy. Kúnde bir dápter bitedi. Al qaryndash degeniń tipti shaq keler emes. Gýgýseniń bir kómekshisi tek qaryndashtyń ushyn shyǵarýmen turdy.

Segizinshi kún degende Gýgýse dánniń bárin ólshep bolyp, shyqqan sandy Ion aǵaıǵa kórsetti. Ion aǵaı qabaǵyn shytty da:

— Áli de durys emes, ulym. Taǵy ólsheý kerek, — dep, aspanmen talasyp úıýli jatqan júgeri men shekildeýikti, arba-arba bolyp turǵan júzimdi kórsetti. Ion aǵaı Gýgýsege úshinshi kómekshi qosyp, taǵy da jańa kirdiń tastaryn berdi.

Kúz bolatyn. Mektepte sabaq bastalǵaly qashan. Gýgýse dápterlerin chemodanǵa saldy da, ólshegenderin eseptetý úshin, qart muǵalimge keldi. Muǵalim úshinshi klasty túgel otyrǵyzyp, esep shyǵarta bastady. Balalardyń bári sıasaýyttaǵy sıa taýsylǵansha qosyp, alyp esep shyǵara berdi. Aqyry olardyń esebiniń shyǵyndysy kerýen sıaqty uzynnan-uzaqqa sozylǵan san boldy.

Gýgýse olarǵa taǵy da eseptete berer edi, biraq ol bıylǵy sebilgen bıdaıdy, jaz boıy aýyldaǵy balalar jegen júzimdi, qustar jep ketken dánniń sanyn bilmedi. Ol Ion aǵaıdy taýyp alyp, jańaǵy kerýen sekildi uzyn sandy kórsetip:

— Ion aǵa, seniń salmaǵyń júz myń pút eken! — dedi.

— Bolsa bolar. Endi birshama durys sekildi, — dep, Ion aǵaı murtyn sıpap qoıdy.

— Gýgýse, deniń saý, myqty bolyp ós! Senen túbinde jaqsy oqýshy shyǵady, — dedi sosyn ol.

GÝGÝSENİŃ PARTASY

Birneshe kúnnen beri Gýgýse esik aldynda oınaýdy qoıdy. Úlken balalarmen dos bolyp júr. Óıtkeni olardan mektepke aparatyn kitap alady. Ol aýyl balalarynan tórt álippe tapty, nemere aǵasynyń aspaly sómkesin surap aldy.

Erteń birinshi qyrkúıek degen kúni keshte Gýgýse burynǵy birge oınaıtyn balalarǵa basqa dos taýyp alyńdar dedi. Al qaryndasyna óziniń bar oıynshyǵyn, tipti rúlde shofer otyrǵan mashınasyn da berdi.

Ol keshkisin kúndegiden, erte jatqanmen, uıyqtaı almady. It úredi. Eger balalarǵa jaqsy tús kórgizetin Ene ataı kelip, munyń sómkesin alyp ketse she? Gýgýse esik aldyna júgirip shyǵyp, baılaýly turǵan Tarzandy bosatyp jiberdi. Tańerteń tóbet úıdiń irgesinde uıyqtap jatyr eken. Shamasy, túnimen Ene ataımen arpalysyp shyqqan bolar. Áıteýir sómke ornynda eken.

Gýgýse eki qulaǵyn da ábden jýyp, jańa kostúmin kıdi. Sonsyn sómkesin ıyǵyna asynyp, baqshadan bir túp gúl julyp aldy da, mektepke tartty.

— Bir kitabyń bolsa, birinshi klasqa barasyń, eki kitabyń bolsa ekinshi klasqa, — dep oılady Gýgýse júrip kele jatyp. — Al tórt kitappen neshinshi klasqa barý kerek?

Mekteptiń aldynda dırektor tur eken.

— Gýgýsemisiń? — dep tańdandy ol. — Sen myna sómkeńnen de kishkentaısyń ǵoı! Birinshi klasqa barý úshin saǵan anaý bórkińniń tóbesine deıin ósý kerek. Jaqsy endi. Qelip qalǵan ekensiń, mekteptiń tájirıbe ýchastogynan qarbyz jep ket.

Gýgýse uıalǵannan jerge kire jazdady. Sómke toly kitap alyp kelgen adamǵa búkil balanyń kózinshe qarbyz jeýge bar degeni qyzyq eken!

Gýgýse ashýlanyp ketip, úıine qaraı buryla jóneldi.

Dırektor aǵaı Gýgýseniń ashýlanyp ketkenin bilip, keshke qaraı onymen tatýlasýǵa keldi. Balany bylaı úgitteıdi, alaı úgitteıdi — biraq Gýgýse kóner emes, áli ashýly.

— Endeshe, Gýgýse, men saǵan úzilis kezinde mektep qońyraýyn soǵýǵa ruqsat etsem, buǵan qalaı qaraısyń? — dedi dırektor.

— Keregi joq.

— Onda sen meıramdarda mektep sahnasynan taqpaq aıtsań qaıtedi?

— Túk te aıtpaımyn.

Dırektor aqyry eshteńe shyǵara almaı ketti. Gýgýse ákesine aıtty:

— Kóke, maǵan esik aldynan mektep jasap ber.

— Mektep bolsa, kádimgi shyn mektep salý kerek. Al mende kótergish kran da, samosval da joq, — dep, ákesi jelkesin qasydy.

— Onda maǵan parta jasap ber, — dep qoımady Gýgýse.

— Nesi bar, parta jasaýǵa bolady...

Bir apta ótkende Gýgýseniń partasy da ázir boldy. Mektep jaqtan qońyraý dybysy estilgende, Gýgýse partasyna otyra qalady, oqı bastaıdy. Aýyldaǵy kishkene balalardyń bári sharbaqtyń tesiginen syǵalaıdy. Olardyń qyzyǵatyny sonshalyq, Gýgýseniń partasyna bir-aq ret otyrý úshin neni bolsa da berýge daıar.

Gýgýse olardy aıap ketti: meıli ózderi kitap taýyp alsyn da, qulaqtaryn tazalap, bir-birden kelsin dep oılady.

Gýgýseniń partasy týraly habar aýylǵa túgel tarady. Tipti úlkender de baqshanyń janynan óte berip, sharbaqtyń ishine kóz júgirtetin, bizdiń aýyldan taǵy bir oqymysty adam shyǵady dep qýanatyn. Al olardyń keıbireýleri baqshanyń ishine de kirip, partany kórip ketip júrdi.

Bir kúni Gýgýseniń úzilisi kezinde mektep dırektorynyń ózi keldi:

— Gýgýse, partańa otyrýǵa maǵan da ruqsat et.

— Jaraıdy, — dedi Gýgýse. — Tek aldymen bizdiń baqshadan alma jep al.

---