InfoHub Logo

Qazaqstanda patsha ókimetiniń otarshyl saıasatynyń barǵan saıyn ashyqtan-ashyq talaý-tonaý syry ashyla bastady. Patsha ókimeti jersiz otyrǵan orys sharýalaryn Qazaqstan jerine lek-legimen kóshire bastady. Osy orys sharýalarynyń kelýine baılanysty qonystandyrý máselesi keń óris alady... Poselkeler salyndy. Qonystandyrý máselesi Qazaqstannyń soltústik oblystarynda, ásirese burynǵy Qostanaı ýezinde kúshti boldy. Shaqa degen joǵaryda aıtylǵan bir rýly eldiń jerine de orys sharýalary kóship kele bastady. 1914 jyly Saýytbaı, Sandybaı, Dándibaılarǵa qaraıtyn Qaraǵaıly (qazirgi Sosnovskoe selosy) degen jerge bir top orys sharýalary kóship kelip, poselke salyp, ornalasa bastady. Bul Saýytbaı, Sandybaılarǵa, árıne, qatty batty. Osyǵan baılanysty, olar qazaq sharýalaryn kóship kelgen orys sharýalaryna qarsy aıdap salmaqshy boldy.

Salmuǵambet degen bolys ( Saýytbaıdyń inisi) ózimen aýyz jalasqan ýez basshylaryna baryp, Qaraǵaılyǵa ornalasqan orys sharýalaryn ákimshilik jolymen kóshirýge qaǵaz alyp keledi. Biraq orys sharýalary keshýden bastartady. Endi Salmuǵambet rý týyn kóterip, shaqalyqtardy jınap, Qaraǵaılydaǵy orys sharýalaryn kúshpen kóshirmekshi bolady. Salmuǵambet bastaǵan top munyń úshin qazaq aýlynda sharýalardyń arasynda ultshyldyqqa negizdelgen úgit-nasıhat júrgizip, udaıy qazaq sharýalaryn orys sharýalaryna aıdap salýmen bolady. Olar qazaqtardy orystarǵa qarsy aıdap salǵanda, áńgime patshada da emes, úkimet oryndarynda da emes, «júgensiz ketken» orys sharýalarynda, sol orys sharýalary óz betterimen jerimizdi tartyp alyp jatyr dep túsindiredi. «El bolamyz, ata qonysymyzdy, jer-sýymyzdy saqtap qalamyz desek orys sharýalarynyń salǵan poselkelerin qıratyp, ózderin qýyp jiberelik» dep úgitteıdi. Olar «Qazaq» gazetinde nomer saıyn osy baǵytta úgit júrgizip, ulttyq alakózdikti qozdyryp, qazaq sharýalaryn orys sharýalaryna qarsy kúreske kótermek bolyp, árekettenip baqty.

Buryn halyqty ultshyldyq, musylmanshyldyq baǵytta úgittep kelgen ultshyldardyń áreketi mundaı jaǵdaıda, árıne, burynǵydan da kúsheıe tústi. Musylmanshyldyq baǵytta jazylyp, basylyp shyqqan keıbir óleń-jyrlar da halyqty ýlamaı qalǵan joq. Máshhúr Júsip Kópeevtiń 1907 jyly shyǵatyn «Hal — ahýal» jáne «Tirilikte kóp jasaǵannan ne kórdik?» degen kitapshalary da osyndaı kertartpa, zárli kitaptar edi. Munda «Din musylman oıanyńdar...», «Bas kóter, din musylman balalary...», «Orysty bizdiń qazaq kúndemeıdi, ústinen basyp etse — úndemeıdi...» degen sıaqty ári panıslamızmdi, ári ultshyldyqty qozdyratyn pikirler bardy.

Biraq durysynda, orys eńbekshileri qazaq eline ózderimen birge orystyń eginshilik kásibin de, mádenıetin de ala keldi. Orys poselkeleri salynýyna baılanysty mektepter ashyla bastady. Feldsher, dáriger paıda boldy, magazınder ashyla bastady. Alys-beris saýda bazary jýyqtady. Bul jaǵdaılardy qazaq eńbekshileri kórmeı qalǵan joq. Sondyqtan olar Saýytbaılardyń azǵyrýyna kóne qoımady. Qaıta kerisinshe aýyr turmys eki eldiń orys jáne qazaq kedeı sharýalarynyń arasyn tez jaqyndastyryp jiberdi. Sóıtip, bul jóninde patsha úkimetiniń de, Saýytbaı, Sandybaılardyń da oılaǵandary iske aspaıtyndyǵy aıqyn biline bastady. Qazaq kedeı sharýalary orys sharýalarymen birigip egin salyp, eginshilik kásibimen aınalysa bastady.

Máselen meniń aǵalarym Qaraǵaılydaǵy (Sosnovskoe selosy) Batýrın degen sharýamen birigip egin salyp, birer jyldyń ishinde-aq onymen ashyna aralas, dos adamdar bolyp ketti. Osy Batýrınniń balasy Alekseı Batýrın qazirde de meniń óz inimdeı, dos jigitim. Meniń aǵalarym sıaqty, . basqa da qazaq kedeıleri keship kelgen orys sharýalarynyń arasynan ózderine dos adamdar tapty. Demek «kelimsek» orys sharýalaryna bizdiń aýylymyzda eki túrli kózqaras boldy. Sondyqtan da Salmuǵambet bolys jurtty birden óziniń sońyna ertip ákete almady. Degenmen saıası-sanasy tómen sharýa emes pe, Saýytbaılardyń azǵyryndysyna erip, ultshyldyqpen ýlanǵan sharýalar da bolmaı qalmady.

1915 jyly edi. Umytpasam, avgýst aıynyń ishi bolý kerek. Men aýylda bolatynmyn. Bir kúni tańerteń:

— Shaqa, Shaqa!

— Attan attan!

— Attan Shaqa! — dep uran salyp, dúrligip bizdiń aýylǵa bir top atty adamdar shaýyp keldi.

Bular Qaraǵaılydaǵy orystardyń úılerin qıratyp, ózderin dúrelep qýyp tastap, ata qonysymyzdy qaıyryp alamyz dep shyqqan Qońyrsha aýyldyń adamdary eken. Olardy Salmuǵambet bolystyń ózi bastap kelipti.

— Ólsek te, tirilsek te bir bolamyz. Men urysqa ózim bastap kiremin! — dep, Salmuǵambet bolys aıqaı salyp .kúr. Jurt jınalyp qaldy. Birqatar adamdar Salmuǵambettiń sózine erip, attaryn da daıarlaı bastady. Men Salmuǵambetke baryp:

— Mynaýyńyz jón bolmas, aqsaqal, zań jolymen amal qoldaný kerek. Áıtpese, kisi bólisetin urys bolady ǵoı, — dedim.

Bolys qolyn bir-aq siltep:

— Oryssha oqymaq túgil, shoqynǵan bolsań da, aýlaq júr! Men Qaraǵaılyny ózim úshin qaıyryp alǵaly júrgen joqpyn. Qaraǵaılyny men búkil Shaqaǵa taspadaı tilip, bólip beremin. Orys alǵansha, óz baýyrym alsyn — degen demagogıaǵa saldy.

— Qashannan beri siz osyndaı halyq qamqorshysy bolyp qalyp edińiz? — dedim men zildi kekesinmen. Bolys maǵan ún qatpaı «Shaqa, Shaqalap» aıqaılaı berdi.

Men jınalǵan jurtqa, «Eı, qarasha, halaıyq! Sol otyrǵan orys sharýalarynan qaısyń zábir-japa shegip ediń surap barsań balańa nan eginińdi salýyńa soqasyń kir-qońyńdy ketirýińe monshasyn bergennen basqa senderge ne jamanshylyq istep edi. Bolmasa myna aýzymen jarylqap turǵan bolystan qaısyń qansha rahat pen paıda kerip ediń? Sol qazir orystyń ózderindeı kedeı-kepshigi mekendep otyrǵan Qaraǵaıly qaısyńnyń jaılaýyń men qystaýyń bolyp edi, ne qyzyǵyn kórip ediń? Kúni neshe sol kólge sý ishýge barǵan jalǵyz sıyryńdy jer basqany úshin barymtaǵa alyp, surap barsań ózińdi taıaqqa jyǵatyn osy azýy alty qarys baılar emes pe edi. Endeshe bulardan búgin ne jaqsylyq, kútpeksińder? Tarańdar!», dedim.

Biraz jurt osharylyp tarasty da, birazy bolystyń cosine qulaq qoıyp, sońynan erdi; bizdiń aýyldan da birsypyra adam erdi.

Meniń inim jáne bir-eki aǵam Qaraǵaılydaǵy Batýrındikine ketken edi. Basqa da kedeı qazaq sharýalary sol poselkedegi keıbir orystarmen birlesip, egin oryp jatqan-dy. Sonymen bizdiń Básheń aýlynan bir top adam Salmuǵambetke ermeı, óz aldyna bir top bolyp sol poselkege bardy. Meniń týystarym Batýrınniń úıin qorǵady. Bulardan basqa da orys sharýalarymen birlesip egin salyp júrgen birqatar kedeı sharýalar da ózderiniń orys dostaryn qorǵasty.

Degenmen Salmuǵambet bastaǵan top, poselkeniń shet jaǵyndaǵy oqshaý turǵan bir úıdi qamap alyp, esik-terezelerin qıratyp, adamdaryn dúrkiretip úıden qýyp shyqty. Odan shyǵyp taǵy bir úıdi osylaı etti. Eshbir qapersiz, habarsyz orys sharýalary bastaryn qosa almaı qaldy. Osyny paıdalanyp, bolys bastaǵan top on shaqty úıdi qıratyp, adamdaryn kóshege qýyp shyǵardy.

Bir top adam Batýrınniń úıine de shapqylap kelip edi, biraq saılanyp turǵan bizderdi kórip, taıyp ketti. Sol arada myltyq atyldy. Attylar jalt berip keıin shegindi. Taǵy da bir keshede myltyq atyldy. Myltyq endi jıi-jıi atyla bastady. Myltyqtyń daýsynan beti qaıtqan Salmuǵambet toby poselkeni tastap, aýylǵa qaraı tartty.

Bul ýaqıǵa 1915 jyly, avgýst aıynda bolǵan edi. Qazir osy Qaraǵaılyda gúldengen jaqsy kolhoz bar. Aıta ketýim kerek Alekseı Batýrın 1942 jyly Qaraǵaılydan armıa qataryna alynyp, maıdanǵa ketken bolatyn. 1943 jyly Alekseıden maǵan hat keldi. Ol maǵan jazǵan hatynda: «Ózińiz bilesiz, meniń úıimde bas kótergen adam jalǵyz ǵana Pelageıa (Alekseıdiń áıeli), balalardy oqytý qıyn bolyp tursa kerek. Mıshkam da jeti jasqa kelip qaldy, ony da oqytý kerek. Sirá, siz bizdiń úıdi qasyńyzǵa kóshirip alyp, ózińiz qaraspasańyz bolmas. Sizge kóp-kóp ótinishim: Mıshkany oqyta kórińiz» depti. Úıi Qaraǵaılyda edi. Ol bizdiń, aýyldan 12 kılometrdeı jerde.

Árıne, men onyń ótinishin bar yqlasymmen oryndadym. Alekseı 1946 jyly armıadan qaıtyp keldi. Kelgen soń ol qaıtadan óziniń burynǵy mekeni Qaraǵaılyǵa kóship ketti. Alekseımen aramyzdaǵy dostyq, osyndaı týystyq, jarastyq dárejege jetken. Árıne, men bul bir ýaqıǵany maqtan úshin emes, sol bir alystaǵy, revolúsıadan burynǵy epızodty eske alýǵa baılanysty ǵana aıta ketip otyrmyn. Áıtpese, búgingi bizdiń zamanymyzda kez kelgen sovet azamaty solaı etetindigine meniń kózim jetedi.

---