InfoHub Logo

1916 jyl. Qazaq jigitterin maıdanǵa qara jumys isteýge almaq bolǵan patshanyń 25 ıýndegi jarlyǵy shyqty. Burynnan zyǵyrdany qaınap otyrǵan qalyń halyq buqarasy tegis derlik atqa mindi. Jer-jerlerde halyq buqarasy patshaǵa jáne onyń úkimetine qarsy bas kóterip, ereýil jasaýda edi.

Bul qozǵalys sharýalardyń stıhıalyq kóterilisteriniń biri edi. Munyń jeńiske jete almaıtyndyǵy belgili. Biraq óz halqyn jaqsy kóretin árbir adam, ásirese oqyǵan kózi ashyq adam osy halyqpen birge bolýǵa tıis edi. Dál osy shaqta, el basyna kún týyp, qıyn-qystaý kezeńge dýshar bolǵan zamanda, jaıshylyqtaǵy «ultym», «jurtym» deýshilerdiń birqatary ýaqıǵaǵa qatynaspaı buǵyp qaldy. Olardyń buqpaǵandary, ózderin qazaq halqynyń «qamqory» dep sanap júretin sabazdar, endi jalt berip patsha úkimetine bolysyp ketti. «Aq patshanyń ámirin eki etýge bolmaıdy. Qazaqtyń aq patshadan aıaıtyn maly da, jany da bolmaý kerek», dep olar ózderiniń kim ekenderin áshkerelep, ashyqtan-ashyq qazaq halqyn satty. Býrjýazıashyl ultshyldardyń basshylary «aq patshanyń ámirin buljytpaı oryndaý jóninde» úndeý de jazyp taratty. «Qazaq» gazetinde kóteriliske qarsy maqalalar basylyp otyrdy.

Sonymen qazaqtyń býrjýazıashyl ultshyl oqyǵandary halyq aldynda ımperıalısik soǵysty jaqtap bir masqara bolsa, 1916 jylǵy Amankeldi Imanov bastaǵan qazaq halqynyń patsha ókimetine qarsy kóterilisine dushpandyq jasap, patshaǵa bolysyp, eki masqara boldy. «Qazaq» gazeti, aqyrynda, Túrkistan ólkesindegi kóterilisti aıaýsyz basý úshin jiberilgen patshanyń oń kózi, baryp turǵan reaksıashyl jendet, Túrkistan ólkesiniń qandybalaq general-gýbernatory Kýropatkındi maqtap jazdy. Kýropatkınniń Túrkistan ólkesine general-gýbernator bolyp kelgenin ózbek qazaq, qyrǵyz sıaqty halyqtar úshin úlken baqyt dep túsindirdi bul gazet. Qazaqtyń ultshyl oqyǵandarynan burynnan-aq irgemdi aýlaq salǵan men endi «Qazaq» gazetiniń basshylarynan da, onyń tóńiregine toptalǵan qazaqtyń barlyq oqyǵandarynan da múldem túńildim.

Osyndaı, ekitalaı kezeńde qazaq halqynyń naǵyz adal nıetti bir úlken dosy bar ekeni anyqtaldy. Osy kóterilis kezinde Qostanaı, Troıski jáne taǵy basqa qalalardaǵy bólshevıkterdiń astyrtyn uıymdary kóterilgen halyqty qoldap, halyq arasyna óz tilinde basylǵan lıstovkalar taratyp, jon siltep otyrdy.

Bul kezde bizben kórshi Torǵaı ýezinde qazaq halqynyń ardager batyry Amankeldi Imanov bastaǵan kóterilistiń dańqy el arasyna keń tarap ketken edi.

Iýldiń aıaq kezinde shyǵar deımin bir kúni bizdiń aýylǵa úsh-tórt júz atty adam saý etip kelip qaldy. Basshylary bizdiń úıge tústi. Olar Qaısar jáne Dilim Tólegenov degen aǵaıyndy eki jigit edi. Olardy men buryn da biletin edim, olar da meni jaqsy biletin-di. Úıge kelip túsip otyrǵannan keıin kóp keshikpeı-aq Qaısar sóz bastady:

— Spandıar, — dedi Qaısar, — sheshingen sýdan taıynbaıdy degen biz patsha ókimetiniń jergilikti ulyqtarymen shaıqasýǵa beldi bekem býdyq! Eki ólmek joq. Qarýsyz maıdanǵa baryp qyrylǵansha, óz elimizde, týǵan jerimizde-aq qyrylamyz. Búgin biz bolyspen esep aırysqaly shyqtyq. Bolystyń shańyraǵyn ortasyna túsirip, úıin órtep, ózin baýyzdap óltiremiz de, jigitterdiń aty-jóni jazylǵan tizbeni alyp, órtep jiberemiz. Bir qatarymyzdyń Amankeldige baryp qosylý da oıymyzda bar. Patshanyń ezi bolmasa da, osy bizdiń bolystaǵy onyń oń kózi bolyp otyrǵan bolysty óltiremiz. Aqty-qarany tanıtyn oqyǵan adamsyz ǵoı, osyǵan ne aıtasyz? Bul bir. Ekinshiden sizdiń aýyldyń jigittepi bizge qosyla ma, joq pa, ózińiz qaıtesiz? Biz osyny bilgeli keldik.

— Kópshilik ne aıtady? — dedim men.

— Kópshiliktiń aıtatyny osy.

– Men aıtaıyn endi, — dedi Dilim, inisiniń sózin bólip, — bolystyń qolyndaǵy tizimdi tartyp alý kerek. Sol sıaqty, patsha ókimetine qarsy shaıqasyp ta kórý kerek. Erkimizben maıdanǵa barmaıyq. Ólsek osy jerde, óz elimizde óleıik. Munyń bári de durys. Amankeldige baryp qosylatyn jigitter bolsa, olarǵa da qoı demelik. Al biraq bolysty óltirýdiń qajeti bolar ma eken? Ony óltirgennen keler ne? Ony óltirý ókimet oryndarynan elge otrád shyǵaryp, halyqty qyrǵynǵa ushyratýǵa sebep bola ma dep qorqamyn. Osyny oılanyp kórelikshi. Bir ıtti óltirgenmen erteńine onyń ornyna taǵy bir ıtti otyrǵyzbaı ma? Odan da bolystyń úıine at qoıyp qorqytyp, jigitterdiń aty-jóni jazylǵan tizimdi alyp ketseń sonyń ózi tynysh emes pe. Osyǵan siz qalaı qaraısyz. Spandıar? Káni, osyǵan aqylyńyzdy aıtyńyzshy.

— Týysqandarym, — Dedim meń — ne isteseńder de men sendermen birge bolamyn. Halyqtan bólinip, buǵyp qalyp jan saqtar jaıym joq. Men sıaqty, osy aýyldyń jigitteri de daıyn otyr. Olar da sizdermen birge bolady. Biraq bolysty óltirý ne óltirmeý máselesin ústirtin sheshpesek deımin. Óıtkeni ony óltirgenmen ornyna taǵy bir sondaı sumyraıdyń otyratyny daýsyz. Olaı bolsa, eń aldymen baralyq, jigitterdiń talabyn aıtalyq. Egerde yryqqa kense, jigitterdiń talabyn oryndasa, onda óltirmeı-aq qoıalyq. Al, egerde yryqqa kónbese, jigitterdiń talabyn oryndamasa, onda obaly ózine.

— Muny endi bara kóremiz, biraq ony baýyzdaý kerek-aq! Aýylyńyzdyń jigitteri daıyn ba? — dedi Qaısar.

— Daıyn bolý kerek.

— Onda ne otyrys bar? Attanalyq!

— Maqul.

Syrtqa shyqtyq. Kún sáske tús bolyp qalǵan edi. Bizdiń aýyldyń jigitteri de atqa minisip daıyn tur eken. Maǵan da bir atty erttep, ázirlep qoıǵan eken. Men de atqa mindim. Tórt júzden asa adam bes-alty shaqyrym jerdegi Myrzahmet aýlyna qaraı tartyp kettik. Kep keshikpeı-aq jigitter bolystyq úıin qamap ta aldy.

Qaısar bastaǵan bir top jigit, shapqylap kelgen boılarynda-aq, bolystyń úıin soıyldap, ýyqtaryn qıratyp, úzik týyrlyqtaryn sypyryp aldy.

— Shyq, azǵyn! Syrtqa shyq! — dep buıyrdy.

— Tizbemizdi ber, malǵun! — dep jigitter úıdi sabalap júr.

Bolys qapersiz otyr eken. Onyń múldem esi shyǵyp ketipti. Aýzyn býǵan ógizdeı, tyrp etpeı úıden shyqpaı jatyp aldy.

Jigitterdiń birqatary attarynan túse-túse qalyp:

— Tizimdi ákep ber, janyńnyń barynda! — desip úıdiń esigine qaraı júgirdi. — «Toqtańdar! Sabyr etińder!» — dep Dilim de bolystyń úıiniń esigine qaraı bardy. Dál osy kezde attan qarǵyp túsip, Qaısar Dilimge:

— Bolysty arashalamaqshy boldyń ba endi! — dedi. Biraq Dilim oǵan qaraǵan joq, úıge kirip ketti de, lezde tizimdi alyp shyǵyp, atyna mindi.

— Mine, tizim! — dep Dilim oń qolyn kóterip jigitterge tizimdi kórsetti. Osy arada Qaısar da atyna qaıta minip aldy.

— Tizimdi alyp shyǵypty!

— Á, onda jarady!

— Tizim qaıda — oqyp kórsinshi!

— Bolysty, bolysty shyǵarý kerek úıden!

— Qyl shylbyrdy salý kerek moınyna azǵynnyń! — desip, jigitter áli bolystyń úıin qamalap tur. Men tizimdi qolyma alyp, oqyp kórdim de, jigitterge qarap:

— Jigitter, mynaý kádýilgi tizim. Sizderge keregi osy tizbe edi ǵoı. Ony Dilimniń bolystan tartyp alyp shyqqany ras. Tizbe qolymyzǵa tústi, — dedim.

— Endeshe qaıtalyq! — dep Dilim aýylǵa qarap tarta berdi. Jigitterdiń aldy qaıta bastaǵanyn kórip, Qaısar bastaǵan bir top jigitter de bolystyń aýlynan dúrkirep shyǵyp, elge qaraı bet burdy. Bizdiń aýyldaǵy 1916 jylǵy kóterilistiń sharyqtaý shegi osy boldy.

Osy ýaqıǵadan keıin de bizdiń el eki aı boıyna attan túspedi. Soltústik aımaqtyń bolys-bolystaryndaǵy bolǵan kóteriliske qatysqan jigittermen birge bizdiń aýyldyń birqatar jigitteri Amankeldige ketti de, el ishinde qalyp qoıǵan bir qatary maıdanǵa alyndy.

Qazaq halqynyń eńbekshi buqarasy patsha ókimetine osylaı qyr kórsetip, oǵan syrt jaǵynan qatty bir soqqy berdi. Osy soqqy berý isine qazaqtyń býrjýazıashyl ultshyl oqyǵandary men baılary qatyspaı qalǵany bylaı tursyń tipti oǵan qarsy boldy. Olar patshanyń sózin sóılep, onyń soıylyn soǵyp, kóterilgen halyqqa qarsy arsyldap, eteginen alyp júrdi. Biraq sonda da qazaqtyń eńbekshil buqarasy patsha ókimetine de, óz baılaryna da qarsy shyǵyp, kim dos, kim qas ekenin jaqsy sezetindigin patshalyq qurylyspen qazaqtyń bılep tósteýshi ústem tabymen óziniń qas jaý ekenin kórsetti. 1916 jylǵy kóterilis qazaq halqynyń ult-azattyq qozǵalysynyń uzyna boıyndaǵy bir jańa betalysy boldy.

Kóterilis maǵan úlken áser etti. Qalyń halyq buqarasynyń patsha úkimetine qarsy kóterilýi halyqtyń sana-seziminiń oıanǵandyǵyn aıqyn kórsetti. Árıne, qalyń halyq buqarasynyń bul kóterilisi tańdanarlyq is emes edi. Óıtkeni ol bir shyrpy tıse, lap ete túskeli turǵan ot sıaqty, tolǵaǵy pisip jetken endi bir syltaý, túrtki kerek bolyp turǵan kóterilis edi.

Marksızm ǵylymynan beıhabar, qoǵamnyń damý zańymen orys jumysshy tabynyń uly azattyq kúresimen jaqsy tanys emes, maǵan da, men sıaqtylarǵa da qazaq halqynyń eńbekshi buqarasynyń patsha úkimeti men óz baılaryna sonshalyqty ashynyp, uıymdasqan túrde qarsy shyǵýy jańalyq bolyp kórindi. Alaıda kedeı úıde týyp ósken baılardyń qorlyq-zorlyǵyn kórgen men sekildi adamǵa bul kóterilis qanaýshy ataýlyny burynǵydan da góri qatty jek kórýge, óz taǵdyryn eńbekshi buqaranyń taǵdyrymen baılanystyryp, árdaıym solarmen birge bolýǵa, demek eńbekshi buqaranyń, maqsatty tilegine ún qosyp, ólispeı berispeıtin kúreske bóldi bekem býyp shyǵýǵa sebepshi boldy. Men qazaq halqynyń ult-azattyq qozǵalysynyń endigi jerde orys halqynyń uly azattyq kúresimen ushtasyp kúsheıýin tiledim.

---