InfoHub Logo

«Aıqap» jýrnaly 1911 jyly shyqty. Bul jýrnaldyń alǵashqy nomeri qolyma tıgende, menen artyq qýanǵan adam boldy ma eken? Meni jýrnaldyń ustaǵan baǵyty men mazmuny qýantqan joq, sol kezde jýrnaldyń qazaq tilinde shyǵýynyń ózi qýantty. Qazaq halqynyń qoǵamdyq oı-pikiriniń uıtqysy bolyp, taza qazaq tilinde jýrnal shyǵyp, onda qazaq halqynyń sol kezdegi tirshiligi men keleshegi týraly máseleler qozǵalýynyń ózi ol kezde qýanarlyq is edi.

Osy jerde jýrnaldyń ustaǵan baǵyty men mazmuny týraly óz pikirimdi aıtyp etýdi kerek dep bilemin. Bizdiń keıbir tarıhshylarymyzdyń da, ádebıet zertteýshilerimizdiń de basylyp shyqqan eńbekterinde: «Aıqap» jýrnaly buqarashyl baǵyttaǵy jýrnal boldy, ol óz tóńiregine buqarashyl aǵartýshylardy toptady, sóıtip, ol sol kezdegi «Qazaq» gazetiniń, demek býrjýazıashyl ultshyldardyń tili bolǵan gazettiń baǵytyna qarsy shyǵyp, kúres ashty degen sıaqty pikirler aıtylady. Meniń oıymsha, osy pikirlerde biraz ústirtindik bar sıaqty. «Aıqap» jýrnalyna álgi aıtylǵan pikirler turǵysynan qaraıtyn bolsaq, onda biz ol jýrnaldy biraz asyra baǵalap, ásirelep, dáripteýshilik istegen bolar edik. Ras, «Aıqap» jýrnaly qazaq halqyn qonystandyrý, kóshpelilikten otyryqshylyqqa aınalý, Ybyraı Altynsarın negizin qalap ketken oqý júıesin damytý sıaqty (balalardy oryssha oqytý, munyń ishinde qol ónershiler mektebin ashý arqyly óndiris mamandaryn daıyndaý — mashınıst, slesar, tokar, baltashy, t. b.) jáne tete oqý sekildi progresshil mańyzy bar keleli máselelerdi kóterip otyrdy. «qazaq», gazeti jýrnaldyń bul pikirine múldem qarsy boldy. Tek osynyń ózi-aq jýrnaldyń reaksıashyl ultshyldar basqarǵan «Qazaq» gazetine qaraǵanda, demek qazaqtyń býrjýazıashyl ultshyl oqyǵandarynyń ustaǵan baǵytyna qaraǵanda, progresshil baǵytta bolǵandyǵyn kórsetedi.

Alaıda jýrnal óziniń jalpy ult máselesi jónindegi, qazaq halqynyń ult azattyǵynyń taǵdyryn sheshetin másele jónindegi óziniń saıası baǵyty jaǵynan belgili bir naqty programmasy bar, berik saıası baǵyty bar, ultshyldyq baǵytqa múldem qarama-qarsy kúres júrgizgen jýrnal boldy deý — shyndyqtan qashyq ketkendik bolar edi. Óıtkeni bul jýrnal ult azattyǵy máselesi, qazaq aýlyndaǵy áleýmettik mańyzy bar basqa da mańyzdy máseleler jóninde «Qazaq» gazetiniń, ondaǵy býrjýazıashyl ultshyl oqyǵandardyń pikirine qarama-qarsy kúres kóterý dárejesine jete almaǵan saıası óresi alasa jýrnal edi.

Osymen qatar, jýrnal qazaq halqynyń ult azattyǵy qozǵalysynyń tarıhı taǵdyry týraly da belgili bir aıqyn pikir aıta almady. Keıde tipti bul jýrnal «Qazaq» gazetin dáriptep, onyń tilegin tilegen maqalalardy da basyp otyrdy. Jýrnaldyń saıası baǵytyn kórsetetin birneshe mysaldar keltirelik:

«Aıqap» jýrnalynyń 1913 jyly shyqqan 7 nomerinde: «Bizdiń baqytymyzǵa qaraı» «Aıqap» myrza shyqty... bir «Aıqaptyń» sózin kim tyńdaıdy dep turǵanda, qudaıtaǵala júrgen jerin ońdap, aıtqanyn em qylǵyr Qazaq» degen myrza shyqty...» dep, odan ári qaraı jurttyń úmiti osy eki «myrzada» dep jazady. Eger «Aıqap» jýrnaly qazaq halqynyń tarıhı taǵdyryn sheshetin prınsıptik máseleler jóninde «Qazaq» gazetine bitispes qarsy bolǵan bolsa, onda álgi aıtylǵan sózsymaqtar basylmasa kerek edi. Sirá, ekeýiniń arasynda onshalyq bitispes qaıshylyq joq qoı dep oılaımyn.

«Aıqap» jýrnaly keıde tipti kisiniń kúlkisi keletin dármensizdik te jasaıtyn. Jýrnaldyń álgi aıtylǵan nomerinde, «Saýaldarǵa jaýap» degen belimde, din týraly qoıylǵan bes túrli saýalǵa qaıtarylǵan jaýaptan úzindiler keltirelik:

1) «Allanyń, adamdy jaratqandaǵy maqsaty ne?

Jaýap: óziniń allalyǵyn tanytpaq: Ózi alla bolyp turyp... allalyǵyn ózi ǵana bilip, eshkimge belgisiz bolyp turýy laıyq emes, sonyń úshin adamdy jaratty.

2) Adamǵa tirshiliktiń eń, keregi ne úshin?

Jaýap: ... adamǵa tirshiliktiń eń keregi allany taný úshin.

3) Eń jaqsy adam ne qylǵan kisi?

Jaýap: allany tanyǵan adam eń jaqsy kisi bolý kerek...» delingen.

Jýrnaldyń osy nomerinde «Qazaq dalasynan» degen maqalada, burynǵy Qapal ýezindegi ataqty baı, qajy, on segiz jyl bolys bolǵan jat taptyń shonjar ekili Turysbek Mamanovty maqtaıdy. Ras, Turysbek mektep saldyrǵan adam. Biraq áńgime mektep saldyrýda emes qoı. Óıtkeni naǵyz reaksıashyl, panıslamshy tatar baılarynyń ishinde de mektep saldyrǵan adamdar boldy. Jýrnal buǵan qaramastan Álgi Turysbekti bylaı dep maqtaıdy:

«Ózi tiri kúninde Qudaıbergen Táńirbergen degen balalaryn hám Esenǵul degen inisin oqytyp... tatar qaryndastarymyzdyń jaqsy sáýdegerlerimen tanystyryp, balalaryn saýdaǵa úıretken... Marqum on segiz jyl bolys bolyp, bir tyıyn para almaı, laýǵa... bir at minbeı, orynsyz qazaqtyq bir qoıyn jemeı etken orny ujmaqta bolsyn...» dep kópirtedi.

Eń aqyrynda, «Basqarmadan jaýaptar» degen bóliminde jýrnal bir avtorǵa mynadaı jaýap qaıtarypty:

«Qolyna kelgen gazet, jýrnaldy bolys báıbishesine beredi eken báıbishesi maılyq qylady eken»,— dep jazýshyǵa jýrnal: «Sózińizge nana almadyq, hakim kisi nege óıtsin?» — depti.

Basqasyn bylaı qoıǵanda da, osy keltirilgen úsh túrli faktiniń ózi de jýrnaldyń saıası ıdeıalyq betiniń dárejesiniń qandaı ekenin aıqyn kórsetpeı me?

Men bul jerde «búırekten sıraq shyǵaryp» otyrǵanym joq, sol sıaqty «Aıqap» jýrnalynyń belgili mólsherdegi progresshildik jaǵyn da joqqa shyǵarýdy kezdep otyrǵam joq; men tek naqtyly bolǵandarǵa negizdep, jýrnaldyń ıdeıalyq mazmuny dárejesiniń tómen ekendigin kórsetip ótkim keldi. Óıtkeni men sol jýrnaldyń úzbeı oqýshysy bolǵan sezingen adammyn. Sondyqtan da, ol jýrnal týraly úndemeı ótýdi laıyqsyz kórdim. Bizdiń tarıhshylarymyzdyń da, ádebıet zertteýshilerimizdiń de «Aıqap» jýrnalyn álde de tereńirek zerttep, oǵan durys baǵa beretindiginde meniń eshqandaı kúmánim joq.

Taǵy da aıtyp ótýim kerek. Musylman dinin oqytýǵa alǵashqy ret balta shabylyp, halyq aǵartý isi jóninde tóte oqý «Úsýl jádıt» ıaǵnı «Jańa ádis», deıtin jańa betalys kúsheıgen kezde «Aıqap» jýrnaly qazaq tiliń tatar, parsy, arap tilderinen tazartyp, qazaqtyń sap kúmisteı taza, ózindik tilin qalyptastyrý, qazaq tilinde «Jańa ádis» mektepterin ashý jóninde eleýli máseleler kóterdi. Jýrnaldyń kóp avtorlarynyń biri men boldym. Biraq meniń jazǵandarym, kóbinese, el habarlary: Oqý, aǵartý jumysy, jer daýy, aýyldaǵy áleýmettik máseleler jónindegi usaq habarlar edi.

Jalpy alyp aıtqanda, «Aıqap» jýrnaly óziniń az ómiriniń ishinde qýǵyn-súrginge ushyraı otyryp, qarjy jaǵynan da qysym kóre otyryp, qazaq halqynyń, keleshegi týraly birsydyrǵy mańyzdy máseleler qozǵaǵan jýrnal boldy. Ekinshi jaǵynan saıası-áleýmettik máseleler jóninen usaq býrjýazıalyq erejeden asa almaı, revolúsıalyq uly oıǵa shyǵandaı almaı, kúıgelektik dármensizdik jaltaq músápirlik te bildirgen jýrnal. Sóıtse de, ol qazaq halqynyń qoǵamdyq oı-pikirin qalyptastyrýda, qaýym sanasyna qozǵaý salýda edáýir qyzmet atqardy. Muny beker deı almaımyz.

---