InfoHub Logo

Aýdarma ádebıettiń mańyzy, onyń qazirde alyp otyrǵan oryny, bul jumystaǵy kemshilikter týraly talaı maqalalar jazylyp, talaı baıandamalar jasalyp, qaýlylar alynyp júr. Biraq ta baıaǵydaǵy kemshilikter áli de joıylmaı keledi, aýdarma ádebıet týraly sóz bolǵan saıyn baıaǵy bir kemshilikter qaıtalanyp aıtyla beredi. Ol kemshilikter, qoryta kelgende mynalar: a) aýdarma kitaptardyń kópshiliginiń sapasy tómen, tili nashar, maǵynasy burmalanýymen qatar, kórkemdikten jurdaı; munyń basty sebebi — aýdarma jumysy kim kóringenniń qolynda olja bolyp, buǵan ádebıetke úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn adamdar aralasyp ketti; b) aýdarmashylardyń eńbegi eshbir jerde zerttelmeı, qorytylmaı keledi, ǵylymı, tvorchestvolyq uıymdarymyz, gazet, jýrnaldarymyz, synshylarymyz aýdarma ádebıetke kóńil bólmeıdi, jaqsysyn úlgi etip, jamanyn synamaıdy.

Bul aıtylǵandardyń bári de, árıne, durys. Biz osy kemshilikterdi joıý jóninde birneshe pikir aıtpaqpyz.

Bul kemshilikterdiń basty sebebi — uıymdastyrýdan. Kóp tetik kórkem baspasynyń qolynda, óıtkeni ol aýdarylatyn kitaptardy josparlaıdy, aýdarmashylardy iriktep alady, olarmen shart jasaıdy, jumystaryn qabyldap alyp, aqsha tóleıdi, kitapty resenzıadan, redaksıadan ótkizip, bastyryp shyǵarady.

Aldymen neni aýdarý kerek ekenin qatty oılanyp josparlaý kerek. Dúnıede jaqsy kitap kóp, onyń bárin aýdarýǵa bizdiń kúshimiz de kelmeıdi jáne onyń qajeti de joq. Qazirde, jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, orys klasıkteriniń negizgi shyǵarmalary aýdarylyp bolýǵa jaqyn (onyń ishinde, árıne, bir qaınaýy ishinde ketkenderi de az emes). Endi jer júzi klasıkteriniń asyl muralaryn shetinen iriktep aýdarýǵa kirisý kerek. Sonymen qatar, qazirgi sovet jazýshylary men halyqtyq demokratıa elderiniń, shetelderdiń progresshil jazýshylarynyń ozyq shyǵarmalaryn da aýdarýymyz keregi sózsiz.

Osy kúnge deıin aýdarma ádebıet tym kóp josparlanyp keldi. Endigi jerde osynyń ózin yqshamdap, josparlap, kórpemizge qaraı aıaǵymyzdy kósilip, az da bolsa dámdi etip shyǵarǵanymyz jón, sanynan góri sapasyna kóńil bólgenimiz jón.

Ekinshi bir qatty kóńil bóletin másele— osylardy kimge aýdartý kerek? Shyǵarma jazý kez kelgen kisiniń qolynan kelmeıtini sıaqty, saýatty adamnyń bári birdeı kórkem ádebıetti aýdara almaıdy. Bul úshin aýdarmashy eki tildi birdeı bilýmen qatar, tilge usta, ádebıetti túsinetin, aýdarǵaly otyrǵan kitabynda áńgime etiletin halyqtyń tilin, tarıhyn, saltyn, ádet-ǵurpyn jaqsy biletin, belgili bir dárejede maǵlumaty bar adam bolýǵa tıis. Endigi jerde ádebıettiń aýdarylatyn asyl nusqalaryn «kóldeneń kelgen kók attyǵa» bóktertip jibere salmaı, kimge aýdartýdy bilip, odan jaqsy aýdarma alatynymyzǵa kózimiz jetetin adamdarǵa berý kerek.

Aýdarmanyń sanyn azaıtyp, sapasyna qatty kóńil bólý kerek ekenin joǵaryda aıttyq. Ol úshin aýdarmashylarǵa talapty kúsheıtý kerek. Bul iste kóńilshektik etýge bolmaıdy. Redaktorlardyń ne jaýapsyzdyǵynan, ne saýatsyzdyǵynan talaı jaman aýdarmalar shyqty, endi redaktordyń da jaýaptylyǵyn kúsheıtý kerek. Shyǵarmanyń tek maǵynasy durys aýdarylýy jetkiliksiz, onyń tili de kórkem, tartymdy bolýǵa tıis. Aýdarmanyń kemshiligin baspa oryny, redaktor jibere salǵanymen de, erteń ony halyq kóredi, ondaı kitapqa memlekettiń qanshama qarjysy jumsalady, ol kitap ótpeı jatyp alyp, saýda oryndaryn úlken zıanǵa qaldyrady.

Saýda oryndary jınalystarda: «Kitap ótpeıdi, jylyna pálenbaı som zıan shegip otyrmyz,» — dep zar ıleıdi. Kitap saýdasynyń nashar júrýine bul jumysty saýda oryndarynyń olaq uıymdastyrýymen qatar, osy tómen qol aýdarmalardyń da úlken qyrsyǵy tıip otyr. Ótpeı jatqan kitaptardyń deni osy nashar aýdarmalar. Bul jóninde saýda oryndaryn da aqtaýǵa bolmaıdy. Olar baspa oryndarynyń bergenderin talǵamaı juta beredi de, keıin ózderi japa shegedi. Eger saýda oryndary kitaptyń sapasyn tekserip alsa, nasharlaryn qabyldamasa, onda baspa oryndary da, ekinshileı qandaı kitap shyǵarý kerek ekenin oılaǵan bolar edi. Saýda oryndary bir jeńi sholaq kostúmdi, jaǵasy qısyq kóılekti, ultany qaqyrap turǵan etikti fabrıkadan qabyldaı almaıdy ǵoı, al bısaýat shyqqan kitapty nege ala beredi?

Mádenıet mınıstrliginiń polıgrafıa jáne baspa oryndary basqarmasy basylyp shyqqan kitaptardyń sapasyn tekserý úshin olardy resenzıaǵa berip otyrady. Sol basqarmada sońǵy jyldarda jınalǵan birneshe qap resenzıa jatyr. Resenzentter talaı bylyqtyń betin ashyp kórsetken. Biraq odan ne paıda? Shyǵar kitap shyǵyp ketti, saýda oryndaryna jetti. Bizdińshe, osy resenzıalardy saýda oryndary uıymdastyrsa qaıter edi? Árıne, barlyq shyqqan kitaptarǵa resenzıa uıymdastyryp jatýdyń qajeti joq, biraq ta ishindegi «shıkilerine» sondaı resenzıalar uıymdastyryp, saýda tilimen aıtqanda, «braktaryn» almaı tastasa kitap shyǵarý isinde baspa ornynyń da jaýapkershiligi artar edi.

Bizde aýdarma jumysyna mashyqtanǵan, saýatty, tilge usta birqatar tóselgen aýdarmashylar bar. Biraq osylardyń jumystary zerttelip, tájirıbeleri qorytylyp kórgen emes. Gazet, jýrnaldarymyz tek jaman aýdarmalar jaıynda ǵana, onda da oqta-tekte, jazyp qoıady. Bir kezde Ǵylym akademıasynyń Til men ádebıet ınstıtýtynda jáne Jazýshylar odaǵynda kórkem aýdarma seksıalary bolýshy edi, qazir olar da joq. Endi aýdarma shyǵarmalardyń keń óris alýyna, aýdarmashy kadrlarymyzdyń ósýine, olardyń tájirıbeleriniń molaıýyna baılanysty, osy jumysty qorytyp, zerttep otyratyn, aýdarmashylardyń jumysyna járdemdesip keńes berip otyratyn joǵaryda aıtylǵan ǵylymı, tvorchestvolyq seksıalardy qaıta qurý kerek. Bul seksıalardyń jumysyn Til men ádebıet ınstıtýty dırektorynyń orynbasary men Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń sekretarlarynyń biri basqarýǵa tıis, sóıtkende ǵana osy artta qalǵan jumysty tıisti dárejesine kótere alamyz.

Aýdarmanyń «kóldeneń tabys» bolyp, kóringenge «olja» bolyp júrgeni talaı aıtyldy. Qaı jumys bolsa da alańsyz kóńil bólýdi kerek etedi, onyń ishinde ádebıet jumysy júrdim,bardym isteýdi kótermeıdi. Sondyqtan aýdarma jumysynda professıonal adamdardy kóbeıtip, solardyń kúshin sarqa paıdalaný kerek. Bul úshin kórkem ádebıet baspasy osyndaı adamdardy óz mańyna toptap, jumystaryn uıymdastyryp, negizgi jaýapty aýdarmalardy osy top ádebıetshilerge artýǵa tıis. Eger kórkem ádebıet baspasy osyndaı bir top adamnyń basyn qosa alsa, baspanyń ózine de kóp jeńildik keler edi.

Aýdarma ádebıettiń sapasyn jaqsartý, kemshilikterin túzeý tek baspa oryny men joǵaryda atalǵan eki mekemeniń ǵana jumysy emes, ol kóptiń jumysy. Buǵan kitap oqýshylarymyz ben qatar, ádebıetshiler, ádebıet zertteýshiler, til mamandary túgel at salysýǵa tıis. Ásirese qazir, qazaq halqynyń ádebıeti ósip, mádenıeti joǵary orys halqymen, basqa da eldermen tyǵyz baılanysyp otyrǵanda ádebı tilimizdiń burynǵy qalpynda qala almaıtyny, udaıy damyp otyrǵany zańdy qubylys. Bizdiń tilimizde ǵylymǵa, tehnıkaǵa, saıasatqa baılanysty orys tilinen jáne basqa da tilderden kóptegen termınder enip jatyr, bul jańa termınder tilimizdi baıytyp, ony oramdy etip otyr. Biraq sonymen qatar tilimizdiń damýynda eleýli qatelikter de bar. Bul ásirese aýdarma jumysynda kóbirek kórinip otyr. Qazaq tili men orys tiliniń qurylys zańy múlde eki basqa ekenine qaramastan, bizde keıbir aýdarmashylar sóılem qurǵanda, bir tildi ekinshi tildiń zańyna baǵyndyrýǵa tyrysady, osydan baryp neshe túrli soraqy sóılemder týady. Talaı jaýapty shyǵarmalar osyndaı ádispen aýdarylyp, oqýǵa jaramsyz bolyp qaldy. Osymen qatar, túrlishe jasandy sózder (oqyrman, kórermen degen sıaqty), jasandy etistik túrleri (barýda, kelýde degen sıaqty) paıda bolyp júr. Qazirde etistiktiń osy túri, onyń basqa, baıyrǵy túrlerin tipti yǵystyryp barady. Jáne osyndaı «jańalyqtardyń» bári aýdarma ádebıetten kezdesedi, tól shyǵarmalarda ondaılar neken-saıaq, bolmasa kezdespeıdi. Osylardyń bári jaı áńgime ústinde ǵana sóz bolǵany bolmasa, ǵylym júzinde qorytylyp tıisti baǵasyn alǵan emes. Sondyqtan bul mamandar ádebı tilimizdiń orynsyz shubarlana berýine jol bermeı, onyń damýyna baǵyt siltep basshylyq etip otyrýǵa mindetti.

Jýyqtaǵy ýaqyttardyń ishinde Jazýshylar odaǵy kórkem ádebıet aýdarmasy máselesin Qazaq SSR Mádenıet mınıstrliginiń kollegıasymen birge qaraýdy josparlap otyr. Bizdiń oıymyzsha bul májiliske Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń Til jáne ádebıet ınstıtýtyn da qatystyrý kerek. Osy májiliste aýdarmanyń negizgi máselelerin keńinen keńesip, bolyp kelgen qatelerdiń betin ashyp, oqýshylarymyzǵa shym maǵynasynda kórkem aýdarma berý sharalaryn qatty oılaný kerek. Osy májiliske joǵaryda aıtylǵan úsh mekemeniń úsheýi de jaqsy ázirlenip, isteıtin jumystaryn oılanyp kelýge tıis. Aýdarma — ádebıettiń mańyzdy salasy, endigi jerde oǵan tıisti kóńil bólýimiz kerek.

---