InfoHub Logo

Qart Oraldyń kúngeıinen shyǵystaǵy sonaý Qulyndy dalasyna, Qyzyljardyń teristigindegi qaıyń jaldarynan Qaraǵandynyń kómirli óńirlerine deıin jalpaq dúnıeni jaılap jatqan Tyń ólkesi. Batysynan shyǵysyna deıin 1300 shaqyrymǵa, soltústikten ońtústigine deıin 900 shaqyrymǵa sozylǵan. Alty júz sharshy myń kılometr ulan-baıtaq osynaý jerdi alyp jatqan bul ólkege Fransıa, Belgıanyń ekeýin qatar syıǵyzýǵa bolar edi.

Qostanaı men Soltústik Qazaqstan, Selınograd pen Kókshetaý jáne Pavlodar syqyldy asa iri bes oblysty biriktirgen bul ulan-asyr keń dalanyń óz tarıhy, óz shejiresi bar. Tobyl boıynda Balǵoja men Ybyraıdyń mekeni jatyr. Dańqty ustaz kúlli qazaq jastaryna «Kel, balalar oqylyq» dep osy aradan tuńǵysh uran kótergen Ybyraıdyń daryndy shákirtteri Spandıar Kóbeev pen Nurjan Naýshabaevtyń, Óske aqynnyń jaz jaılaý, qys qystaýlary da alys emes sol aradan. Asyl Maıranyń, aqyn Maıranyń óz arýyna úzildire án shyrqaǵan, quıqyljyta kúı tókken Kerekýdiń kerbez kórikti dalasy jatyr qarsy aldyńda. Odan assań aspandaǵy aqqýmen ánin qosqan, óz tustarynda teńdesi joq uly ánshi kompozıtor Birjan sal men Aqan seri týǵan sulý Kókshe tur. Baýraıynda seksen kól jelsiz túnderde aqyryn ǵana shýlaı syńsyǵan ný ormandar erteginiń keremetterindeı, kóziń toımas kóńil qumary basylmas sandyq tastarmen bólengen tizbek-tizbek taý kúmbezderi, sol kúmbezderdiń qudiretindeı boıyn bultqa tirep Oqjetpes keriledi. Bul — bizdiń súıikti zamanymyzdyń jarshysy, aıaýly azamaty, bulbul aqyny Sáken jyrlaǵan Kókshetaý. Jańa ómir úshin janyn qıǵan azattyqtyń qyzyl týyn kóterip, Amankeldi, Amantaı, Ádilbek sarbazdary dúbirletip ótken azamat soǵysy kúnderiniń baı tarıhy da osy dala. Kókshetaý qalasynyń tóbesinen qarap turǵan Buqpa shyńynda on jeti jasar Valerıan Kýıbyshevtiń bólshevıktik lıstovka tyqqan qoı tasy qasıetti muradaı saqtalyp, aınalasy bolat shynjyr, shoıyn dińgekpen qorshalǵan.

Iá, bul dalanyń tarıhy baı, biraq bolashaǵy odan da ǵajap. Tyń óńirdi ıgerý tyń ómirge jol ashty. Maıbalyq pen Qorǵaljyn, Josaly men Qoıbaǵar jerlerine sovhozdyń alǵashqy qadasy qaǵylyp, aınalada aq shatyrlar ornaǵannan beri ótken alty-jeti jyldyń ishinde, qanshama ıgilikti ózgerister boldy deseńizshi. Osy ulan-baıtaq aımaqta 17 mıllıon gektar jańa jer ıgerildi, júzdegen iri sovhozdar quryldy. Astyq tapsyrý mólsheri segiz ese ósti. Tyń borozdasy tartylardan burynǵy jeti jyldyń ishinde memleketke nebári tórt júz mıllıon putqa jýyq astyq tapsyrylsa, sońǵy jeti jylda keminde úsh mıllıard puttaı astyq qoımaǵa quıyldy. Tyń egini tolqyndap teńizdeı shalqydy. Alyp teńizden súzip alynǵan asyl marjan — altyn dán eshelondar men kemelerge tıelip Otan qambasyna quıyldy, baılyq dańqymyzdy eseleı arttyrady. Qysqa merzim ishinde memleketimiz ólkedegi sovhozdardyń astyǵyn ótkizý esebiniń ózinen ǵana mıllıard som taza tabysqa ıe boldy. Al aq seleýli, maı kóde qarıa dalanyń qara quıqasy tilindegi jańa sovhozdar salýǵa nebári on alty mıllıard som ǵana qarjy jumsalǵan edi. Bul tyń óńirdi túrlendirýge memleket tarapynan kórsetilgen qısapsyz kómektiń aıǵaǵy emes pe?

Qazaqstanda jańa jerler ıgerý, bir kezdegi Magnıtogor alybyn, Túrkstan — Sibir, Selınograd — Qartaly temir joldaryn salý, Belomor — Baltyq, Edil — Don kanaldaryn salý sıaqty, halyqtar dostyǵynyń asa zor saltanatyna ulasty. Gazdy, lústraly, ásem páterlerin, astananyń ǵajaıyp qyzyqtary, úırenshikti jyly oryndaryn tastap, mıdaı dalaǵa Moskva jastary aǵyldy. Tal shybyqtaı buralǵan, qaraqat kóz ýkraın qyzdary, urshyqtaı úıirilgen moldavan jigitteri, qyran uıalaǵan Kavkaz ben Qyrym. Kók jaıqyn kóne Baltyqtyń albyrt ulandary — ulan baıtaq Otanymyzdyń nebir asyl azamattary partıa shaqyrýymen, komsomol joldamasymen tyń ólkede turaqty meken jaılady. Jańa jerler ıgerý jaıdarman halqymyzdyń jaqsy qasıetterin, júreginiń eń asyl, aıaýly sezimderin asqaq ánshiniń áýeleı, áýendeı túsken tátti sazy men tegeýirindi jyryndaı jaınama, jańǵyrta, jigerlendire, jetildire, jelpindire tústi. Qazaqstannyń soltústik bólegi elimizdiń asa iri astyq qoımasyna aınalǵany ózine basqa. Ol urandas, baýyrlas halyqtardyń uly, darqan dostyǵynyń gúl baqshasy boldy. Esil men Tobyl, Obaǵan boılaryn jazdyń samaldy keshinde aralap kórińizshi. Pýshkınniń «Tatána haty», Uly Kobzardyń «O, Dneprosy», Shyǵys Gomeri. Súleıman Stalskıı men jyr alyby Jambyl termeleri, Isanyń jeldirmesi, Lesá Ýkraınka men Márıam Jagor qyzynyń sazdy jyrlary, Bethoven men Qurmanǵazynyń, Chaıkovskıı men Janaq, Ásetterdiń áserli mýzyka áýenderi týysshyl, baýyrmal júregińdi tebirente, terbete asqaqtaıdy. Mádenıettiń saltanatty saraılary qoldan ekken mıýa baq, saıaly sovhoz parkteri erlik eńbektiń gımnine toly. Bul dala asqan qaıǵy, aza tutqan, talaı qazaq sarnap etken baıaǵy Taǵyly men Buǵylyǵa múlde uqsamaıdy. Tipti budan alty-jeti jyl buryn jer kepe, shym úıleri bar aınalasy kóń-qoqysqa toly eski qazaq aýyldarynyń izi de qalmapty. Aýyldar men derevnálar oqtaı túzý kóshelerimen, sándi, sáýletti úılerimen, arqada sırek kezdesetin jemis aǵashtarymen, gúl alańdarymen, gazon, skverlerimen, qaınaǵan ómir, dáýletti turmysymen kóz tartady. Aýylymyz astanaǵa bergisiz.

Adamdardyń oı sanasynda da sony, tyń qubylystar paıda boldy. «Alarmanǵa altaý az, berermenge beseý kóp», «Alystan arbalaǵansha, jaqynnan dorbala», «Ortaq ógizden ońasha buzaýym artyq», «Jarlynyń jalǵyz aty» degen sıaqty kene maqal-mátelder, ıdıomalar tozyǵy jetip eskirdi, kelmeske ketti. «Nan tabýǵa jarasa boldy» deıtin jas jigitterimiz tehnıka tiline sýdaı bolyp, bireýi birneshe mamandyqqa úırendi. Adam «tamaǵy toq, kóılegi kek» bolýyn ǵana oılamaı, ǵylym men tehnıkanyń asqar bıigin, mádenıet shynaryn arman etetin boldy. «Qoı baǵyp qoıyrtpaq ishetin» qoıshy zamany áldeqashan umyt bolyp, orta, joǵary bilimdi maman, zerek alǵyr jastar «Shopan ata» bolýǵa qumartty. Ǵylym doktorlary men kandıdattary, iri oryndardyń basshy qyzmetkerleri, qalam qaıratkerleri, tipti generaldar men polkovnıkterge deıin papahtary men oqaly mýndırlerin sandyqqa salyp, kolhozdar men sovhozdarǵa, iske attandy. Erkekter saýynshy bolýǵa, traktor júrgizýge, qazaq qyzy shoshqa baǵýǵa arlanbaıtyn kún týdy, taǵylyq pen jartylaı taǵylyq jaılaǵan biraq qazynasy mol, bolashaǵy zor aımaq dep bir kezde Lenın aıtqan Oraldyń arǵy beti, partıa men halyqtyń janqıarlyq eńbegi men jasampaz tvorchestvolyq jigeri arqasynda osylaı ózgerdi, osylaı qulpyrdy.

Adam qudireti jomart dalanyń bermesin alyp, tabıǵatqa óktem qaraıtyn dárejege jetti. Aýa raıynyń qolaısyz jaǵdaıyna qaramastan, tyń dalada jyl saıyn mol ónim alynyp keledi. Tyń ıgerý jónindegi usynystar jasalǵan kezde, jospar boıynsha bul jerlerdiń egininiń shyǵymdylyǵy ár gektardan 8 sentner mólsherinde bolatyn. Tyńdaǵy múmkindikter boljaǵanymyzdan anaǵurlym mol bolyp shyqty. Soltústik Qazaqstan oblysy byltyr ár gektardan orta eseppen 12 sentner enim alyp, astyq daıyndaý josparyn bes mıllıon put artyǵymen oryndady. Qostanaıdaǵy iri astyq fabrıkasy — Fedorov sovhozy 32 myń gektar eginniń ár gektarynan 14,5 sentner ónim aldy jáne memleketke 2 mıllıon putqa jýyq astyq ótkizdi. Osy oblystyń Sultan Baımaǵambetov atyndaǵy kolhozynda Kúleshov joldastyń brıgadasy 5 200 gektar eginniń ár gektarynan 16 sentnerden ónim aldy.

Tyń ólkeniń jetijyldyqta óz maıaktary, erlik eńbekte topty jaryp sýyrylyp shyqqan maıtalmandary, jańa tabysqa jigerlendirip, úlgi bolar jaryq juldyz, sham shyraqtary bar. Olar: Tyń ólkede tuńǵysh borozda tartqan ataqty traktorshy, respýblıkanyń úkimet múshesi Mıhaıl Dovjık, dala kemesiniń altyn juldyzdy kapıtany Amankeldi Isaqov, memleketke 1 277 shoshqany salmaǵyn 1 268 sentnerge jetkizip tapsyrǵan Dámeli Jaqsylyqova, Qaraótkel malshysy Ábdiýálı Samaıbaev, taǵy basqalar.

Bular naǵyz jańa zamannyń jańa adamdary, asqaq maqsat, bıik muratqa eli úshin qulash urǵan aqyn jandy adamdar ekenin syr tartqanda uǵasyz. Olardyń ómirge degen óz ólshemderi, ózi topshylaǵan tyń pikirleri, ustamdy oılary bar.

Qaraótkel, Qostanaı, Atbasar, Torǵaı, Kereký, Kókshetaý dalalarynda talaı tamasha adamdardy: mehanızator men malshyny, jumysshy men kolhozshyny kezdestirýge bolady. Tyń dalanyń ıgerilýine baılanysty tyń ónerler órken jaıdy. Onda jastar úshin mehanızatorlardyń 500 mektebi ashylyp, 80 myń adam oqyp jatyr.

Erteń olardyń kóbi-aq Jansultan, Amankeldi, Dovjık sıaqty ór talanty eren júırik bolmysyna kim kepil!

Tyń ólke — dostyq ólkesi dedik. Oǵan tipti «Moskva», «Lenıngrad», «Kıev», «Dnepropetrovsk», «Mınsk» degen sovhoz attaryn mysalǵa alsaq ta jetkilikti. Ol sovhozdardyń deni — sol qalalardan kelip, qazaq dalasyna máńgilik baýyr basqan otandas jas dostarymyz. Olardyń basym kópshiligi osynda úı bolyp, óz aldyna otaý tigip, tútin tútetip, jar qushyp, áke, ana bolǵandar. Ár sovhozdyń klýbynda jeksenbi saıyn shyrqalǵan án, quıqyljyǵan bı alystan estiledi. Gúl kómkerip, qyzyldy-jasyldy lenta taqqan sándi mashınalar jańa poselka kóshelerin asqaq, suńqyldaǵan kúlkimen jaryp etip, qart júregin jasartyp, jas kóńilin jıyn toıǵa julqa tartady. Bul jas jubaılardyń qomsomoldyń úılený toılary. Partıa shaqyrýymen Tyń ólkege taǵy da myńdaǵan jastar kelmek. Eger ótken jeti jyldyń ishinde ár sovhozdyń qurylysyna 13 mıllıon som qarjy jumsalsa, endi taıaýdaǵy bes jyldyń ishinde taǵy da 35 mıllıon som aqsha jumsalady. Bes mıllıon sharshy metrdeı jańa turǵyn úıler, 140 myń oqýshyǵa arnap ondaǵan mektepter, tolyp jatqan balalar baqtary, ıaslıler, monshalar, ashanalar, naýbaıhanalar salynady. Jańadan, 3,7 mıllıon gektar tyń jer ıgerilip, 130 iri astyq sovhozy qurylady. 1961 jyl ishinde Tyń ólkege 20 myń traktor, 18 myń kombaın, 15 myń jatqa, tolyp jatqan dán tazartqysh mashına-saımandar beriledi. Tegeýirindi bul kúsh erteń-aq kóktem egisinde Tyń ólkesiniń egis dalasyn baýramaq. Naǵyz qaýyrt qımyl, qarbalas naýqan bastalatyn kúnder eńbek shabýylynyń alǵashqy kerneıin tartpaq.

Kóp uzamaı Arqanyń jazyq dalasy aq kórpesin túrip tastap, seleý shashyn silkedi de, tań biline boztorǵaıdyń shyrylyna ulasa, traktorlardyń óktem gúrili ólke boıyn jańǵyrtady. Sulý Kóksheniń, qazynaly Qostanaıdyń, keń jazıra Kereký dalasynyń qalyń quıqasyn soqa tili aýdaryp, tuqym sebiledi. Qara jerdiń saýyryn tesip, adam yrysy dán jarady, kóptep kóleńdep, yrǵala teńselip, shetsiz, sheksiz tolqyndaryn qýalaı egin darıasy kókjıekpen shektesedi. Altyn kúzde astyq muhıty temir, tas joldardyń boıymen memleket qoımalaryna aǵylady. Tyń qýatynyń darıadaı shalqıtyn kezi sol. Al ázirshe qar jamylǵan osynaý dala, qar toqtatyp, kóń tógip, jol salyp, qudyq, qazyp, mashına-traktor, soqa-saıman jóndep, dán tazalap júrgen myńdaǵan adamdardyń mańdaı terimen býsanyp, báıgege jaratqan sáıgúlikteı «attandaǵan» uran kútip tur. Óndiris komandırleri jańadan ıgeriletin jerlerdiń mejesin planshettegi kartalaryna túsirip, tyńnyń tunba baılyǵyn neǵurlym uqypty paıdalanýdyń aýyspaly egis júıesine negizdelgen dıspozısıalaryn (joryq jobasyn) belgilep otyr.

Tyń ólkesi — jalǵyz Qazaqstan emes, búkil Otanymyzdyń maqtanyshy. Mine, sol ólkede biz de týdyq. Biz — Tyń ólkesiniń azamatymyz. Bul sózdi biz asa bir iri qýanyshpen aıtamyz, muny aıtqanda júregimiz jyrǵa, keýdemiz kúı sazyna tolǵandaı. Kim bolsań da óziń kelip qarashy. Tyń ólkesinde ne baılyq, ne keremet joq! Bıdaı baılyǵyn — nan baılyǵyn bylaı qoıǵanda, jer astynyń ózi altyn men kúmis, qorǵasyn men mys, bolat pen kómirge toly emes pe! Mine, Tyń ólkesi, bizdiń týǵan ólke osy.

Kel, dostar, jerlester, jazǵy egisti uqypty eńbek, uly jigermen qarsy alaıyq!

---