InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ

Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs magıstranty Jolaýshybaı Ásel

Jetekshisi - f.ǵ.k., ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti Janataev D.J.

Aýdarma – gýmanıtarlyq ǵylymdardaǵy tanym múmkindiginiń sharty. «Grekti qospaǵanda, barlyq eýropalyq fılosofıalar bir tilden ekinshi tilge, bir mádenıetten ekinshi mádenıetke aýdarý prosesinde jáne soǵan baılanysty shyǵarmashylyqta paıda boldy (fılosofıalyq uǵymdar men kategorıalar latyn, ıtalán, fransýz, nemis tilderinde jáne basqa tilderde osylaı qalyptasty). Osyǵan qaramastan, fılosofıa árqashan aýdarmany arnaıy kóńil bóletin sala dep sanamady, óıtkeni ol oıdy qalyptastyrýdyń tildik quraldary problemasyn árdaıym baıqaı almady». Fılosofıa men aýdarma arasyndaǵy baılanys máselesiniń naqty tujyrymdamasy «shyǵarmashylyq» termınin qoldaný arqyly jáne aýdarmanyń fılosofıa damýyndaǵy mańyzdy rólin anyqtaý arqyly kórinis tabady.

Halyqaralyq qatynastardyń jandanýy men basqa mádenıetterge degen qyzyǵýshylyqtyń artý dáýirinde aýdarma máseleleri mádenıetaralyq komýnıkasıa quraly bolǵandyqtan ózekti bolyp tabylady. Aýdarmaǵa arnalǵan fılosofıalyq zertteýlerdiń kópshiligi aýdarmany psıholıngvıstıka, semıologıa, mádenıettaný materıaldaryn zertteıtin fılosofıalyq germenevtıka (túsiný jáne túsindirý teorıasy), bilim teorıasy (refleksıa), komýnıkasıa fılosofıasy jáne t.b. turǵyzynan negizdeıdi.

Aýdarma – bul tildik is-shara. Bul is-árekettiń tar tehnıkalyq formasy sıaqty emes, adamdardyń shyǵarmashylyq belsendiliginiń kórinisi retinde túsinýdi qajet etetin, olardyń jańa jetistikter aǵyndaryn qalyptastyrý qabileti mádenıet, logıka salasynda, jeke adamdar men qaýymdastyqtardyń, qoǵam salasyndaǵy jańa jetistikterge negiz bola alady. Aýdarma, bir jaǵynan, kúndelikti mindetterdi sheshýdiń quraly, mysaly, shetelde dúkenge baryp, qajetti azyqtúlik satyp alý kezinde qoldanylady. Ekinshi jaǵynan, aýdarma – bul tereń shyǵarmashylyq isáreketi, mádenıetterdi jáne olardyń ereksheligi, normalary, logıkasy, sol sıaqty búkil ınterpretasıany túsindirýdiń mańyzdy formasy.

Kez-kelgen til Sepır-Ýorf teorıasyna sáıkes bolatyn ártúrlilikti kóbeıtedi. Sepır-Ýorf gıpotezasynda til – túsindirý quraly bolǵandyqtan, tildiń qurylymy oılaý qurylymy men syrtqy dúnıeni taný tásilin anyqtaıdy deıdi. Bul gıpoteza V.Fon Gýmboldttyń fılosofıalyq jáne lıngvısıkalyq teorıasynan týyndady. Budan aýdarmanyń bir tabıǵı tilden ekinshisine dál sáıkestigi joq ekendigi shyǵady. G.Gadamerdiń aıtýy boıynsha, aýdarma prosesi kezinde túpnusqa tilinde aıtylǵan oı men basqa tilde qaıta jasalǵan oıdyń maǵynalary dál sáıkes kele bermeıdi, keıde tipti tolyqtaı sáıkes kelmeı jatady. Alaıda, aýdarma prosesin qıyndatatyn osy kedergige qaramastan, ár tildiń keremet qasıeti bar – ol barlyq basqa tilderdi jáne «barlyq basqa belgilerdi aýdarýǵa bolatyn semıotıkaǵa (belgiler júıesi) aınalý».

Osy oraıda HH ǵasyrdyń sońyndaǵy bedeldi fılosoftardyń biri T.Kýnnyń tujyrymdamasyn sóz etýge bolady. T.Kýnnyń aıtýy boıynsha, «Túrli teorıany jaqtaýshylar ár túrli mádenı jáne lıngvısıkalyq qoǵamdastyq múshelerine uqsas bolýy múmkin. Osy paralelızmdi moıyndaı otyryp, biz belgili bir maǵynada eki top ta durys degen qorytyndyǵa kelemiz. Mádenıet pen onyń damýyna qatysty bul ustanym relátıvıstik bolyp tabylady».

Shet tilindegi mátinniń aýdarmasy sózsiz sheteldik mádenıetpen tanysýmen jáne onymen kelispeýshilikpen qatar júredi. Osy kelispeýshilik barysynda adam óziniń mádenıetin, óziniń dúnıetanymyn, ómirge jáne basqa adamdarǵa kózqarasyn kóbirek bile bastaıdy. Bul tulǵany damytý tujyrymdamalarynyń birine aınalady. Kelispeýshilik – qarama-qaıshylyqtyń bir túri, al qarama-qaıshylyqtyń sheshilýi damýdyń negizgi kózi bolyp tabylady. Aýdarma árdaıym ártúrli mádenıetterdiń arasyndaǵy kópirge aınalady, demek, mádenıetterdiń jan-jaqtyǵy men aspektileriniń kóbeıip ketýinde ınterpretasıanyń belgili bir múmkindigin týdyrady, bul, saıyp kelgende, qarym-qatynas salasynda týyndaıtyn túsindirý, ıaǵnı mádenı tilder arasyndaǵy qarym-qatynas – bul áleýmettik problema retinde, munda tilderdiń qalyptasýynyń negizi, mádenı jáne t.b jańalyqtar qalyptasady, munda tildiń damýynan bólinbeıtin mádenıet is júzinde jańarady. Tilder salasyndaǵy aýdarma qyzmeti – jeke tulǵanyń ózin-ózi damytýynyń bir túri, óıtkeni barǵan saıyn kúrdelene túsken qoǵam jaǵdaıynda bir tilden ekinshi tilge aýdarma jasaý arqyly, adam ıntellekt jáne tárbıe jaǵynan damıdy.

Aýdarma degenimiz – bul tek oıdy bir tilden ekinshisine aýystyrý ǵana emes, sonymen qatar ıntellekttiń damýy, óıtkeni jańa tildi meńgerý arqyly, jańa mádenıetti ıgeriledi, basqa mádenıetti ıgerý arqyly, ár túrli mádenıetter arqyly damý prosesi júzege asady. Bul eki jaqty proses, birinshiden, jeke ózgeriske, ekinshiden, jeke ózgeris arqyly jalpylama ózgeriske ákeledi. Adamnyń mádenı áleýeti artady, bul saıyp kelgende jeke tulǵanyń jáne tutas qoǵamnyń damýyna jańa baǵyt beredi.

---