Qojabergen jyraý
(derek)
Qojabergen 1663 jyly — qoıan jyly, qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysyna qarasty Jambyl aýdanynyń «Blagoveshenskıı» sovhozynyń Gúltóbe degen jerinde joǵaryda ózimiz aıtqan Tolybaı synshynyń semásynda dúnıege kelgen, Anasy Aqbilek — Orta júz Súıindik arǵyn Aıdabol bıdiń qyzy. Qojabergen bala kezinen bastap ákesi Tolybaı synshynyń týǵan naǵashysy — Kishi júz Álim ulynyń Tórtqara rýynan shyqqan ataqty Jalańtós bahadúr Seıitqul uly urpaqtarynyń qolynda bolyp Úrgenish, Buqara, Samarqand medreselerinde oqıdy. Sebebi Seıitqululynyń áýleti sol kezde osy atalmysh shaharlarda turǵan edi. Qojabergen medreseni bitirip, ımam ataǵyn alsa da qoja, molda, ıshan, sofy bolmaıdy. Sebebi on úsh jasynan óleń shyǵaryp aqyndyq jolǵa bet burady, al on jeti jasynda kemel aqyndar qataryna qosylady. Ańyz áńgimelerdi hıssa - dastanǵa aınaldyryp jyr etedi. Sol ýaqyttan ol batyr aǵalaryna erip joryqqa attanady. Muny jyraý óz óleńinde aıtqan.
Adam dep óz boıyna óner jıǵan,
El-jurtym dep ataıdy meni ımam.
Joryqqa on jetimnen aralasyp,—
Bolǵam joq, molda, sofy, qoja, ıshan.
Qojabergen Samarqand medresesinde birge oqyǵan, jasy ózinen úlken Kishi júz alshyn ishinde on eki ata Baıulyna jatatyn, Esentemir rýynyń Aıbasqalı Qabylanuly degen jigitimen dos bolady. Medreseni tamam etip eline qaıtarda Aıbasqalımen birge kelip, Qabylan bıdiń úıinde qonaq bolady. Bıdiń boı jetip otyrǵan Aısha esimdi qyzyn unatyp, ýádelesip, kóńil qosady da, óz eline baryp áke, aǵalaryna aıtyp, Qarabas degen aǵasyn ertip kelip júzdegen jylqy, túıe qalyńmal berip, quda túsip, qyzdy otaýlatyp alyp qaıtady. 1681 jyly Aıshanyń kelin bop túskenine bir jyl tolǵanda ákesi Tolybaı synshy da, sheshesi Aqbilek te dúnıe salyp, Qojabergen men Aısha aǵasy Qarabas batyrdyń qamqorynda bolady. Qojabergen on jeti jasynda joryqqa shyǵyp júrgen kezinde shyǵarǵan uzaq tolǵaýynda bylaı deıdi:
Qolbasshy batyr bolmasam,
Kebeli saýyt kımeıin.
Tý ustaıtyn bolmasam,
Araby aqboz minbeıin.
Talapty jigit bolmasam,
Urandap jaýǵa tımeıin.
Qarý-jaraq soqpasam,
Zerger bolyp júrmeıin.
Maıdanda jaýdy jeńbesem,
Qyzyq dáýren súrmeıin.
Dýlyǵamnyń tóbesi,
Býylmasa marjanmen,
Basyma ony kımeıin.
(Óleń Qazaq SSR Ǵylym akademıasy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazba qorynda saqtaýly).
Qojabergenniń arab, parsy tilin jetik bilgendigine baılanysty ol Áz-Táýkeniń senimdi elshileriniń biri bolǵanyn bilemiz. Áz - Táýkeniń Tóle, Qazybek, Áıteke sekildi aqylshy bıleri ony kórshiles Qoqan, Hıýa, Buqara handyqtaryna, parsy eline, túrikpenge elshilikke jiberip dıplomatıalyq jumysqa paıdalanǵan. Biz budan jyraýdyń el ishindegi sol kezdegi saıası, qoǵamdyq jumysqa belsene aralasqanyn kóremiz. Ony jyraýdyń myna óleńi dáleldeıdi.
Tiline arab - parsy boldym jetik,
Ony da qoldanbadym óner etip.
Kórshi elge elshilikke ylǵı baryp,
Men júrdim qazaǵyma qyzmet etip.
Ol úlken shejireshi, bilimdar adam bolǵan. Jas keziniń ózinde-aq qazaq halqynyń shyǵý tarıhyn jyrǵa qosyp «Ata tek» degen dastanyn shyǵarady.
Túrikten órbigen eldi toǵyz deıdi,
Tartatyn kúı aspaby qobyz deıdi.
Bashqurt pen qazaq, noǵaı, qaraqalpaq
Tórteýin shejireshiler oǵyz deıdi,—
dep bastalady da, odan ári:
Altaı taý qazaq atam týǵan jeri,
Qytaı-shúrshit, qalmaqty qýǵan jeri.
Alataý, Altaı men Syr meken bolyp
Oǵyzdyń qobyz tartqan kósemderi.
Qazaqtyń túp atasy Oǵyz - Túrik,
Qut qonǵan uıytqy bolyp ornap birlik.
Monǵoldyń Shyńǵyshany shapqan kezde,
Kereı túgil oǵyzǵa salǵan búlik.
Atanǵan babam Ǵalı — Ashamaıly,
Ósirgen myńdap taılaq, qunan - taıdy.
Sibirge urpaqtary qonystanyp
El bolyp erte kezden qanat jaıdy.
Shalqar kól, ný ormandy Sibir jeri,
Sibirdi meken etken kereı eli.
Egin sap, kún kórýdiń qamyn oılap,
Bas qosyp keńes qurǵan bı men begi,—
dep kereılerdiń qaı jerdi mekendep, qaı jerge qonys aýdarǵanyn keńinen baıandaıdy. Al Táýke hanǵa arnap shyǵarǵan «Jetijarǵy» dastanynda ózi mynadaı túsindirme berip ketedi.
Shyǵaıdan soń ornynda Táýke qaldy,
Kezinde Áz-Táýke dep ataq aldy.
Qazybek, Tóle, Áıteke aqylshy bop,
Deıtuǵyn «Jeti jarǵy» zań shyǵardy.
Qojabergen kóp dastan jazǵan aqyn. Ózi qolyna qarý alyp joryqqa shyǵyp, el qorǵaýǵa qatysyp, saıası, qoǵamdyq iske aralasyp júrgendikten dastan - jyrlarynda erlikti, batyrlyqty barynsha dáripteıdi. Máselen: «Er Kókshe», «Eńsegeı boıly Er Esim», «Er Qoılybaı», «Qasqa joldy Er Qasym», «Qabanbaı batyr», «Er Qosaı», «Asan ata», «Er Jánibek», «Qorqyt baba», «Oraq batyr», «Er Edige» sekildi taǵy basqa halyq aýzynda júrgen dastandary osyǵan kýá. Munyń bárinde de aqyn eldi syrtqy jaýǵa qarsy azattyq jolyndaǵy kúreske shaqyryp, qazaq halqynyń birigip, irgeli el bolýyn armandap, sony jyrǵa qosady. Bul jaǵynan alǵanda Qojabergenniń jyr etken taqyrybynyń saıası jaǵynan óte mańyzdy ekenin kóremiz. Sondaı-aq, el ishine keń taraǵan «Qarǵys atqan qalmaq - aı», «Shońǵal, shońǵal, shońǵal tas», «Sylań Syr», «Balqan, Balqan, Balqan taý», «Qazaq pen Noǵaıdyń qoshtasýy» atty kóptegen óleńderi Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń qoljazbalar qorynda saqtaýly.
Qojabergen jyraýdyń jan-jaqty talant ıesi ekenin «Dabyl», «Ańyraqaı», «Bozaıǵyr» jáne óz qolynan jasaǵan kúldirmamaı atty bilteli myltyǵyna arnap «Kúldirmamaı», oǵan qosa «Shubyryndy», «Sulama», «Elim-aı» kúılerin jáne «Elim-aı» ánin shyǵarýy onyń áıgili, ánshi, kúıshi, kompozıtor bolǵanyn dáleldeıdi. Atynan - aq belgili bolyp otyrǵanyndaı ánderi men kúıleriniń taqyryby da kúres, maıdan, el basyna týǵan qıyn kezeńder. Jyraý sol kezdegi halyq zaryn án-kúı tiline aınaldyrady.
Qojabergenniń aqyndyq talantyn tanytqan, tarıhqa atyn qaldyrǵan ataqty shyǵarmasy «Elim-aı» jyr-dastany. Bul qazaq halqynyń ómirindegi aýyr kezeńdi sýretteıtin óleńmen jazylǵan tarıhı shejire, 1723 jylǵy el basyna týǵan apatty kúnderdiń shejiresi.
Qyrqynshy jyldardyń aıaǵy, elýinshi jyldardyń basynda QazMÝ - ge dáris oqyǵan belgili tarıhshy, marqum Ermuqan Bekmahanov óz leksıasynda stýdentterge «Alqakól sulama — aqtaban shubyryndy» oqıǵasyn baıan etkende osyǵan baılanysty «Elim-aı» jyryn shyǵarǵan ertede Qojabergen degen ataqty jyraý bolǵanyn, bir aıyby osy jyraýdyń ómiri zerttelmeı, belgisiz bop qalǵanyn ókinishpen aıtqan-dy. Sonymen birge profesor E. Bekmahanov «Qojabergen jyraý «Elim-aı» dastanynda «Alqakól sulama» emes «Alakól sulama» deıdi. Shyndyǵynda solaı. Sol apatty jylda qazaq halqynyń qyrylýynyń bir sheti Alakólden (qazirgi Taldyqorǵan jerindegi) bastalǵany ras. Al Alqakóldi eshkim bilmeıdi, osy kóldiń aty jańsaq aıtylyp ketken sıaqty» degen edi. Ǵalymnyń sol kezde aıtqan bul tujyrymyna Qojabergen jyraýdyń «Elim - aı» jyryndaǵy myna jyr joly aıqyn dálel bolǵandaı.
Atsyz qap jurt júrisi shaban boldy,
Halqyma ashtyń, soǵys jaman boldy.
Bastalyp el sulaýy Alakólden,
Aqtaban shubyryndy zaman boldy.
Qojabergen jyraýdyń ómirbaıany men óleń-jyrlaryn, qıssa-dastandaryn jınap, saqtaǵan — biz sóz etkeli otyrǵan Segiz seri Bahramuly Shaqshaqov. Ol jınap qurastyrǵan, Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynyń qoljazbalar qorynda saqtalǵan qazaq halqynyń jylnama - shejiresinde osy Qojabergen jaıly edáýir durys derekter bar. Onda bylaı dep jazylǵan: «Qojabergen Tolybaıuly ári batyr, ári jyraý, asa daryndy bolyp týǵan. 1723 jyly — qoıan jyly kúzde jolaýshylap júrip, bastan keshken aýyr oqıǵasyn baıan etken qıssasy — «Elim-aı» jaýgershilik - maıdan kezinde shyǵarylyp, aýyzdan-aýyzǵa taralyp, keıin bul qıssa - dastandy Qojabergen baba ózi hatqa túsirip keıingi urpaqqa mura etip qaldyrǵan».
Qojabergen jyraý osy shyǵarmasynda óziniń bastan keshken qıynshylyq jaǵdaıyn el basyna túsken aýyr apatpen baılanystyra jyrlaıdy. «Elim-aı» shyǵarmasy jeti bólimnen turatyn 3683 shýmaq, ıaǵnı 14732 jol óleń. Bul shyǵarma bizdiń búgingi kúnimizge tolyq kóleminde jetpegen. Bizge jetkeni eki myń joldaı óleń ǵana, ıaǵnı dastannyń birinshi bólimi. (Bul túgeldeı Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynyń Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazbalar bóliminde saqtaýly tur dep joǵaryda aıttyq). «Elim-aı» shyǵarmasynyń birinshi bólimin túgeldeı osy kitapta oqyrmandar nazaryna usynyp otyrmyz.
Tolybaı synshy kenjesi em Qojabergen,
Bata alǵam Ánet penen Áz-Táýkeden.
Kúızelgen el jaǵdaıyn kózben kórip,
Ózegim órtengen soń aıttym óleń.
Dushpannan kek alýǵa ettik sheshim,
Qalaısha aıtpaı qoıam munyń nesin.
Halqymnyń hal-jaǵdaıyn óleń etip,
Jyrladym apat kúnniń shejiresin.—
dep ózi aıtady Qojabergen jyraý «Elim-aı» dastanynda.
Budan buryn baspasózde «Elim-aı» jaıly biraz maqalalar jarıalanǵanyn eske sala ketelik. («Elim-aı» jyr-dastany, «Qazaq ádebıeti» gazeti. 1981 j. 15 maı). Ol maqalada Qojabergenniń ómirbaıany, kim bolǵany tolyq aıtylmaǵan, jyraýdyń týǵan, qaıtys bolǵan jyly da jańsaq kórsetilgen. Keıinirek osy joldardyń avtorynyń «Qojabergen jyraý» atty ocherki («Juldyz» jýrnaly, № 3, 1984 j.) jáne «Elim-aıdyń» avtory kim?» degen tarıhı deregi («Almaty aqshamy», 27 sentábr, 1988 j.) jaryq kórdi. Solaı bola, tursa da Qojabergen jyraýdyń ómiri men tvorchestvosy tolyq qamtyldy deı almaımyz. Onyń ústine 1723 jyldyń qaıǵyly apatynyń birden-bir aıqyn kýási bolǵan «Elim-aı» jyr-dastanynyń jeke kitap bop shyqpaı kelýi ókinishti jaıt.
Endi «Elim-aı» jyrynyń shyǵý tarıhyna toqtala ketelik.
Qojabergen 1723 jyly kókek aıynyń basynda Syr boıyndaǵy Bestam degen jerdi mekendeıtin (qazirgi Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany, «Komýnızm» kolhozynyń jeri) qaıynatasy Qabylan bıdiń aýlyna jubaıy Aısha, Naýan, Beket esimdi balalarymen jáne Aıbek, Ermek deıtin eki atqosshysyn ertip qonaqqa keledi. Úsh júzge dańqy shyqqan áıgili jyraý, elshi ári tilmásh Qojabergendi Kishi júz eli birinen soń biri qonaq etip, ánin, kúıin, jyryn tyńdap jibermeıdi. Sóıtip ol búkil jazdy Syr boıynda ótkizedi. Qyrkúıek aıynyń basynda, eline attanar kezde shyǵystan Jońǵar shabýyly bastalyp ketedi. Sol kezde qazaqqa batystan Edil boıy qalmaqtary da joryqqa shyqqan. Osy oqıǵany aqyn bylaısha jyrlaıdy:
Yzǵarly kún shyǵystan jel keledi,
Shubyrǵan Altaı jaqtan el keledi.
Edilden ýbashy1 qalmaq taǵy shapty,
Zor bóget tas mańdaıǵa kez keledi.
Osylaı eki jaqtan tıdi qalmaq,
Ǵaskerin kún-tún demeı jıdy qalmaq.
Qazaqqa eki betten shabýyldap
Túsirdi beıbit elge aýyr salmaq.
Bastaryn Qarataýdyń munar japqan,
Syldyrap Syrdyń sýy sylań qaqqan.
Júrgende momyn hanym kóship-qonyp,
Kenetten qalmaq qurdy qandy qaqpan.
Zamana kúnnen-kúnge qaǵynyp tur,
Qatal jaý tús - tús jaqtan jabylyp tur.
Aıaıtyn eshbiri de kórinbeıdi,
Talaıtyn jolbarystaı shabynyp tur.
Bul zaman qaı-qaı zaman, mystan zaman,
Qazaqty qaljyratqan dushpan zaman.
Shubyrǵanda izińnen shań boraıdy,—
Qar jaýǵan qańtardaǵy qystan jaman.
Qojabergen jyraýdyń óziniń de batyr bolǵanyn, maıdanǵa qatysyp erlik kórsetkenin «Elim-aı» jyryndaǵy myna joldardan aıqyn kóremiz.
Qazaqsha qıyn boldy kelgen indet,
Ejelden jaýǵa shabý erge mindet.
Shyǵarda jaý qorshaýyn kúshpen buzyp,
Eki ulym maıdanda óldi Naýan, Beket,
Eki ulym, eki atqosshym oqqa ushty,
Tórt bozdaq qara jerdi baryp qushty.
Ólimin tórt sabazdyń kórgenimde,
Órtenip ishi-baýyrym kúıip-pisti.
Kórgen soń sumdyq isti shydaı almaı,
Urandap «Oshybaılap!» 2saldym aıǵaı.
Siltedim ońdy-soldy kók naızany,
Jyǵyldy talaı jendet salyp oıbaı.
Pendeniń bala degen júregi ǵoı,
Az ýaqyt tirshilikte tiregi ǵoı.
Bozdaqtyń jaýdan kegin alý úshin,
Qalmaqtyń jendetterin túıredim ǵoı.
Qalmaqtyń alaqandap urttap qanyn,
Qushtyrdyq talaıyna attyń jalyn.
Áıteýir bir ólim dep qylyshtastyq,
Qazaqtyń qorǵaý úshin mal men janyn.
Úıde, túzde bolsaq ta bir-aq ólim,
Dushpannan alǵan durys eldiń kegin.
Kelsem de alpys birge naızaladym,
Qalmaqtyń qanǵa qumar talaı begin...
Aıyryldy tulpar atym taǵasynan,
Tozyp tur aq kireýkem jaǵasynan
Qaıralǵan qaıqy bolat aldaspanym,
Boıaldy qyzyl qanǵa saǵasynan.
«Elim-aı» dastanynda aqynnyń Áz-Táýkege, Ánet bıge, Qazybekke, Áıtekege, Malaısary bıge, Aqsýat bıge, Dat palýanǵa, Bógenbaı, Jaınaq, Aqpanbet, Baıǵazy batyrlarǵa, Kishi júz hany Ábilqaıyrǵa arnap aıtqan kóp-kóp qanatty shýmaqtary kezdesedi.
Qamdanǵan jasaq jıyp, tigip shatyr,
Qolbasshy Ábilqaıyr qaıda jatyr?
Osylaı eki jaqtan tıdi qalmaq,
Ǵaskerin kún-tún demeı jıdy qalmaq.
Qazaqsha eki betten shabýyldap
Túsirdi beıbit elge aýyr salmaq.
Bastaryn Qarataýdyń munar jaqqan,
Syldyrap Syrdyń sýy sylań qaqqan.
Júrgende momyn halqym kóship-qonyp,
Kenetten qalmaq turdy qandy qapan.
Zamana kúnnen-kúnge qaǵynyp tur,
Qatal jaý tus-tus jaqtan jabylyp tur.
Aıaıtyn eshbiri de kórinbeıdi,
Talaıtyn jolbarystaı shabynyp tur.
Bul zaman qaı-qaı zaman, mystan zaman,
Qazaqty qaljyratqan dushpan zaman.
Shubyrǵanda izińnen shań boraıdy,—
Qar jaýǵan qańtardaǵy qystan jaman.
Qojabergen jyraýdyń óziniń de batyr bolǵanyn, maıdanǵa qatysyp erlik kórsetkenin «Elim-aı» jyryndaǵy myna joldardan aıqyn kóremiz.
Qazaqqa qıyn boldy kelgen indet,
Ejelden jaýǵa shabý erge mindet.
Shyǵarda jaý qorshaýyn kúshpen buzyp,
Eki ulym maıdanda óldi Naýan, Beket,
Eki ulym, eki atqosshym oqqa ushty,
Tórt bozdaq qara jerdi baryp qushty.
Ólimin tórt sabazdyń kórgenimde,
Órtenip ishi-baýyrym kúıip-pisti.
Kórgen soń sumdyq isti shydaı almaı,
Urandap «Oshybaılap!» 3saldym aıǵaı.
Siltedim ońdy-soldy kók naızany,
Jyǵyldy talaı jendet salyp oıbaı.
Pendeniń bala degen júregi ǵoı,
Az ýaqyt tirshilikte tiregi ǵoı.
Bozdaqtyń jaýdan kegin alý úshin,
Qalmaqtyń jendetterin túıredim ǵoı.
Qalmaqtyń alaqandap urttap qanyn,
Qushtyrdyq talaıyna attyń jalyn.
Áıteýir bir ólim dep qylyshtastyq,
Qazaqtyń qorǵaý úshin mal men janyn.
Úıde, túzde bolsań ta bir-aq ólim,
Dushpannan alǵan durys eldiń kegin.
Kelsem de alpys birge naızaladym,
Qalmaqtyń qanǵa qumar talaı begin...
Aıyryldy tulpar atym taǵasynan,
Tozyp tur aq kireýkem jaǵasynan
Qaıralǵan qaıqy bolat aldaspanym,
Boıaldy qyzyl qanǵa saǵasynan.
«Elim-aı» dastanynda aqynnyń Áz-Táýkege, Ánet bıge, Qazybekke, Áıtekege, Malaısary bıge, Aqsýat bıge, Dat palýanǵa, Bógenbaı, Jaınaq, Aqpanbet, Baıǵazy batyrlarǵa, Kishi júz hany Ábilqaıyrǵa arnap aıtqan kóp-kóp qanatty shýmaqtary kezdesedi.
Qamdanǵan jasaq jıyp, tigip jatyr,
Qolbasshy Ábilqaıyr qaıda jatyr?
Semeke, Ǵaıyp, Bolat, Ábilmámbettiń,
Kómegi úsh qazaqqa4 tımedi aqyr.
Kóp tostyń Ábilqaıyr keledi dep,
Tosynnan jaýǵa soqqy beredi dep.
Alaıda negizgi qol kórinbeıdi,—
Qoryqtyń halyq túgel óledi dep.
«Elim-aı» uzaq dastan, ony óleńmen jazylǵan tarıhı epopeıa dep te aıtýymyzǵa bolady. El aýzyndaǵy halyqqa keń taraǵan.
Qara taýdyń basynan kósh keledi,
Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.
Qaryndastan aırylǵan jaman eken
Móltildep eki kózden jas keledi,—
degen óleń osy «Elim-aı» dastanynan alynǵan.
Endi «Elim-aı» jyrynyń bizge, osy kúnimizge qalaı jetkenin sóz etelik. 1723 jyldyń apatyn, halyqtyń kúızelisin óz kózimen kórgen aqynnyń qatty tolǵanysynan týǵan bul aıtýly jyr áýeli aýyzdan-aýyzǵa tarap, elge keńinen málim bolǵan. Keıin el beıbit ómirge kóshken kezde Qojabergenniń «Elim-aı» dastanyn hatqa túsirip, keıingi urpaqqa mura etip qaldyrǵanyn joǵaryda aıttyq. Onyń jazba - jyryn alǵash saqtaýshy óziniń urpaǵy Shaqshaq batyr Kóshekuly. Shaqshaqtan onyń nemeresi Segiz seri jazyp alǵan. Segiz seriniń qoljazbasyn saqtaýshy Táshtıt Tábeıuly Barlybaev deıtin azamat. Táshtıtten Segiz seriniń úlken balasy Mustafa kóshirip alǵan. Mustafadan úsh júzdi aıtyp otyr.
1879 jyly Dáribaı Malybaı uly degen jas shejireshi jigit jattap úırenedi. Dáribaıdan onyń balasy Qojahmet jazyp alyp jattaıdy. Qojahmet 1891 jyly týyp, Soltústik Qazaqstan oblysy, Presnev aýdanyndaǵy «Oktábrdiń 60 jyldyǵy» sovhozynyń ortalyǵy Petrovka selosynda 1978 jyly 87 jasynda qaıtys bolady. Qojahmet aqsaqaldyń balasy Mahmet qazir sol jerdegi orta mekteptiń dırektory bolyp isteıdi.
«Elim-aı» dastanyna baılanysty taǵy bir eske sala ketetin jaıt mynaý. Óz ómirbaıanymen el qasiretin, taǵdyryn jyrlaǵan Qojabergenniń bul «Elim-aı» dastany onyń ózegin jaryp shyqqan, tól shyǵarmasy ekenin qazaq topyraǵynda buryn - sońǵy ótken aqyn - jyraýlar óz shyǵarmalarynda — óleń-jyrlarynda ashyq aıtyp ketkeni belgili. Muny dáleldeıtin derekter az emes. Mysaly: Saratov oblysynyń Basqunshaq kóliniń mańynda týyp ósken, jańbyrshy berishtiń áıgili aqyny Shynıaz Jubatuly (1816—1889 j.) óziniń 1840 tyshqan jyly shyǵarǵan «Maqpal - Segiz» atty dastanynda Elim - aıdy» Qojabergen jyraý shyǵarǵandyǵyn bylaı dep jyrǵa qosady.
Qyzdardyń súıgen Segiz kún men aıyn,
Gúl jaınar qobyzben kúı tartqan raıyn.
Qolyna dombyra alyp ánmen aıtqan,
Babasy Qojabergen «Elim - aıyn».
Al Segiz seri Bahramuly Shaqshaqov 1837 jyly «Qolbasy jyraý» atty dastan shyǵarǵan. Onda «Elim-aı» áni, «Elim-aı» kúıi, Elim-aı» jyry Qojabergen jyraýdiki ekenin ol bylaısha sýretteıdi.
Qojabergen babamyz,
Áride ótken danamyz.
«Elim-aıdaı» qıssasyn
Ánmen shyrqap salamyz.
«Elim-aı» atty án, kúıdi,
Qojabergen shyǵarǵan.
Óz tusynda Qojekeń,
Tulpar minip tý alǵan,
Qojabergen babamnyń,
«Elim-aı» jyryn jattaǵam,
«Ata tekteı» dastanyn
Jadyma myqty saqtaǵam,
«Elim-aı» ánin babamnyń
Bala kezden shyrqadym,
«Elim-aı» kúıin qobyzben
Talaı tartqan suńqarmyn.
Qojabergen babamnyń
«Bozaıǵyr» men «Bozingen»
Degen kúıin tartamyn.
Taratýda jyrlaryn
Moınyma mindet artamyn.
Bul jyrdy Jezqazǵan oblysyndaǵy Nıkolskide turatyn qurmetti shahter, shejireshi, ánshi Pishenbaev Tólepbergennen 1960 jyly 16 ıýlde jazyp aldyq. Osy óleńniń Qazaq SSR Ǵylym akademıasy Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, etnografıa jáne arheologıa ınstıtýtynyń qoljazbalar qoryndaǵy Segiz seriniń qazaq shejiresiniń ishinde tolyq kúıinde saqtalǵanyn aıta ketelik.
Qazaq halqynyń XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysy men XX ǵasyrdyń basynda ómir súrgen fılosof aqyny Máshhúr Júsip Kópeev óziniń 1881 jyly shyǵarǵan «Danalarǵa» atty óleńinde bylaı deıdi:
Ónerge qulash uryp bala jastan,
Tarıhyn bul úsh júzdiń etip dastan.
Balasy Tolybaı synshy Qojabergen
Boı urǵan erlik iske áýel bastan.
Urpaǵy onyń batyr Segiz ótti,
Nıazdaı asyl erdi qasyna ertti.
Qolyna qobyz alyp ór shabytpen
Mura ǵyp shejire - jyr tastap ketti.
Qolbasy, aqyn, jyraý hám elshi - bı,
Shyǵarǵan «Elim-aıdaı» tamasha kúı.
«Elim-aı» áni menen jyryn taǵy,
Shyǵarǵan Qojabergen babańdy súı.
Babadan Qojabergen bata alǵan,
Bógenbaı qanjyǵaly sardar bolǵan.
El qorǵap, qamal buzyp, dańqy shyǵyp,
Oǵan da baqyt penen arýaq qonǵan.
Qazybek, Áıtekedeı kósem ótken,
Áldıbek, Aıtpaı, Maıly sheshen ótken.
Joly úlken, jasy kishi Tóle bıdiń
Áıteke, qaz daýysty Qazybekten.
Olardy bek syılaǵan úsh júz jalpy,
Dana dep baǵalaǵan qazaq halqy.
Jaqsyny qurmetpenen qadirlegen
Ejelden el-jurtymnyń ata salty.
M. Kópeevtiń osy óleńi el ishine keń taraǵan. Biz bul óleńdi Pavlodar qalasynyń turatyny Álkónshekov Temirǵalı ánshiden 1958 jyly 5 avgýsta jazyp aldyq. Dál sonyń keler jylynda Oral oblysyndaǵy Orda aýdanynyń shejireshi qart muǵalimi Zarıpov Ǵumardyń aýzynan da osy óleńdi estidik.
1987 jyly Pavlodar qalasynyń turǵyny jasy seksenge shyqqan eski shejireni kóp jınaǵan, tanymal fólklorshy Eleýke Qaldaıov bizge hat arqyly óz qolyndaǵy bir derekti jiberdi. Onda Sultanmahmut Toraıǵyrov 1911 jyly shyǵarǵan, esh jerde jarıalanbaǵan, el aýzynda saqtalǵan bir eleńinde bylaı dep jazǵan eken:
Kereıde Qojabergen, Segiz ótken,
Qazaqtyń shejiresin jyr ǵyp shertken.
Úsh júzge óleńmenen úndeý tastap,
Olar da birlik úshin eńbek etken.
Sol eki er aqyndyqta jurttan asyp,
Júripti óleń-jyrda jemis shashyp.
Halqyna ulaǵatty is kórsetip,
Ótipti ǵadyl jolmen qadam basyp.
Tarıhta ekeýiniń bolǵany anyq,
Boıyna kúsh pen óner qonǵany anyq.
Artyna óshpesteı ǵyp at qaldyrǵan,
Urpaqqa otanshyldyq jolyn salyp.
Jyrlary ekeýiniń bolǵan artyq,
Ketetin estigende dene balqyp.
Qanshalyq ilim - bilim jyısaq - taǵy,—
Solardan ketken joqpyz biz de artyp.
Bizdiń keıbir ǵalymdarymyz budan ilgerirekte «Elim-aı» jyry Qojabergendiki emes, Topysh aqyn shyǵarǵan dep jazyp júrdi. Bul durys emes. Aldymen Topysh aqynnyń dúnıede bolǵan bolmaǵany belgisiz. Ekinshiden, bolǵan kúnniń ózinde de, «Elim-aıdy» jatqa aıtyp nasıhattaýshy, oryndaýshy bolýy múmkin. Óıtkeni Topysh degen aqynnyń shyǵarǵan óleńi mynaý edi deıtindeı basqa óleń joq. Topysh aıtty dep júrgen óleńniń bári Qojabergenniń «Elim-aıynyń» ishinen alynǵan shýmaqtar. Eger Tobyqtyda Topysh degen aqyn bolsa, ony Abaı men Shákárim óz shejiresinde aıtýy kerek edi ǵoı. Topysh degen aqyn bolǵan dep Abaı da, Shákárim de esh jerde aýzyna almaǵan. Uly jazýshymyz Muhtar Áýezov te Topysh týraly bir aýyz sóz aıtpaıdy. Al búgingi belgili ádebıetshi-ǵalym Qaıym Muhamethanov Topysh degen aqyn oıdan shyǵarylǵan esim deıdi.
Qojabergen jyraýdyń birge týǵan Tobysh degen batyr ári bı aǵasy bolǵany jáne onyń Tobyqty Ánet bıdiń Ásem atty qyzyna úılengeni qazaq shejiresinen belgili. Ánet bı Kishikuly Tolybaı synshyǵa shákirt bolyp órip júrip odan kóp úlgi-ónege alǵan adam. El -jurttyń aıtýy boıynsha, sol Tobyshty qaısy bireýler Topysh dep shatastyryp júrýiń múmkin, Ol Tobysh óleń shyǵarmaǵan,týǵan, ósken jerindegi kereıler Tobyshty aqyn dep tanymaıdy, bı bolǵanyn, batyr bolǵanyn ǵana aıtady. Tobyshtyń balasy Berdiqoja da batyr bolǵan. Ol týraly jazylǵan «Berdiqoja batyr» degen dastan Akademıada saqtaýly.
Zertteýshi keıbir ǵalymdarymyzdyń ertede ótken aqynnyń eleńin jańylys túsinip, tipti tanyp bilmeı jatyp ózge bireýge aparyp japsyrýy bir bul ǵana emes ekeni belgili. Durys kóńil bólinbeý saldarynan, Qojabergen jyraýdyń shyǵarmalary ǵylymı júıeli túrde alynǵan joq. 1936 jyldyń jazynan týǵan jerine eshqandaı ádebı, tarıhı ekspedısıa barmaǵanyn bilemiz. Gúltóbe — Mamanaı jeri qazaqtyń nebir batyry, aqyndar áýleti shyqqan jer ekeni tarıhtan belgili. Máselen, Qojabergenge ilese osy aradan onyń inisi Dástemsal, balasy Ádı, shóberesi Jankisi, Shaqshaq, Buqpa odan keıin Salǵara, Seksen, Janat, Shaǵyraı, Segiz seri, Seıitkereı, Meıramsal, Kórpesh, Seıitjan sal, Qushan seri, Ámirhan, Mustafa, Janaq, Musaıyn, Saparǵalı sekildi elge belgili aqyndar shyqqan.
Soltústik Qazaqstanǵa, sonyń ishinde Gúltóbe — Mamanaı jerine sońǵy ekspedısıa B.Maılın, I Jansúgirov, Ǵ. Músirepov úsheýiniń basqarýymen 1936 jyldyń jaz aıynda barǵanyn derekter dáleldeıdi. Sonda olar ataqty Qojabergen jyraý men onyń urpaqtary jaıly materıal jınap ádebı shyǵarma jazýdy maqsat etken bolýǵa kerek. Biraq osy kisiler jınaǵan mol materıal - muranyń bári 1937 jyly joq bop ketken.
Qazaqtyń belgili aqyny Sáken Seıfýllın Qojabergen jyraý men Segiz seri týraly poema jazýǵa daıarlyq jasap, 1934 jyly kóp materıal jınatady. 1927 jyly olardyń óleńderin, ómirbaıanyn Qyzyljar óńirine baryp ózi de jınaǵanyn derekter dáleldeıdi. Átteń, súıikti Sáken aqynymyz da bul armanyna jete almady...
XIX ǵasyrdyń úshinshi shıreginde Qojabergen jyraý men Segiz seriniń murasyn jınaýǵa qazaq halqynyń alǵashqy aǵartýshy - pedagogy Ybyraı Altynsarın de edáýir kóńil bólgen. Olardyń eńbegin jınaq qyp shyǵarýdy maqsat etkenmen úlgere almaı ol da dúnıeden ótedi. Degenmen, Ybyraı Altynsarınniń «Qazaq hrestomatıasy» jáne «Mahtýbat» degen eńbeginde 1879 jyly kereı Qojabergen jyraýdyń atyn atap, óleńderinen úzindi bergeni mektep oqýlyqtarynan belgili. Marqum İlıas Omarov ilgerirekte Soltústik Qazaqstan oblysynda jumys istep turǵan kezinde Segiz seriniń Musaıynynan týǵan nemeresi Nurmuhanbet jyraýdyń atyn atap, óleńderinen úzindi bergeni mektep oqýlyqtarynan belgili.
Kóshebeniń báıbishesi Balýmarjannan týǵan úlken uly Jaýynger, odan taraǵan Kóshebe urpaqtaryn el Báıbishe balasy nemese Báıbishe Mamanaı jeri qazaqtyń nebir batyry, aqyndar áýleti shyqqan jer ekeni tarıhtan belgili. Máselen, Qojabergenge ilese osy aradan onyń inisi Dástemsal, balasy Ádı, shóberesi Jankisi, Shaqshaq, Buqpa odan keıin Salǵara, Seksen, Janat, Shaǵyraı, Segiz seri, Seıitkereı, Meıramsal, Kórpesh, Seıitjan sal, Qushan seri, Ámirhan, Mustafa, Janaq, Musaıyn, Saparǵalı sekildi elge belgili aqyndar shyqqan.
Soltústik Qazaqstanǵa, sonyń ishinde Gúltóbe — Mamanaı jerine sońǵy ekspedısıa B. Maılın, I Jansúgirov, Ǵ. Músirepov úsheýiniń basqarýymen 1936 jyldyń jaz aıynda barǵanyn derekter dáleldeıdi. Sonda olar ataqty Qojabergen jyraý men onyń urpaqtary jaıly materıal jınap ádebı shyǵarma jazýdy maqsat etken bolýǵa kerek. Biraq osy kisiler jınaǵan mol materıal - muranyń bári 1937 jyly joq bop ketken.
Qazaqtyń belgili aqyny Sáken Seıfýllın Qojabergen jyraý men Segiz seri týraly poema jazýǵa daıarlyq jasap, 1934 jyly kóp materıal jınatady. 1927 jyly olardyń óleńderin, ómirbaıanyn Qyzyljar óńirine baryp ózi de jınaǵanyn derekter dáleldeıdi. Átteń, súıikti Sáken aqynymyz da bul armanyna jete almady...
XIX ǵasyrdyń úshinshi shıreginde Qojabergen jyraý men Segiz seriniń murasyn jınaýǵa qazaq halqynyń alǵashqy aǵartýshy - pedagogy Ybyraı Altynsarın de edáýir kóńil bólgen. Olardyń eńbegin jınaq qyp shyǵarýdy maqsat etkenmen úlgere almaı ol da dúnıeden ótedi. Degenmen, Ybyraı Altynsarınniń «Qazaq hrestomatıasy» jáne «Mahtýbat» degen eńbeginde 1879 jyly kereı Qojabergen jyraýdyń atyn atap, óleńderinen úzindi bergeni mektep oqýlyqtarynan belgili. Marqum İlıas Omarov ilgerirekte Soltústik Qazaqstan oblysynda jumys istegi turǵan kezinde Segiz seriniń Musaıynnan týǵan nemeresi Nurmuhanbet aqsaqalmen kezdesip, Qojabergen men Segiz seri jaıynan materıal jınaýǵa tapsyrma bergen. Biraq ol kisi materıal jınap úlgire almady. Sebebi Nurmuhanbet aqsaqal 1961 jyly 4 sáýirde osy oblystyń Presnov aýdanynyń «Oktábrdiń 60 jyldyǵy» sovhozynda qaıtys boldy.
Osy biz sóz etip otyrǵan Qojabergen Tolybaıulynyń da, Segiz seri Shaqshaqovtyń da Qazaq sovet ensıklopedıasynyń 12 tomdyǵyna enbeı qalǵany ókinishti. Bul tarıhymyzdy zerttep jańa esimderdi taýyp jaryqqa shyǵarýdaǵy osaldyǵymyzdy kórsetse kerek. Osy arada Qojabergenniń ata-tegine baılanysty jáne birer sóz aıta ketýdi jón kórdik. Sebebi, qaısybir ádebıetshilerimiz Qojabergenniń ákesi Tolybaı synshyny Mamanaıdan týǵan dep jańsaq paıymdaýlar jasap júrgeni belgili. Joǵaryda ózimiz aıtqan, bir kezde Segiz seri qurastyrǵan qazaq halqynyń jylnama - shejiresine taǵy da júginýimizge týra keledi. Mamanaıdyń XVIII ǵasyrdyń - ekinshi shıreginde Gúltóbede ómir súrgen kereı rýynyń bedeldi bıleriniń biri ekeni eshqandaı daý týǵyzbaıdy. Al álgi shejirede ashamaıly kereı Janaı batyrdan — Baǵlan bı, odan Farhad batyr, Farhadtan belgili Tanash bı týady. Tanashtyń kóp balasynyń biri — Kóshebe bı. Kóshebeniń báıbishesi Balýmarjannan týǵan úlken uly Jaýynger, odan taraǵan Kóshebe urpaqtaryn el Báıbishe balasy nemese Báıbishe Kóshebe kereı deıdi. Jaýyngerden — Asylbolat, odan Baıbol, Baıboldan Aldaspan, odan Shilikshi bı týady. Osy Shilikshi bıdiń Jańbyrshy, Boranshy, Qulanshy, Aqqas, Qaraqas, Jastaban, Joljaqsy esimdi jeti birdeı batyr uly bolǵan. Shilikshiniń tuńǵysh uly Jańbyrshydan Qaraoraz, Shámil, Mámil degen úsh ul týady. Al Qaraorazdan — Soıyrǵysh, Taýzar, Baýzar, Elaman, Jolaman týady. Taýzardyń Dáýlen, Máýlen, Dáýren, Aqsary, Beksary, Jansary, Bazar, Nazar, Kújigúr atty toǵyz uly bolǵan. Osy toǵyz uldan órbigen urpaqty el-jurt Taýzar kereı dep ataıdy. Taýzardyń úlken balasy Dáýlen batyrdan Malybaı, Jaqsybaı, Tursynbaı, Naýryzbaı, Ertisbaı, Tolybaı, Qarqynbaı, Jarqynbaı, Aýlabaı, Sadaqbaı, Barqyn, Arystan esimdi on eki ul týǵan. Dáýlenniń úlken uly Malybaı batyrdan Maıanbaı, Jaıanbaı atty eki bala bolady. Jaıanbaıdyń — Kóshkinbaı atty ulynyń Beksultan, Qasqabas degen balalary bolǵan. Maıanbaıdan — Bógenbaı (birinshi Bógenbaı batyr), Eginbaı, Emshibaı, Jámshibaı, Qamshybaı týady. Al Eginbaıdan Satybaldy bı, Sarybaı batyr, Satybaı mergen dúnıege kelgen. Satybaldynyń áz - Táýke hannyń elshisi bolǵan Táshim atty batyr balasynan Qajybek, Ákimbek, atty eki ul týady. Qajybekten — Sardarbek, odan ózimiz sóz etip otyrǵan Mamanaı bı týady. Endi Mamanaıdyń urpaqtaryn taratatyn bolsaq, ol bıden — Shóńke, Móńke, Dándibaı, Tánibaı, Mánenbaı, Tanabas, Sazanbaı atty jeti ul týǵan. Mamanaıdyń tórtinshi uly Tánibaıdan — Jaqa, odan Ábil (1873— 1969 j) dúnıege keledi. Ábilden Kárim týady. Qazir 64 jastaǵy sol Kárim Ábiluly Soltústik Qazaqstan oblysy, Jambyl aýdanynyń Svátodýhovka selosynda turady. 1956 jyldyń 16 shildesinde Kárimniń ákesi Ábil qarıamen Presnov aýdanyndaǵy Qaraaǵash aýylynda júzdesip sóıleskenbiz. Ábil qarıa sonda Kóshebe kereı shejiresin joǵaryda biz aıtqandaı etip taratyp bergen bolatyn...
1723 jyly soǵys búlinshiligi bastalǵan soń, Syr boıyndaǵy Qabylan bıge qarasty Esentemir, Jappas, Kerderi, Jaǵalbaıly elderi qonysynan qozǵalyp Edil-Jaıyqqa qaraı kóshedi. Qojabergen solarmen birge attanady. Sol kezde bular jaý qorshaýynda qalady. Qojabergen el-jurtty jaýǵa qarsy soǵysyp, qorshaýdy buzyp shyǵýǵa shaqyryp bylaı dep nasıhat aıtqan.
Asynǵan qutty bolsyn jaraqtaryń,
Sózime qulaǵyń sal qaraqtarym!
Shabýyly ıt qalmaqtyń kúshti eken dep,
Ketpeńder jaýdan qorqyp tarap báriń.
Jyryma kóńil aýdar azamatym,
Bolyńdar jaýdan kekti qaıtaratyn.
Keýdeńde shybyn janyń bolsa eger,
Joǵaltpa jer betinen qazaq atyn.
Sózime qulaǵyń sal, azamatym,
Unasa meniń aıtqan nasıhatym.
Qoja, molda, ıshandar artyn qysyp,
Qorjynǵa salyp qoısyn sharıǵatyn.
Namaz oqyp jatqanda jaýlar qyrar,
Atylǵan dáý myltyqtan dop kep urar.
Minájat qyp jaınamazda otyrǵanda,
It qalmaq ustap alyp tutqyn qylar.
Qojabergen jyraý Syr boıynan attanar kezde joǵaryda aıtylǵan Bestam degen jerdegi úı qabyrǵasyndaı úlken jaqpar tasqa qashap oıyp, Esentemir eliniń atynan qalmaqtarǵa qarǵys aıtyp, óleń jazyp ketken. Ol óleń:
Esentemir degen el edik,
Ǵariptarǵa sep edik.
Meımandy kelgen,
Hosh alǵan
Esebi joq kóp edik,
— dep bastalady. Sol tastaǵy budan 268 jyl burynǵy jazylǵan arabsha jazý, el basyna týǵan qıyn kúnniń eskertkishindeı bop sol qalpynda osy kúnge deıin tur.
Qorshaýdy buzyp shyǵyp, kóp beınet shegip Qojabergen jyraý áıeli Aısha ekeýi eline bet alady.
Bul zaman qaı-qaı zaman, qaıǵy zaman,
Bos ketken er eńbegi zaıǵy5 zaman.
Esil, Ertis, Tobyldaǵy týǵan elge,
Jetetin kún bolar ma esen-aman.
Ótejan, Qarabas bı, Tobysh aǵam,
Úsh aǵam aman ba eken, jaý oǵynan.
Kórem be, týǵan eldi kórmeımin be,
Bilmeımin, jaýdyń beti óte jaman.
Taryǵyp uzaq jolda tarttym beınet,
Týatyn kún bolar ma bizge zeınet.
Qolynda aǵalardyń tiri me eken,—
Eń kenjem, jalǵyz qyzym, qulynym Zeınep.
Aısha ekeýi jolda ań aýlap kúneltip, jaıaý-jalpylap Qorǵaljyn kóline jetkende jońǵar shaýyp, Sibirden taban aýdaryp kóship kelgen óz eliniń kereılerine tap bolady. Joryqta júrgen balalarymen de, aǵalarymen de kezdese almaıdy. Sebebi, úsh aǵasy, tórt uly oqqa ushyp opat bolady. İnisi Asqap batyrdyń qolynda qalǵan qyzy Zeıneppen tabysady.
Qojabergenniń eldiń azattyǵy jolynda kúresip, ómiri sonymen ótken aqyn ekenin joǵaryda aıttyq. Ol eliniń jigitterin bastap shyǵyp qalmaqpen jıyrma jyl boıy soǵysady. Balalarynyń kóbi, nemereleri de osy shapqynshylyqta qaza bolady. 1745 jyly 82 jastaǵy Qojabergen jyraýdyń bastaýymen kereıler jaýdan óz jerin bosatyp Qyzyljar, Gúltóbedegi jer-sýyna, ata mekenine qaıtadan qonystanady.
Qojabergen jyraýdyń Tele, qaz daýysty Qazybek, Áıtekelermen tustas ómir súrip, birge júrip, Ánet bı men Áz Táýkeden bata alǵanyn biz joǵaryda aıttyq. Al Qojabergennen Abylaıhan, Bógenbaı, Asqap, Ersary, Kóshek, Qabanbaı, Jánibek, Bókenbaı, Baıan, Syrym, Eset batyrlar men Bekbolat, Aıtbaı, Malaısary, Qaramende, Aldabek, Áldıbek sekildi bıler úlgi-ónege alǵan. Máselen, Edige bı Tólebaıuly Aqdáýlet esimdi jeti jasar ulyn ertip toqsan alty jastaǵy qartaıyp otyrǵan Qojabergen jyraýdan bata alý úshin sálem bere Gúltóbege keledi. Edige háliń qalaı degende Qojabergen «Kárilik» degen óleńimen jaýap bergen eken. Batasynyń ishinde Edige bıdiń balasy Aqdáýletke Shoń degen esim beredi. Ol bala keıin ósip erjetip Shoń degen ataqty bı bolǵan. Osy arada Shońnyń Aqynbaı atty balasy SSSR halyq artısi, marqum Sháken Aımanovtyń tórtinshi atasy ekenin aıta ketýimiz kerek. Qojabergen jyraý sol Shońmen atalas áıgili Buqar jyraýǵa da ustaz bolǵan.
Shákirtim Súıindikte Buhar jyrshy,
Ol Buhar ózi aqyn, ózi synshy.
Ol - daǵy qarap jatpas attan salar,—
Sózine onyń halqym qulaq túrshi!
Buharjan bıylǵy jyl otyz jasta,
Ataǵy aqyn bolyp shyqty alashqa.
Qaraǵym qatty nalyp júrgen shyǵar,
Túsken soń aýyr beınet qaıtsyn basqa, — deıdi.
Áıeli Aısha men balalary (on jeti uly, bir qyzy bolǵan) ózinen buryn qaıtys bolady da, toqsan toǵyz jastaǵy Qojabergen Balqan degen nemeresi ekeýi aǵasy Qarabastyń shóberesi Shaqshaq batyrdyń (Segiz seriniń atasy) qolynda bolady. 1762 jyly qazan aıynda toqsan toǵyzdan júzge qaraǵan shaǵynda Qojabergen jyraý týǵan jeri Gúltóbede qaıtys bolady. Ákesiniń atymen atalatyn sol jerdegi «Tolybaı synshy qorymyna» jerlenedi. Jyraýdyń aǵasy Qarabastyń joǵaryda aıtylǵan Asqap degen ulynan týǵan belgili Kóshek batyr 1763 jyly Qojabergen babasynyń jylyna arnap as beredi. Ol asqa Abylaıhan, Buhar jyraý, Bógenbaı, Qabanbaı batyrlar, Aqtamberdi, Úmbeteı, Tátiqara, Kótesh jyraýlar qatysady. Kótesh jyraý Qojabergenniń asyna arnap, óleń shyǵarǵan. Ol óz óleńinde asta báıgege úshke bólinip 1500 at shapqanyn aıtady. Óz urpaǵy aqyn Jankisi Kóshekulynyń (1738 — 1817 j. j.) osy asta Qojabergen jyraýǵa arnap úlken joqtaý óleń shyǵarǵany da belgili.
Júz jasaǵan jyraýdyń artynda qalǵan murasy da mol. Sol murany — el aýzyndaǵy óleńderi men jyr-dastandaryn jınap, jaryqqa shyǵarý, búgingi urpaq — bizdiń paryzymyz. Endi jyraýdyń joǵaryda ózimiz sóz etken, «Kárilik» degen óleńin túgel keltirelik.
Ýaǵaleıkýmassalam, naǵashy bı,
Ketip tur qart jıennen bul kúnde kúı.
Qartaıǵan men baıǵusty sóge kórme,
Laıyqty kóre almasań qurmet pen syı.
Aman ba eli-jurtyń jas naǵashy,
Esen bolar Súıindik kári-jasy.
Jas jetip, aq ordada men jatyrmyn,
Ómirdiń ótip qyzyq tamashasy.
Aırylyp on jeti ul men jalǵyz qyzdan,
Jatyrmyn ajal jetpeı sharasyzdan.
Teń túsken óli arýaqpen jaǵdaıym bar,
Júrmiz ǵoı jer betinde amalsyzdan.
Jasymda topty jardym elden buryn,
Maıdanǵa bastap shyqtym qazaq ulyn.
Sypyrǵan tomaǵasyn qyran qustaı,
Samǵaýshy em ár qıaǵa keshki turym.
Esimnen umytyldy óner-bilim,
Qarlyqty kárilik jeńip asqaq únim.
Kózimnen osy kúnde bir-bir ushty,
Tý ustap, tulpar mingen qaıran kúnim.
Jasymda jigit boldym boıdaq syǵan,
Botadaı ot basatyn oınaqshyǵan.
Bul kezde jasym jetip, tánim tozdy,
Dál mine ne bar deısiń oı byqsyǵan.
Bir kezde bozbala edim bulǵaqtaǵan,
Úkilep báıge at minip yrǵaqtaǵan.
Jylqyshyń sýǵa aıdaǵan tozańyndaı
Ol dáýren tabylmaı tur bizdiń mańnan
Qorqamyn ertteýli atqa minýge de
Seskenem shappaq túgil jelýge de.
Saılanǵan saýyt kıip Qojabergen,
Jaramas endi aıańdap júrýge de.
Tosannyń altaýyna jas jetken soń,
Kelmeıdi jastar sálem berýge de,
Ózimniń qatar-qurby taýsylǵan soń,
Zar boldym qart kisini kórýge de.
Bolsam da jurt aǵasy der kúnimde,
Batpaımyn aýyl úıge kirýge de.
Hal ketip, janym júdep osy kúnde,
Aınaldy jastar menen jerýge de.
Kárilik janyma meniń jaman batty,
Áýelden sózim shyryn, tilim tátti.
Keshegi jastyq dáýren qaıta oralmaı,
Qınaltty oı túsirip bizdeı qartty.
Qazaqtyń kórdim talaı jarly, baıyn,
Kómeıden aǵyltýǵa jyrym daıyn.
Kárilik ıyǵymnan myqtap basyp,
Meńdetip álim ketti kún - kún saıyn.
Toqsan bes byltyr keldi jyljı basyp,
Men qaldym sonan keıin jezdeı jasyp.
Saıraǵan gúlbaqshada bulbul edim,
Jolamaıdy jigit-jeleń menen qashyp.
Toqsannyń altaýyna kelip jasym,
Qor boldym jas jetken soń ǵazız basym.
Janymda tiri bolsa otyrmas pa edi,
Aıshadaı tańdap alǵan jan joldasym.
Jasymnan jyraý boldym sózge usta,
Urpaqqa qaldyrýǵa óleń - nusqa.
Adam atadan beri qaraı ólim mıras,
Sum ajal tegis jeter kári, jasqa.
Atadan júz týsań da bir jalǵyzdyq,
Kóńili ár pendeniń basqa - basqa.
Bul kúnde tulpar attan topyrlap ozyp,
Teńelgen jer qyrtysy gaýhar tasqa.
Jigit dep artyq týǵan sony aıtamyz,
Tar jerde qaıyrylysa jan joldasqa.
Jigitter aldy-artyńdy erte oıla,
Tirlikte kún túspesin nadan - nasqa.
Dúnıe bir soqpaq jol burańdaǵan,
Baq taısa, erge dáýlet quralmaǵan.
Túbine sol dúnıeniń jetemin dep,
Baı men bı sodan moınyn bura almaǵan.
Jasyńnan Qojabergen boldyń aqyn,
Dúnıe ótpeıdi dep qaldyń ǵapyl.
Shonjar men osy kezde kún bektiki,
Jarly men jalqy sózin kermes maqul.
Dúnıeden qazań jetip ótip ketseń,
Iesiz qala berer tulpar atyń.
Tirlikpen áli-aq bir kún qoshtasarsyń,
Urpaqqa úlgi etip ket ata saltyn.
Naǵashy hal suraısyń sózben tartyp,
Bir sóziń, bir sózińnen túsedi artyp.
Úlkendi syılaı bilgen ata ulysyń,
Men saǵan jetkize alman jaıymdy aıtyp.
Árqashan qurmetteı bil qazaq ulyn,
Baq qonyp, kóbeıe bersin mal men pulyń.
Han, sultan, tórelerge bılik berme,
Daýly iste jolyń bolsyn, býyrshynym.
Órleı tús qyran qustaı kókte qalqyp,
Úsh júzdi sońyńa ert túgel qamtyp.
Dushpanǵa tirshilikte basyńdy ıme,
Jaınaı ber janyp turǵan otsha shalqyp.
Bir aýyz sózbenen shesh erdiń qunyn,
Negizge al, tórelik berseń, istiń shynyn.
Syılaı bil, el-jurtyńmen til taba bil,
Aqyl ǵoı zıan emes meniń munym.
Bolǵanda sóıleý arzan, utý qymbat,
Aıtqandy eske saqta, durys tyńdap.
Ulaǵatty sizder úshin keńes bolsyn,
Kóreıin óleń sózben azdap jyrlap.
Óziń aıtsań az sóıle, kóp uǵyp al,
Asyl sóz qasıetińdi ketpes urlap,
Atqarǵan ár isińe uqypty bol,
Sapasy artyq bolsyn, meńger shyndap.
Sóıleme kósem bolsań sózdi buldap,
Sóıleı bil qasıetti sóz árkez syrlap.
Syrty syr, ish maǵynasy tereń bolsa,
Tyńdaıdy ondaı sózdi halqyń qundap.
Qydyr daryp baq qonsyn Edige saǵan,
Mereıiń ústem bolyp, artsyn baǵań.
Óziniń qatarynyń aldy bolsyn,
Qasyńa erip kelgen osy balań.
Tiri bolsa bılerdiń zory bolsyn,
Han, sultan, tórelerdiń sory bolsyn.
Bitimine isteri ylǵı saı bop,
Aqdáýlet bolmaı aty, Er Shoń bolsyn.
Til - aýzym tańdanbaımyn deımin tasqa,
Tulǵasy bul ulyńnyń elden basqa.
Eline qorǵan bolyp, bılik aıtyp,
Kelgeı de ǵumyrly bop uzaq jasqa.
Tirlikte qanaǵaty mol, bolsyn qondy,
Sabyrly minezimen bolsyn ońdy,
Edige shyraq, zamana azyp barady.
Bul balań ádil bıdiń bolar sońy.
Kózime buldyraıdy oı menen qyr,
Menen ne óner deısiń aıtqanmen jyr.
Ýaqytyń bitetuǵyn jap-jaqyn dep,
Entelep Ǵazireıil6 jýyqta júr.
Jastarǵa jaqpaıdy aqyl aıtqan týra,
Sol sebep qulaq qoıman aıqaı-shýǵa.
Kárilik aıaq, qol men kózden aldy,
Men boldym zorǵa júrer aq bas bura.
Qartaıdym aqyl-aıla taba almaımyn,
Aryǵan tulpar attaı shabandaımyn.
Aırylǵan qatarynan men bir ǵaryp,
Kórshi úıge shaqyrmasa bara almaımyn.
Toqsannyń altaýyna jasym keldi,
Áıteýir tiri arýaq bop qarańdaımyn.
Saqal, murt, shash aǵarǵan bireý kórsem,
Óksheles inim ǵoı dep shamalaımyn.
Jas jetip, tánim tozyp, kárilik jeńdi,
Álsizbin, tiri janǵa sanalmaımyn.
Dalaǵa ýaqytymen shyqqan shaqta,
Esikti qaıta aınalyp taba almaımyn.
Orda da bolmasa adam alańdaımyn.
Taıaqsyz orynymnan tura almaımyn.
Arnap sálem bergenińe kóp raqmet,
Rasynda, atań túgil babańdaımyn.
Kárilik qaljyratty kúshimdi alyp,
Saqal, murt, shash aǵardy qyraý shalyp.
Qartaıǵan arystandaı men jatyrmyn,
Nemere, shóberege kúnim qalyp.
Júz jastyń qajeti joq aıtsam anyq,
Jaqsy emes aljyp jatqan esten tanyp.
Daýa joq kárilikke amal neshik.
Sondyqtan áýre bolman bosqa nalyp.
Qartaıǵan Qojabergen aıtty dersiń
Barǵanda sálem bere bazyna qyp,
Tórinde kári tarlan jatty dersiń,
Ótkendi ertegi - jyr qazyna ǵyp.
ELİM-AI
(Dastannan úzindi)
BİRİNSHİ BÓLİM
Balasy Haldan-Boshaqtyń Syban Rabtan,
Kórshi eldi jaýlamaq bop kóz alartqan.
Býrátty halqımenen 7qosyp alyp,
Baraby tatarlaryn kelip shapqan.
Baraby tatarlaryn qalmaq shapty,
Tatardyń birtalaıy qyrǵyn tapty.
Qalǵany ubap-shubap, bas saýǵalap,
Jalma-jan qazaq jaqqa kóshe qashty.
Bular kep Kereılerge panalady,
El kerip Orta júzdi saǵalady.
Orta júz qamqoryna alǵannan soń,
Jarymy Baraby eli aman qaldy.
Bul qyrǵyn kóp uzamaı qazaqqa aýdy,
Naımandar tastap kóshti Altaı taýdy,
Jalaıyr, Naıman, Qońyrat, Qaraqalpaq,
Qınaldy toqtata almaı kelgen jaýdy.
Bulardy qýyp qalmaq Qobdany aldy,
Qańyrap Tarbaǵataı, Jaısań8 qaldy.
El bosyp, jer esiz qalǵannan soń,
Ol jerge qalmaqtar kep qonystandy.
Teriskeı Alataýdy qalmaq aldy,
Naıman men Qońyratty qýyp saldy.
Qaıran jer jaý ıeligine kóshkennen soń,
Jońǵardyń Alataýy dep ataldy.
Torǵaýyt, Jońǵar, Oırat — bári qalmaq,
Orystar men qytaıdy júrgen aldap.
Sol eki elden alǵan soń dáý myltyqty,
Keledi joldaǵy eldiń bárin jalmap.
Shydaryn Alataýdyń bult basty,
Kez bolyp, qysańshylyq qazaq sasty.
Jaý qalmaq shegirtkeshe qaptap ketip,
Qaıran el esi shyǵyp, kóshe qashty.
Qyrylý Alakólden bastalyp tur,
Qazaqtar jaý qalmaqtan jasqanyp tur.
Orystar men Qytaıǵa arqa súıep,
It qalmaq sol eki elden kúsh alyp tur.
Qazaqty qalmaq qoly bas salyp júr,
Mekeni ár aýyldyń bos qalyp júr.
Jalaıyr, Naıman, Qońyrat, Qaraqalpaq,
Aırylyp mekeninen zar jylap júr.
Altyn, kúmis, mal berip aıamaı-aq,
Orystar men Qytaıdan bilgir jaldap.
Syban Rabtan den qoıyp ónerpazǵa,
Ǵaskerin úırettirdi bes jyl qamdap.
Bolmasa qalmaqqa óner qaıdan kelsin,
Tetigin zor myltyqtyń qaıdan bilsin,
Osyndaı mol jabdyqpen kelip shapty,
Degendeı qaıratymdy qazaq kórsin.
Yzǵarly kúnshyǵystan jel keledi,
Shubyrǵan Altaı jaqtan el keledi.
Edilden Ýbashy qalmaq taǵy shapty,
Zor bóget tas mańdaıǵa kez keledi.
Osylaı eki jaqtan tıdi qalmaq,
Ǵaskerin kún-tún demeı jıdy qalmaq.
Qazaqqa eki betten shabýyldap,
Túsirdi beıbit elge aýyr salmaq.
Qazaqtyń saharasy jer qulpyrǵan,
Qytaı men orystardy qyzyqtyrǵan.
Qoqan, Hıýa, Buhar da kóz alartyp,
Qazaqty bas salýǵa daıyn turǵan.
Qarýyn orys, qytaı qalmaqqa satty,
Aıdap sap malǵundardy qoqańdatty.
Qyrǵyzyp qazaqtardy qalmaqtarǵa,
Orystar qamaldaryn salyp jatty.
Jaý boldy aǵaıyn el Estek9 bizge,
Jasady ol da joryq elimizge.
Qoqan da kúngeı betten qoqańdady,
Soqtyqpaq oıǵyr, qyrǵyz taǵy bizge.
Musylman kómektespeı musylmanǵa,
Bermedi qarý - járdem qysylǵanda.
Túrikpen, Qoqan, Hıýa, Buhar jaý bop
Jat boldy Ózbek, Tájik din ıslamǵa.
Bekteri oıǵyr, shúrshit bolyp naısap,
Tonady kóshken eldi san atoı sap.
Kúnshildik musylmanǵa kesir boldy,
Bımálim zamananyń syryn aıtsaq.
Oıǵyrdyń anasy — qytaı, atasy — túrik,
Qytaımen kórshi turdy jıensinip,
Soqtyǵyp Uly júzge álsin-álsin,
Shetinen elimizdiń saldy búlik.
Shúrshittiń anasy — qytaı, atasy — arab,
Jatpady olardaǵy tekke qarap..
Tıisip Naıman, Qońyrat, Jalaıyrǵa,
Mazasyn ketirdi eldiń shabýyldap.
Qoqan, Buhar satpady myltyq - qarý,
Olardyń boldy oıy bizdi shabý.
Qazaqqa kúngeı betten túre tıip,
Joldaryn oılastyrdy olja tabý.
Hıýanyń tıgish edi myltyqtary,
Sol myltyq qazaqtarǵa satylmady.
Az edi el ishinde kúldirmamaı, 10
Óziniń ıesinen artylmady.
Qamdanǵan qalyń elde kúsh bolady,
Qamsyz elge jaý - dushpan tus bolady.
Ońtústikten soqtyqty túrikpender,
Sor mańdaıǵa qasqyr da ósh bolady.
Edil men Jaıyq jaqtan kósh keledi,
Kósh bas saıyn bir top nar bos keledi.
Jer men sýdan aırylǵan qıyn eken,
Móltildep kózge ystyq jas keledi.
Edil men Saryarqaǵa kómekke ketken,
Sarbazdar tez oralmaı eli kútken.
Kıindi qyz-kelinshek erkektershe,
Bul kúnde at ústinde adam bitken.
Qazaqtar Buhar jaqqa elshi saldy,
Dushpannan saqtaý úshin mal men jandy.
Elshi aparǵan tartýdy alǵannan soń,
Azyraq Hıýa, Buhar tynyshtaldy.
Shaǵatyn qalmaq bolyp ýly jylan,
Qonystan aýdy qazaq bolyp qulan.
Mal baǵyp, tynysh jatqan elimizge,
It qalmaq oq boratyp, saldy ylań.
El edik, egin egip, beıbit jatqan,
Kútpep ek jaý bolar dep pále baqqan.
Qysqa qam jasaýǵa da úlgirmesten,
Kez boldyq qalyń jaýǵa dabyl qaqqan.
Bastaryn Qarataýdyń munar japqan,
Syldyrap Syrdyń sýy sylań qaqqan.
Júrgende momyn halqym kóship-qonyp,
Kenetten qalmaq qurdy qandy qaqpan.
El kóshti Buhar jaqqa aıdap maldy,
Aırylyp asqar taý men shalqar kólden.
Taraqty, Arǵyn, Qypshaq jyljymady,
Arqada quıqaly jer sary belden.
Syr boıy, Qarataýda qonys bolmas,
Kelse de Úısin - Naıman Alakólden.
Myltyqty jaýdy kórip, shydap bolmas,
Qazaqtar qamdanbaq bop habar bergen.
Basynan Alataýdyń kósh keledi,
Qosh bas saıyn jorǵalar bos keledi.
Aty joqqa attylar járdemdesse,
Qudaıym ondaı isti hosh kóredi.
Qarýyn orys pen qytaı satpaǵan soń,
Qatynas aradaǵy toqtaǵan soń,
Sendeldi handar, bıler aqyl tappaı,
Kenetten qalmaq eldi taptaǵan soń.
Ótken jyl Áıteke bı dúnıeden ótti,
Kelgende elý alty jasqa ajal jetti.
«Baǵyný bir kósemge durys qoı!»— dep,
Bolaryn osy apattyń boljap ketti.
Tóreden Áıteke bı bezin dedi,
Keldi ǵoı kósem saılar keziń dedi.
Qazaqty batyr kesem basqarmasa,
Byt-shyt qylar jaý qalmaq, sezin dedi.
Han, sultan, tóre kúni ótken dedi,
Olardan aqyl-aıla ketken dedi.
Qazaǵym ózińdi-óziń tutas el qyp,
Basqarar endi ýaqyt jetken dedi.
Aqyldy bolsyn batyr kósem dedi,
Basqarsa qazaq bolar esen dedi.
Kórshi elmen tatýlasyp, til tabysar,
Taǵy da bolsyn ózi sheshen dedi.
Osyndaı kópten kósem izde dedi,
Handardy shettetýdi kózde dedi.
Qazaqty tóre bastap kóterter dep,
Maltańdy bı men bekter ezbe dedi.
Úsh júzden úsh aqylshy bolsyn dedi,
Qazaqqa baq pen dáýlet qonsyn dedi.
Saılaǵan kósemderiń kemeńger bop,
Halyqtyń bolashaǵyn sholsyn dedi.
Bul sózdi bı men bekter uǵa almady,
Bas qosyp, durys keńes qura almady.
Úsh júzdiń shonjarlary tóre jaq bop,
Ortadan batyr kósem shyǵa almady.
Ótken kún oılaǵanmen, qaıta oralmas,
Baqyt qus ushyp ketse qaıtyp qonbas.
Ósıetin Áıtekeniń esterine ap,
Qazybek, Tóle, Aqsýat shaıqady bas!
Qazybek, Tóle, Aqsýat sheshen jorǵa,
Qınaldy aqyl tappaı osy jolda.
Saılandy Ábilhaıyr ǵasker basy,
Ózinshe el bıligin alyp qolǵa.
Jas bıi Kishi júzdiń Malaısary,
Ol daǵy aqyl-aıla taba almady.
Bas qosyp Kúltóbede keńes quryp,
Jón kórdi qorshaý buzyp qutylǵandy.
Kim jaqsy kórer deısiń utylǵandy,
Sonda da el apattan qutylmady.
Arasy han, sultannyń ala bolyp,
Saqtaýǵa el birligin umtylmady.
Tóreler Áz Táýkedeı bola almady,
Olarǵa qazaq kóńili tola almady.
Sámeke, Ǵaıyp, Bolat satqyn bolyp,
Kezdeısoq el jaǵdaıy ońa almady.
Edildiń arǵy betin qystap udaı,
Qoldaıtyn odan basqa halyq bolmaı.
Birigip Kishi júzben tize qosyp,
Qalmaqqa qarsy attandy Qara Noǵaı11!
Bolysar odan basqa halyq bolmaı,
Qazaǵym serkesi joq boldy qoıdaı.
Jelikti kúnnen-kúnge qanisher jaý,
İshse de kúndiz-túni qanǵa toımaı.
Bar bolsań, isimizdi ońda qudaı,
Qazaqty qan maıdanda qolda qudaı.
Áz Táýke ólgennen soń, byt-shyt boldyq,
Qazaqtyń basyn qosar kósem bolmaı.
Aıryldy baı, myrzalar saýdasynan,
Bekterdiń ushty baqyt saý basynan.
Ań aýlap júrgen kezi túske aınalyp,
Jańyldy han, sultandar táýbasynan.
Ajyrady er inisi men aǵasynan,
Tómendep burynǵy erlik baǵasynan.
Ósirgen álpeshtep-aq ul menen qyz,
Adasyp qaldy ata-anasynan.
Bas qospaı, qaıran elim bytyrady,
Hal-jaǵdaı kúnnen-kúnge quldyrady.
Jaý atqan dáý myltyqqa tótep berer,
Qazaqtyń qolynda joq esh quraly.
Qolda bar qylysh, qanjar, sadaq, naıza,
Aıbalta, soıyl, shoqpar, ketpen, qaıla.
Osynyń bárin qarý etsek taǵy,
Tappadyq qarsylasyp eshbir aıla.
Iapyrym-aý, mynaý qutsyz jyl ǵoı qoıan,
Qazaqqa degeni me qanǵa boıan!
Jaraly jáne ishetin tamaǵy joq.
Ár jerde ashtan óldi talaı noıan.
Quldyrar boldy endi qoǵamymyz,
Boldy ǵoı aıaq asty Otanymyz.
Ketirgen barsha jurttyń berekesin,
Bıler men hanǵa bolsyn obalymyz.
Qorǵanar joq bekinis, qamalymyz,
Taıdy ǵoı eriksizden tabanymyz.
Jaý atqan dáý myltyqqa toqtaý bolmaı,
Taýsyldy aqyl-aıla, amalymyz.
Qırady aq ordanyń súıekteri,
Kilemniń qyrqyldy ǵoı jıekteri.
Soǵys, ashtyq, sýyqqa urynǵan soń,
Qarttardyń selkildedi ıekteri.
Taldy ǵoı sarbazdardyń bilekteri,
Shaıyldy sardarlardyń júrekteri.
Han, patsha qazynasyndaı bolǵan qazaq
Shoshyndy qulaǵandaı tirekteri.
Tozdy ǵoı arýlardyń jelekteri,
Órtendi taýdyń qaıyń, terekteri.
Sýyqta bala-shaǵa dirdektedi,
Talaı jan esi shyǵyp dedektedi.
Kezinen qazaqtardyń bal-bul ushty,
Kúnderi toı-dýmandy, merekeli.
Bytyrap shil boǵyndaı tozyp ketti,
Bolsa da bizdiń qazaq berekeli.
Darıǵa - aı, el tabany aýǵan ba edi,
Qalmaqta buryn myltyq bolǵan ba edi.
Qashannan qazaq - qalmaq shabyssa da,
Dál mundaı qyrǵyn apat bolmap edi.
Basynan Qarataýdyń kósh keledi,
Kósh bas saıyn taılaqtar bos keledi.
Týysqannan aırylǵan qıyn eken,
Móldirep eki kózge jas keledi.
Elderdiń Buhar jaqta bolmaı jaıy,
Tyshqaqtap kóp qyryldy qulyn-taıy,
Qalmaqtar zor myltyqtan dop atqan soń,
Qazaqtyń oń jaǵynan týmady aıy.
Qysqa qam jasaýǵa el úlgermedi,
Shabyndyq qıyn boldy órtengeni.
Dop atyp dáý myltyqtan nadan qalmaq,
Qazaqty soǵysýǵa keltirmedi.
Qazaqta joq bekinis, qamal, qorǵan,
Saqtaný qıyn boldy jaý oǵynan.
Shubyrdy bet aldyna josyp halyq,
Ajyrap qandy urysta óz tobynan.
Saıǵaqtaı saıa tappaı týǵan jerden,
Baq-bereke qashty ǵoı talaı erden.
Qolyna ustaǵany taıaq bolyp,
Ár jerde qaldy ólip esil mergen.
Qandandy qazaq atam keń dalasy,
Ólik pen ashqa toldy saı-salasy.
Qutqarmaq eldi apattan bolsa - daǵy,
Ánetteı jolda qaldy er danasy.
Soǵys, ashtyq, jut elge kelip qabat,
Qazaqpen hosh aıtysty sán-saltanat.
Qyrylyp bala-shaǵa, kempir men shal,
Tiri júr qarý ustap er-azamat.
Jaý aldy Uly júzdi bultartpastan,
Ústirtke Qaraqalpaq kóshe qashqan.
Orta júz, Kishi júzder qorshaýda bop,
Soǵysyp qalyń jaýmen arpalysqan.
Bekteri Qaraqalpaq bolyp jaltaq,
Olarda oı bolmady tize qospaq.
Birigip tym bolmasa, týys bolyp,
Urysqa shyǵa almady bizdi qostap.
Basynda Kúltóbeniń bolyp jıyn,
Túsindi el zor apatty bolar bıyl.
Qursaýlap jan-jaqtan jaý qorshap keledi,
Qorshaýdan shyǵýǵa amal tabý qıyn.
Taraz ben Túrkistandy qalmaq aldy,
Tashkentke jetip nópir lań saldy.
Tigilgen aq ordalar, qaıran qonys,
Qańyrap tirshiliksiz bosqa qaldy.
Kerderi teńizi 12, Syr, Qarataýdan,
Yqqan el soqqy kórdi qalmaq jaýdan.
Saharadan taba almaı janǵa saıa,
Esti alyp, álsiretti qonys aýǵan.
Shabýyl, ashtyq pen jut qysqan zaman,
Qazaqtan baqyt qusy ushqan zaman,
Qoldanar myltyqtary bolmaǵan soń,
Qalmaqtan qazaq qashyp-pysqan zaman.
Búgingi kún — munar kún,
Jer betin tuman basqan kún.
Jalańtós aspas asýdan,
Kápir qalmaq asqan kún.
Beıbit jatqan halqymdy,
Janyńa qalmaq basqan kún,
Aqyl tappaı qınalyp,
Bılerim qatty sasqan kún.
Panalar jer taba almaı,
Er etegin basqan kún.
Atýǵa bolmaı myltyǵy,
Qalmaqtan qazaq qashqan kún.
Sámeke, Ǵaıyp, Bolat sum,
Sońyna eldi erte almaı.
Hontaıshyǵa satylyp,
Eldiń syryn ashqan kún.
Shaǵyrmaq kúnim tún boldy,
Han men sultan jyn boldy.
Sámeke, Ǵaıyp, Bolattyń,
Satqyndyǵy shyn boldy.
Ábilmámbet solqyldaq,
Aq balshyqsha borpyldaq.
Kelispeıdi erlermen,
Qabandarsha qorsyldap.
Urysýǵa bolmaı hal,
Talaı sabaz boldy dal.
Ár jerde qaldy kómilmeı,
Bala-shaǵa, kempir-shal.
Adamdar kóp sulaǵan,
Balalar kóp jylaǵan.
Talaı sulý symbatty,
Kóziniń jasyn bulaǵan.
Qazaqtyń jasyl dalasyn,
Tútin men shańǵa orantty.
Atańa nálet ıt qalmaq,
Qorǵasyn oqty boratty.
Qumalaqtaı qorǵasyn,
Talaı jandy sulatty.
Dáý myltyqtan túsken dop,
Erdi atymen qulatty.
Bozdaǵynan aıyryp,
Ata-anany jylatty.
Súıgeninen aıyryp,
Sulýlardy shýlatty.
Jekpe-jek. shyǵý az boldy,
Myltyǵyna kápir máz boldy.
Qazaqtar túsip qyspaqqa,
Qalmaqtyń kóńili jaz boldy.
Kishi júz Alshyn Baıuly,
Baıbaqty Dat palýannyń.
Kótergenine qarasań,
Jasyl ala tý boldy.
Ne bolsa da kórem dep,
Soǵysyp jaýmen ólem dep.
Qorshaýdy buzyp ótem dep,
Kúltóbe basy shý boldy.
Er emes jaýdyń týyn qulatpaǵan,
Qalmaqtyń adamy joq jylatpaǵan,
Qolynda myltyǵy kóp nópir qalmaq,
Shyǵýdy jekpe-jekke unatpaǵan.
Túspen dep kápir qalmaq aldaýyna,
Aıanbaı qarsy shyǵyp qas jaýyna.
Orta júz, Kishi júz de kúshin qosyp,
Qalmaqtyń byt-shyt qyldy qorshaýyn da.
Myltyqsyz qazaqtardyń qany qyzdy,
Tastamaı jetektedi ul men qyzdy.
Batyrlar naıza ustaǵan alǵa túsip,
Orta júz, Kishi júzder qorshaý buzdy.
Aǵa balasy — Uly júz bolyp qoldy,
Jaý basyp, qaıran baýyr byt-shyt boldy,
Qazaq pen tatarlarǵa bosqa óshigip,
Syban Rabtan ıt shyqty qandy joldy.
Balasy Syban Rabtan Shona Daba,
Soqtyqty elimizge kóp lań sala.
Jalaıyr men Naımandy qýyp tastap,
Quryǵyn taǵy saldy Dýlattarǵa.
Balasy Syban Rabtan Haldan Seren,
Tatar men qazaqtardy qyra bergen.
Dop atyp zor myltyqtan ústi-ústine,
Kún saıyn jurttyń qanyn tóge bergen.
It qalmaq qazaq qanyn sýdaı shashty,
Myltyǵy kóp bolǵan soń, kúshi asty.
Jaý tıip, esi shyqqan esil Dýlat,
Arǵyn men Qypshaq jaqqa kóshe qashty.
Meıman bop qaıyn jurtqa kelip edim,
Syı-qurmet Kishi júzden kórip edim.
Elime qaıtar kezde jaý qamady.
Jaratqan osynshama ne qyp edim.
Joryqta qyryq bes jyl ǵumyrym ótti,
Orta jas ol da meni tastap ketti.
It qalmaq soǵysýǵa dýshar qyldy,
Bolmasa aqsaqaldyq kezeń jetti.
Qazaqqa qıyn boldy kelgen indet,
Ejelden jaýǵa shabý erge mindet.
Shyǵarda jaý qorshaýyn kúshpen buzyp,
Eki ulym maıdanda óldi Naýan, Beket.
Eki ulym, eki atqosshym oqqa ushty,
Tórt bozdaq qara jerdi baryp qushty.
Ólimin tórt sabazdyń kórgen shaqta,
Órtenip ishi-baýyrym kúıip pisti.
Sol kezde ózimdi-ózim toqtata almaı,
Urandap «Oshybaılap» saldym aıǵaı.
Siltedim ońdy-soldy kók naızany,
Jyǵyldy talaı dushpan salyp oıbaı.
Pendeniń bala degen júregi ǵoı,
Az kúndik tirshilikte tiregi ǵoı.
Bozdaqtyń jaýdan kegin alý úshin,
Qalmaqtyń jendetterin túıredim ǵoı.
Eki ulym bizge erip kelip edi,
Qyzyqty Syr boıynan kórip edi.
Aqyry qan maıdanda shahıd boldy,
Qos qulynym jaý qalmaqqa ne qyp edi.
Qalmaqtyń alaqandap urttap qanyn,
Qushtyrdyq talaıyna attyń jalyn.
Áıteýir bir ólim dep, qylyshtastyq,
Qazaqtyń qorǵaý úshin mal men janyn.
Úıde, túzde bolsań da, bir-aq ólim,
Dushpannan alǵan durys eldiń kegin.
Kelsem de alpys birge naızaladym,
Qalmaqtyń qanǵa qumar talaı begin.
Kezinde qynnan qylysh sýyrylǵan,
Apshysy ıt qalmaqtyń qýyrylǵan.
Orta júz, Kishi júz bop qorshaý buzdy,
Eriksiz dushpan jaqtan tý jyǵylǵan.
Bolsam da qol bastaǵan batyr noıan,
Qaıǵyny ishimdegi qalaı joıam.
Elimnen ǵasker ertip shyqpasam da
Shaıqastym alpys birde bolmaı qoıan.
Aıryldy tulpar atym taǵasynan,
Tozyp tur aq saýytym jaǵasynan,
Qaıralǵan qaıqy bolat aldaspanym,
Boıaldy qyzyl qanǵa saǵasynan.
Qoıan jyl dál alpys bir múshelim ǵoı,
Jasymnan sardar bolǵan kisi edim ǵoı.
Kórshi elge elshilikke ylǵı baryp, -
Halqyma adal qyzmet istedim ǵoı.
Tiline arab, parsy edim jetik,
Ony da qoldanbadym óner etip.
Shamamsha el qorǵany — batyr bolyp,
Men júrdim ez halqyma qyzmet etip.
Adam dep óz boıyna óner jıǵan,
El ishi dep ataıdy meni ımam.
Joryqqa jas kezimnen kóp attanyp,
Bolǵam joq balger, molda, qoja, ıshan.
Jasymnan qol bastaǵan boldym sardar,
Sońyma erip júrdi óńkeı degdar.
Kez boldym alpys birde qatal jaýǵa,
İsine qudirettiń ne amal bar?
Zamana kúnnen-kúnge qaǵynyp tur,
Qatal jaý tus-tus jaqtan jabylyp tur.
Aıaıtyn eshbiri de kórinbeıdi,
Talaıtyn jolbarystaı shabynyp tur.
Boldy ǵoı qıyn zaman ıapyrym-aý,
Jarar edi qazaq qalsa apattan saý.
Úlgirtpeı elden sarbaz jyıýǵa da.
Soqtyqty qapıada meıirimsiz jaý.
Taryǵyp uzaq jolda tarttym beınet,
Týatyn kún bolar ma bizge zeınet.
Qolyńda aǵalardyń tiri me eken,
Eń kenjem—jalǵyz qyzym qulynym Zeınep,
Ótejan, Qarabas bı, Tobysh aǵam,
Úsh aǵam aman ba eken jaý oǵynan,
Kórem be, týǵan eldi, kórmeımin be,
Bilmeımin jaýdyń beti ete jaman.
Darıǵa - aı týǵan jerden alys qaldym,
Belgisiz ne bolary bizdiń haldyń.
Tiri bop elmen birge kezdeser me,
Úıdegi on ul, bir qyz balapanym.
Bilmedim jolda mundaı sor bolaryn,
Apattyń qazaq úshin zor bolaryn.
Orta júz kereı - daǵy aýdy ma eken,
Bilmeımin istiń alda ne bolaryn.
Qaı zaman, myna zaman, baǵy zaman,
Bolar ma baıaǵydaı taǵy zaman.
Qara orman, týǵan jerim alys qalyp,
Qol, darıa kózdiń jasyn aǵyzamyn.
Qyzyǵyn jaýlar kórdi jıǵan malyń,
Naqaqtan qanyn tógip talaı jannyń.
Biz ketkende joryqta júrgen ulym,
Shirkin - aý, tirimisiń qaıda bardyń?
Bul zaman baıqap tursam, qaıǵy zaman.
Bos ketken er eńbegi zaıǵy zaman.
Esil, Ertis, Tobyldaǵy týǵan elge,
Jetetin kún bolar ma esen-aman.
Kenjesi em, Tolybaı synshy Qojabergen,
Bata alǵam Ánet penen Áz Táýkeden.
Kúızelgen el jaǵdaıyn kózben kórip,
Ózegim órtengen soń aıtam óleń.
Elim-aı»— dep bastaı ber Aısha jarym,
Biz aıtpasaq, kim aıtar eldiń zaryn,
Jaýǵa shabar qasymda jasaǵym joq,
Óleń aıtý boldy ǵoı bar amalym,
Biz aıtpaı, eldiń zaryn kim aıtady,
Batyrdy uzaq soǵys qartaıtady.
Tosynnan eli - jurtyn jaý shapqan soń,
Jyraýdy shabynshylyq muńaıtady.
Qart jyraý osyndaıda úlgi aıtady,
Mundaı jaı er qaıǵysyn ulǵaıtady.
Halqyna qysylǵanda aıtpaǵanda,
Paıdaly nasıhatyn kimge aıtady.
Asynǵan qutty bolsyn jaraqtaryń,
Jyryma qulaǵyń sal qaraqtarym.
Shabýyly jaý qalmaqtyń kúshti eken,—
Ketpeńder jaýdan qorqyp tarap báriń.
Joryqta jolyń bolsyn azamatym,
Bolyńdar jaýdan kekti qaıtaratyn.
Keýdeńde shybyn janyń bolsa eger,
Joǵaltpa jer betinen qazaq atyn.
Jyryma kóńil aýdar azamatym,
Unasa meniń aıtqan nasıhatym.
Qoja, molda, ıshandar artyn qysyp,
Qorjynǵa salyp qoısyn sharıǵatyn.
Namaz oqyp jatqanda, jaýlar qyrar,
Atylǵan dáý myltyqtan dop kep urar.
Minajat qyp jaınamazda otyrǵanda,
It qalmaq ustap alyp tutqyn qylar.
Kóńiliń alla men dinge bolsa taza,
Tartqyzsań jaý qalmaqqa qatań jaza.
Jumaqtyń tórinen oryn alarsyńdar,
Keshiriler namazyń bolǵan qaza.
Mekeniń bolsyn taý men orman, toǵaı,
Ol jerden jaý alýy bolmas ońaı.
Urysta qazaq qolyn arýaq qoldap,
Halqyma nadyr alla pana bolǵaı!
Turmystyń kórdiń, mine, aýyrlaryn,
Aman bol qaıda júrseń baýyrlarym.
Tastama ata-anańdy, ul-qyzyńdy,
Qasyńda júrsin birge alǵan jaryń.
Astyńda bolmasa da tulparlaryń,
Aıanbaı soǵysyńdar suńqarlarym.
Maıdanda el, jaýǵa tiri berilmeńder,
Tókpeńder jaý aldynda bettiń aryn.
Bul zaman boldy elge qıyn zaman,
Shiritken tamam eldiń mıyn zaman.
Shubyrǵanda izińnen shań boraıdy,
Qaǵyndy qazaq úshin bıyl zaman.
Qazybek, Er Jánibek, Aldabek bı,
Kórdi olar óz halqynan ketkenin kúı.
Úsheýi tozǵan eldi biriktirer,
Qaıǵyrma, azamattar, esińdi jı.
Tirilikte jaramaıdy kúder úzgen,
Saıla oryn, jer úı salyp, japan túzden,
Qazaqtyń qyzdaryna jaraspaıdy,
Qalmaqtyń bekterine kózin súzgen.
Qyzdarym, kelinderim jaýynger bol!
Dushpanǵa basyńdy ıme, usynba qol!
Sender de qarý-jaraq asynyńdar,
Qalmaqtan kek alatyn ójet jan bol.
Qyzdarym, kelinderim top quryńdar,
Erlershe-kıinińder, saı turyńdar.
Urysta ól, mazaq bolma, berilmeńder,
Qalmaqty selebemen shapqa uryńdar.
Qıynshylyq ylǵı bolmas, áli-aq óter,
Erlerim jaýdy uzatpaı tentireter,
Bógenbaı, Ersaryq Asqap, Jabaı, Káshek,
Qalmaqty qoısha qyrar, zar eńireter.
Shákirtim qaıda eken Buhar jyrshy,
Ol Buhar ári aqyn, ári synshy.
Ol - daǵy qarap jatpas attan salar,
Sózine onyń, halqym, qulaq túrshi!
Buharjan bıylǵy jyl otyz jasta,
Ataǵy aqyndyqpen shyqty alashqa.
Ol - daǵy kóp qaıǵyryp júrgen shyǵar
Túsken soń aýyr beınet qaıtsyn basqa.
Kereıdiń batyry bar Aqpanbetteı,
Oǵan da qoımaýshy edi qalmaq betteı.
Estise, sarbaz jıyp, týyn ustap,
Dushpanǵa kelip tıer janǵan órtteı.
Bar edi Kishi júzde batyr Jaınaq,
Jaý dese attanýshy edi júzi jaınap.
Ol - daǵy halqyn jınap, jasaq quryp,
Qalmaqty «á» degenshe shyǵar jaıpap.
Súıeı júr álsizińdi áli baryń,
Qoldaǵy joldas bolsyn qarýlaryń.
Urysqa jaý qalmaqpen shyqqan kezde,
Alla men arýaq bolsyn syıynaryń.
Bul kelgen zaman boldy bastaryńa,
Toqtaryń qaıyryla júr ashtaryńa.
Qoldaı júr bir-birińdi tastamańdar,
Tize qos, etek jıyp, es barynda.
Urysta qıyndyqqa shydaı bersek,
Qalmaqqa qyrylatyn keler kezek,
Tabaǵyn jaýdyń ózine qaıta tartar,
Bógenbaı, Ersary, Asqap, Jabaı, Kóshek.
Jaýmenen bastalǵanda úlken urys,
Qarshyldap jarqyldasyn almas qylysh.
Bastap ót Saryarqaǵa qalǵan eldi,
Jaraspas er jigitke bosqa turys.
Arshyńdar el ótetin jaýdan joldy,
Shanshyńdar kók naızamen ońdy-soldy.
Maıdanda jolyń bolǵyr sardarlarym,
Jınańdar qurastyryp qalyń qoldy.
Bastasyn tozǵan eldi kósemderim,
Aqylshy bolsyn sózge sheshenderim.
Han, sultan, tórelerdi el sanamaı,
Tize qos, kúshti jıyp esenderiń.
Tórelerge senim joq, el ermesin,
Qazaǵym han tuqymyn dos kórmesin.
Han, sultan, tóre, qoja, óńkeı quzǵyn,
Olarǵa endi tizgin jurt bermesin.
Saryarqa qazaq jeri kindigi dep,
Atanyń múlki bolsyn jıǵandaryń.
Jaý qalmaq — ata jaýym ıt eken dep,
Qalmaqtyń moıny bolsyn qıǵandaryń.
Jaý keregi merýert, marjan ba edi,
Qalmaqqa eldi qyrý arzan ba edi.
Qazaq pen qalmaq talaı soǵyssa da,
Jańbyrdaı.qorǵasyn oq jaýǵan ba edi.
Dáý myltyqtan dop atyp,
Qazaqty qalmaq kúıretti.
Qalmaqqa myltyq atýdy,
Orys pen qytaı úıretti.
Atańa nálet sum qalmaq,
Dáý myltyǵyn súıretti.
Jazyqsyz jurtty bostyryp
Dalany tegis kúńirentti.
Meıman bop kelemin dep qýań Syrǵa,
Qaıta almaı qınaldym ǵoı men de qyrǵa.
Halqymnyń múshkil halyn kózben kórip,
Qobyz ap qosyp turmyn muńdy jyrǵa.
Jasynan er júregi sherge tolǵan,
Halqyna qartaıǵansha qorǵan bolǵan
Qınalyp qysylǵanda, jyr shyǵarǵan,
Kereıde Qojabergen babań bolam.
Súıgen jarym Aıshanyń,
Asyl tegin surasań.
Kishi júz Alshyń ishinde,
On eki ata Baıuly,
Esentemir eli edi,
Sylań Syrdyń boıynda,
Mekeni Bestam jer edi.
Aldynda órgen malynyń,
Esebi joq kóp edi.
Qaıyn atam Qabylan bı,
Óz halqyna bel edi.
Qartaısa da bedeldi,
Aıtýly erdiń biri edi.
Jaǵalbaıly basshysy,—
Sansyzbaıuly Tóspenen.
Tize qosyp ekeýi,
Syıynyp alla, arýaqqa,
Muǵadjar taýǵa barmaq bop,
Kóshti bastap jóneldi.
Jaýda qalyp týǵan jer,
Eńiredi el men er.
Aýdaryp taban kóshse de,
Muǵadjar taýy shalǵaı jer!
Shyqsa da talaı qarsy dushpan jaýǵa,
Shabaqtaı boldy oralǵan qurǵan aýǵa.
Alshynnyń rýlary bel baılady,
Kóshpek bop Edil-Jaıyq, Oral taýǵa.
Kún bar ma endi bizge jıylatyn,
Dám-tuzy týǵan eldiń buıyratyn.
Saýyqshyl, beıbit jatqan qazaq edik,
Jaý kórsek, qarsy birge jumylatyn.
Óskenbiz, qazaq uly bir uıada,
Qyzyqqan el emespiz dúnıaǵa.
Úlkendi kishi syılap árqashanda,
Top bolsa, sóz bastatqan qarıaǵa.
Salǵanmen qalmaq qatty búlinshilik
Qýsa da eldi jerden byt-shyt qylyp.
Shydańdar tobyń buzbaı, azamatym,
Arylar áli-aq bastan qıynshylyq.
Qoldaı júr ǵarybyńdy áli baryń,
Qonystan jyljymańdar kúshi baryń.
Mekennen maral aýsa, jaıy bolmas,
Eske usta, bul sózimdi esi baryń.
Bı men bek bir-birińdi synamańdar,
Daýlasyp el arasyn bylǵamańdar,
Sardarlar sarbaz jınap, kúsh qurańdar,
Sózderin han, sultannyń tyńdamańdar.
Jyrymdy uǵynyńdar mılylaryń,
Qosqaısyń eldiń basyn syılylaryń.
Aıanbaı jaý qalmaqpen soǵysqanda,
Alla men arýaq bolsyn syıynaryń.
Qarataý, Syr, Saryarqa, Edil-Jaıyq.
Turaqty qazaq eli qonysy dep.
Sanańdar túp qazyqqa sony laıyq.
Áýelden mal kindigi órisi dep.
Jasaqty qoımaǵan soń, árbir shepke,
Nasıhat júrmegen soń, ár kez kópke.
Kóshýmen kúni ótken bizdiń qazaq,
Kez boldy beıǵamdyqtan zor indetke.
Mundaı bop jaýdan taban taıǵan ba edi,
Jańbyrsha qorǵasyn oq jaýǵan ba edi.
Ótpes ómir, ótkelsiz keshý bolmas,
Túzde ólmeı, úıde ólgen arman ba edi.
Bastaldy elde ashtyq kóp uzamaı,
Qalmaqtyń shabýyly az bolǵandaı.
Ushyrady shubyryndyǵa jas pen kári,
Sum zaman qazaqtarǵa qas bolǵandaı.
Jaý qalmaq jaqyndady Shýǵa taman,
Seskendi el esi shyǵyp, onan jaman.
Kún saıyn ár aýyldy jaý kep shaýyp,
Ornap tur el basyna aýyr zaman.
Torǵaýyt, Jońǵar, Oırat bári qalmaq,
Orystar men qytaılar qoıǵan jaldap.
Sol eki el qarý-jaraq bergennen soń,
Qurtpaqshy musylmannyń bárin jalmap.
Kúngeı jaqty qaptaǵan qalmaq aldy,
Jetisýdyń óńiri elsiz qaldy.
Bostyryp Úısin, Naıman, Qońyratty,
Jaı jatqan qazaqtarǵa lań saldy.
Jas kelmeı eki kózge qaıtsyn endi,
Kóńilim zor apattan kóp seskendi.
Muzdady jyly júrek kún-tún saıyn,
Jaý qalmaq elge qaptap bettegeli.
Din ordasyn bylǵady kápir qalmaq,
Oq atyp, joldaǵy eldi ótti jalmap.
Aınala qazaq jerin jaýlap alyp,
Túsirdi musylmanǵa aýyr salmaq.
Qor boldy birligi joq bizdiń qazaq,
Basynyp ata jaýym etti mazaq.
Orystar men Qytaıdan kómek alyp,
Kórsetti jaýyz qalmaq elge azap.
Qazaqtyń jaǵdaıyna bolyp qanyq,
Baılaýly qazaq qolyn paıdalanyp.
Iesiz qalǵan jerge shatyr tigip,
Orystar jantalasty qorǵan salyp.
Zerabshanǵa el ketti,
Estilerden es ketti,
Dúnıe-maldy tartyp ap,
Qazaqty jaý eńiretti.
Sum qalmaq shabýyldap birneshe udaı,
Qorshaýdy buzdyq qoldap arýaq, qudaı.
Ashtarǵa attyń birin soıyp berip,
Kelemiz Aısha ekeýmiz júrip tynbaı.
Naǵashym Aıdabol bı, Kúlik myrza,
İsine halqy olardyń bolǵan rıza.
Arýaǵy ekeýiniń qoldaı tússe,
Kórermiz týǵan eldi dám buıyrsa.
Talaıdyń oqqa ushyryp, kesip basyn,
Jaý aldy qazaqtyń keń saharasyn.
Kúnásiz júkti áıeldiń ishin tilip,
Túıredi naızamenen jas balasyn.
Tirilikte bul sumdyqty kórmeıin dep,
Shamamsha jaýǵa soqqy bereıin dep.
Sanańdar túp qazyqqa sony laıyq.
Áýelden mal kindigi órisi dep.
Jasaqty qoımaǵan soń, árbir shepke,
Nasıhat júrmegen soń, ár kez kópke.
Kóshýmen kúni ótken bizdiń qazaq,
Kez boldy beıǵamdyqtan zor indetke.
Mundaı bop jaýdan taban taıǵan ba edi,
Jańbyrsha qorǵasyn oq jaýǵan ba edi.
Ótpes ómir, ótkelsiz keshý bolmas,
Túzde ólmeı, úıde ólgen arman ba edi.
Bastaldy elde ashtyq kóp uzamaı,
Qalmaqtyń shabýyly az bolǵandaı.
Ushyrady shubyryndyǵa jas pen kári,
Sum zaman qazaqtarǵa qas bolǵandaı.
Jaý qalmaq jaqyndady Shýǵa taman,
Seskendi el esi shyǵyp, onan jaman.
Kún saıyn ár aýyldy jaý kep shaýyp,
Ornap tur el basyna aýyr zaman.
Torǵaýyt, Jońǵar, Oırat bári qalmaq,
Orystar men qytaılar qoıǵan jaldap.
Sol eki el qarý-jaraq bergennen soń,
Qurtpaqshy musylmannyń bárin jalmap.
Kúngeı jaqty qaptaǵan qalmaq aldy,
Jetisýdyń óńiri elsiz qaldy.
Bostyryp Úısin, Naıman, Qońyratty,
Jaı jatqan qazaqtarǵa lań saldy.
Jas kelmeı eki kózge qaıtsyn endi,
Kóńilim zor apattan kóp seskendi.
Muzdady jyly júrek kún-tún saıyn,
Jaý qalmaq elge qaptap bettegeli.
Din ordasyn bylǵady kápir qalmaq,
Oq atyp, joldaǵy eldi ótti jalmap.
Aınala qazaq jerin jaýlap alyp,
Túsirdi musylmanǵa aýyr salmaq.
Qor boldy birligi joq bizdiń qazaq,
Basynyp ata jaýym etti mazaq.
Orystar men Qytaıdan kómek alyp,
Kórsetti jaýyz qalmaq elge azap.
Qazaqtyń jaǵdaıyna bolyp qanyq,
Baılaýly qazaq qolyn paıdalanyp.
Iesiz qalǵan jerge shatyr tigip,
Orystar jantalasty qorǵan salyp.
Zerabshanǵa el ketti,
Estilerden es ketti,
Dúnıe-maldy tartyp ap,
Qazaqty jaý eńiretti.
Sum qalmaq shabýyldap birneshe udaı,
Qorshaýdy buzdyq qoldap arýaq, qudaı.
Ashtarǵa attyń birin soıyp berip,
Kelemiz Aısha ekeýmiz júrip tynbaı.
Naǵashym Aıdabol bı, Kúlik myrza,
İsine halqy olardyń bolǵan rıza.
Arýaǵy ekeýiniń qoldaı tússe,
Kórermiz týǵan eldi dám buıyrsa.
Talaıdyń oqqa ushyryp, kesip basyn,
Jaý aldy qazaqtyń keń saharasyn.
Kúnásiz júkti áıeldiń ishin tilip,
Túıredi naızamenen jas balasyn.
Tirilikte bul sumdyqty kórmeıin dep,
Shamamsha jaýǵa soqqy bereıin dep.
Dushpanǵa yza kernep, qarsy shaptym,
Maıdanda shahıd bolyp óleıin dep.
Dushpanmen urys saldym aıanbaı-aq,
Aıaldap aldy-artyma qaramaı-aq.
Meni kórip jastar da attan saldy,
Qalmaqty naızaladyq aıamaı-aq.
Aınalyp zor shaıqasqa urys sońy,
Jańbyrsha jaýyp ketti qalmaq oǵy.
Dushpandar oq borata bastaǵanda,
Shegindi shyǵyn bolmaı qazaq toby.
Qaı zaman, myna zaman, sorly zaman,
Pendeni buǵaýlaıtyn torly zaman.
Atadan ul, anadan qyz aırylyp,
Halqymdy jaılady indet múlde jaman.
Qaǵynyp taryldy ǵoı zamanymyz,
Tozdy ǵoı jaıaý júrip tabanymyz.
Tolassyz zor myltyqtan dop atylyp,
Sarqyldy aqyl-aıla, amalymyz.
Myna zaman, qaı zaman, quıyn zaman,
Jurt shubyryp boldy ǵoı bári aqtaban.
Alakólden bastaldy sulaǵan jurt,
Máńgúrtti esti alyp, qonys aýǵan.
Basynan Qarataýdyń kósh keledi,
Taı, taılaq kósh bas saıyn bos keledi.
Aýyldar jubyn jazbaı birge kóshse,
Bir-birin qıyn jolda es kóredi.
Arqaǵa ketken ǵasker qaıtty oralyp,
Shýǵa jetti atynyń moıny talyp.
Bári de ný qamysqa panalady,
Qalmaq bop shybyn janyn aman alyp.
Ańǵal qazaq aldanǵan,
Tóreniń sózin maldanǵan.
Jan-jaǵynan jaý qamap,
Jol taba almaı daǵdarǵan.
Shapqynshy qalmaq qutyryp,
Jerimizdi taptaǵan.
Dáý myltyǵyn súıretip,
Qumyrysqasha qaptaǵan.
Qyrsyǵy tıip handardyń,
Qalmaqtan halqym utylǵan.
Opasyz sultan, tóreden,
Jón bolar, elim, qutylǵan.
Kósemi joq qazaqtyń basy qatqan,
Tóreler jaý qalmaqqa eldi satqan.
Jasanyp jaraqtanǵan qanquıly jaý,
Bas saldy qazaqtardy beıbit jatqan.
Quı oıla, quı oılama, bitti jumys,
Bastańdar qorshaý buzyp, úlken urys!
Joryqta jolyń bolǵyr bozdaqtarym.
Jaraspas er jigitke bosqa turys.
Han, patsha qazynasyndaı bolǵan qazaq,
Tórt túlik malǵa tolǵan dalalary.
Qarýly ıt qalmaqqa bolyp mazaq,
Úsh júzdiń kóp qınaldy danalary.
Qazaqtar panalady toǵaı - nýǵa,
Keń dala tolyp ketti aıǵaı-shýǵa.
Soǵysqan ıt qalmaqpen qazaq qoly,
Túskendeı bolyp edi ot pen sýǵa.
Óleńge qostym kózben kórgen kópti,
Halqymdy soǵys, ashtyq tentiretti.
Birazy Naıman, Qońyrat, Jalaıyrdyń,
Sarysý ózenine kelip jetti.
Bul zaman, qaı-qaı zaman, mystan zaman,
Qazaqty qaljyratqan dushpan zaman.
Shubyrǵanda izińnen shań boraıdy,
Qar jaýǵan qańtardaǵy qystan jaman.
Qıa almaı dala, taý-tasyn,
Sıǵyza almaı er basyn.
Jer-sýynan aırylyp,
Halaıyq tókti kóz jasyn.
Mingestik Aısha ekeýmiz jalǵyz atqa,
Amaldap qamshy bastyq aqboz atqa.
Qutylyp jaýdan alys kete bardyq,
Áıteýir tutqyn bolmaı ıt qalmaqqa.
Syıynyp alla menen arýaqqa,
Bet túzep biz jóneldik Arqa jaqqa.
«Aýylǵa jetem»— degen zor úmit bar,
Elimdi jolyqtyrsyn bizdiń baqqa.
Mekenim Esil, Ertis, Tobyl boıy,
Elimniń jaıylýshy edi eshki - qoıy.
Kún týyp ata jaýdan kek alatyn,
Qalmaqtyń iske aspasyn haram oıy.
Sum dúnıe opasy joq jalǵan eken,
Bizden burynǵy erlerdi de alǵan eken.
Baquldyq el-jurtymen aıtysa almaı,
Elde ólmeı, dalada ólgen arman eken.
Ótken kún kóz aldyma jaı bir eles,
Kúıinip óleń-jyrmen aıttym keńes.
Júz jıyrma tórt myń paıǵambar men,
Otyz úsh myń sahaba da dúnıeden ótken,
Solardan Qojabergen artyq emes.
Dáýlet - baq pen perzentke asyǵys joq,
Bireýge erte, bireýge kesh beredi.
Joqshylyqqa esh júırik jetken de joq,
Pendege shydamdylyq des beredi.
Sum soǵys, ashtyq pen jut neni qoısyn,
Aıryldy el bar dáýlet pen jıǵan maldan.
It qalmaq oq boratyp nesin qoısyn,
Hal ketti neler asyl sardarlardan.
Sanama birińdi artyq, birińdi kemge,
Birińdi-biriń súıe súringende.
Ár ýaqyt tobyń jazbaı birge júrseń,
Tatısyń az da bolsań, irgeli elge.
Tarqatpa sarbazdarym jıynyńdy,
Jaýdan kek ap, ońaılat qıynyńdy,
Qalmaqty jeńip shyǵyp, qudaı ońdap,
Bozdaqtar qaıtadan tap úıirińdi.
Nur jaýar talapty erge degen ermin,
Esirkep qashan alla jetkeredi.
Qudaıdan elge amandyq tilep júrmin,
Qazaqty qashan qoldap eskeredi.
Qajydy haly azaıyp bizdiń halyq,
Máńgúrtip soǵys, ashtyq júdetkeli,
Kóligin qolda barlar paıdalanyp,
Jóneldi el bet-betine kúneltkeli.
Atqaryp táýir jumys elshilikte,
Unadyq er atanyp kópshilikke.
Aırylyp qasyma ergen tórt bozdaqtan,
Dál búgin men tap boldym kemshilikke.
Batyr dep túsip eldiń yqylasy,
Men boldym jas shaǵymnan joryq basy.
Keshegi orda buzǵan otyz beste,
Syılap edi musylmannyń kári-jasy.
Bolǵanmen oǵyz túrik tekterimiz,
Túriktiń kóp elinen shettedik biz.
Musylman qasqyr bolyp musylmanǵa,
Qandastar jat bop ketti dál osy kúz.
Ýaıymdama Aıshajan!
Qaldy dep boz at shabandap.
Jetermiz elge biz aman,
Ań atyp jep amaldap.
Qaıǵyra kórme, oı oılap,
Qalarmyz dep jaıaýlap.
Esen bolsaq, jan jarym,
Bararmyz elge baıaýlap.
Bógelmeıik aıaldap,
Júreıik atpen aıańdap.
Uzap shyqtyq alysqa,
Jete qoımas ıt qalmaq.
Bolsa da adam úshin jaman resim,
Qalaısha aıtpaı qoıam munyń nesin.
Halqymnyń hal jaǵdaıyn óleń etip,
Jyrladym apat kúnniń shejiresin.
Artymda ózim ólsem atym qalsyn,
Jyryma barsha jurtym qulaq salsyn.
«Babamnyń Qojabergen óleńi»,— dep,
Umytpaı keıingi urpaq esine alsyn.
Samarqand, Buharadan bilim alǵam,
Ónerge qushtar bolyp jas shaǵymnan.
Atanyp zerek shákirt qatarynda,
Úrgenish medresesin tamamdaǵam.
Qorshaýǵa túspeı kóship Tóle ketti,
Sońyna biraz aýyl ere ketti.
It qalmaq bizdi búgin jeńgenmenen
Túbinde jaýdy qazaq jeńer depti.
Qurttatyp et jeıtuǵyn qalmaq kápir,
Qazaqtyń saharasyn jaılady aqyr.
Teńemek bolyp bizben terezesin,
Jaýyǵyp júrýshi edi tigip shatyr.
İs boldy-aý, asa qıyn tańdaı tatyr,
Qorlandy jaıaý qalyp sansyz batyr.
Jaınaǵan gúldeı turmys ǵaıyp bolyp,
Darıǵa - aı, oıda-joqta boldyq paqyr.
Bul apat úsh júz elin tentiretti,
Halyqtyń daıyndyqsyz esi ketti.
Jal-jaıa, qazy-qarta jegen qazaq,
Amalsyz shóp tamyryn qorek etti.
Batyrlardyń aǵasy,
Qyryqta jas shamasy.
Qamqor bolar halyqqa,
Bógenbaıdaı danasy.
Qanjyǵaly Bógenbaı
Altyndy tonnyń jaǵasy.
Osy kúngi sardardyń
Bárinen artyq baǵasy.
Tazartylar kún týar,
Qazaqtyń keń dalasy.
El qorǵany ul týar,
Qalmaqtyń quryr sharasy.
Jazyǵy joq qazaqtyń,
Batyrlar bolar panasy.
Eldi qyrǵan qalmaqtyń,
Jyrtylar áli-aq jaǵasy.
Qazaqtar túıip qabaǵyn,
Qalmaqtyń oryp tamaǵyn.
Qaıta tartar dushpanǵa,
Ózderi tartqan tabaǵyn.
Byt-shyt qyp shebin, qamalym,
Ábden qurtyp amalyn.
Qazaǵym jerin tazartyp,
Taıdyrar qalmaq tabanyn.
Qandy urys eki jaqqa da qıyn boldy,
Aınakól jaǵasynda qyrǵyn boldy.
Orta júz, Kishi júz bop qarsylasyp,
Qalmaqtan alty myń jan shyǵyn boldy.
Qazaqtar qasha kóship urys saldy,
Betpaqta adastyrdy qalmaqtardy.
Edil-Jaıyq, Arqaǵa qazaq aýyp,
Shý, Talas, Syr, Qarataý jaýda qaldy.
Bostyryp Jalaıyr men Naımandardy,
Altaı men Alataýdy qalmaq aldy.
Jalaıyr, Naıman, Qońyrat Bóribaıǵa erip,
Sarysý boıyna kep qonystandy.
Tusynda Tańbaly tas bolyp shaıqas,
Qazaqtar ata jaýmen saldy aıqas.
Qalmaqtar ústi-ústine oq boratty,
Degendeı Úsh júz uly kórip baıqas.
Soǵysyp bul urysta baıqasqanda,
Qaımyqpaı jaý qalmaqpen shaıqasqanda.
Dushpandar jeme-jemde uta almady,
Qolma-qol qazaqtarmen aıqasqanda.
Ashynǵan qazaq qorqyp buǵa almady.
Qalmaqtar jekpe-jekke shyǵa almady.
Myltyǵy jetkilikti kápir qalmaq,
Shyǵýdy jekpe-jekke qalamady.
Bes myńdaı jaý qyrylǵan Úzkent jaqta,
Ekpindep basa kóktep kelgen shaqta.
Bógedik Sarysýda qalmaq qolyn,
Dushpandar ete almady batys jaqqa.
Jaýlarǵa qarsy turdy Alshyn qoly,
Kesildi eriksizden qalmaq joly.
Aımaqkól jaǵasynda jetsek taǵy,
Kelmedi Ábilhaıyr jıǵan toby.
Kóp tostyq Ábilhaıyr keledi dep,
Tosynnan jaýǵa soqqy beredi dep;
Alaıda negizgi qol kórinbedi.
Qoryqtyq halyq túgel óledi dep.
Qamdanyp jasaq jıyp, tigip shatyr,
Qolbasshy Ábilhaıyr qaıda jatyr,
Sámeke, Ábilmámbet, Ǵaıyp, Bolattyń,
Kómegi qazaqtarǵa bolmady aqyr.
Qaıǵyryp qazaq eli shekti ýaıym,
Zor soǵys tómendetip hal-jaǵdaıyn.
Jyrymdy ári qaraı ulastyryp,
Azyraq qaıyn jurtty baıandaıyn.
Basynda mamyr aıy shyqtym jolǵa,
Dedim men alla, arýaq óziń qolda.
Aı júrip qaıyn jurtqa kelip jettim,
Kórmesten eshbir beınet uzaq jolda.
Qazaqtan baqyt shirkin taıǵan ba edi,
Qalmaqta buryn myltyq bolǵan ba edi.
Elimnen baqyt qusy ushyp ketip,
Qalmaqtyń shattaryna qonǵan ba edi.
Qazaqtyń qamsyzdyǵyn jaýlar sezgen,
Tyńshysy qalmaqtardyń eldi kezgen.
Shal-kempir beınesinde jer sharlaǵan,
Sanaqshy tutqyndaldy jannan bezgen.
Qalmaqtyń aıamasyn ábden sezem,
Jaýlardyń qorlyǵyna qalaı tózem.
Dushpandar dáý myltyqtan dop atqanda,
Kúńirendi taý, orman, kól, asaý ózen.
Taraqty Er Baıǵozy 13qoldyń basy,
Bul kúnde jıyrma altyǵa kelgen jasy.
Ol daǵy Kishi júzge kúıeý eken,
Syılaǵan ony da eldiń kári-jasy.
Qatysty Kishi júzden Taılaq mergen,
Qulatty kózdegenin atqan jerden.
Bir mergen Sańyraq atty jaralandy,
Taılaqtyń joldas bolyp qasyna ergen.
Áıgili Taılaq, Sańyraq batyr emes,
Shyǵatyn jekpe-jekke jandar emes.
Ózgeshe mergendikpen aty shyqqan,
Bolmasa dara júrip qylmas eges.
Baıǵozy qolma - qolda eken kúshti,
Er bolyp, jeke shyǵyp, kózge tústi.
Atysqa ǵadettengen qalmaqtardyń,
Betpe-bet kezdeskende, záresi ushty.
Mekendep Tobyl, Ertis eki arasyn,
Qazaqtyń kúıge bólep eń dalasyn.
Saýyqshyl Orta júzdiń Kereıi edik,
Úsh júzdiń jat kórmegen esh balasyn...
You Might Also Like
