Mustafa Shoqaı – alashtyń alyp tulǵasy
Mustafa Shoqaı 1890 jyly 25 jeltoqsanda Syrdarıa gýbernıasy, Aqmeshit ýezi, Narshoqy degen jerde dúnıege kelgen. Kórnekti qoǵam qaıratkeri, Túrkistan Avtonomıasynyń jetekshisi. Qazaq oıshyly, oqymysty, memleket jáne qoǵam qaıratkeri. Aqmeshit (qazirgi Qyzylorda) qalasynda dúnıege keldi. Ol — belgili Torǵaı datqanyń nemeresi, Er Shoqaı — bektiń uly. Naǵashylary Hıýadaǵy qazaq handary tuqymynan.
Mustafa bastaýysh bilimdi aýylda ata-anasynan alady. Osydan soń Tashkenttegi orys gımnazıasyn jáne Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetin úzdik bitirip shyǵady.
1912 jyly túrik-balqan soǵysy burq ete qalǵanda, ol Túrkıany qoldaý qoǵamyna belsene aralasty. Mustafa Shoqaı Memlekettik Dýmanyń Musylman fraksıasy Saıası búrosynda Túrkistan halyqtarynyń birden-bir ókili boldy. Dýmanyń 1916 jylǵy kóteriliske qatysýshylardy jazalaýshy kazaktardyń aıýandyq áreketterin tekserý úshin komısıa qurý týraly sheshim qabyldaýy barysynda M. Shoqaı sheshýshi ról atqardy. Mustafa, sondaı-aq, Quryltaı jınalysyndaǵy «Túrkistan halyqtarynyń quqyǵyn qorǵaý» jónindegi ókilder komısıasyn basqardy.
Ókimet basyna Ýaqytsha úkimet kelgen soń, onyń basshysy A. F. Kerenskıı M. Shoqaıǵa mınıstrdiń portfelin usynady, biraq Mustafa bul usynystan bas tartady.
1917 jylǵy Aqpan tóńkerisi M. Shoqaı tobynyń Túrkistanda birtutas Túrkistan federasıasy quramyndaǵy ulttyq avtonomıalar qurýǵa daıyndalýyna yqpal etti. Biraq Ýaqytsha úkimet Túrkistan halyqtarynyń ózin-ózi bıleýine qarsy shyqty.
1917 jyldyń naýryzynda M. Shoqaı Tashkenttegi Musylmandar kongresinde qurylǵan Musylman ortalyǵyn basqardy. Musylman ortalyǵy da avtonomıa qurýǵa ázirlene bastady.
1917 jyldyń Qazan tóńkerisin túrkistandyqtar qýana qarsy aldy. Biraq bul qýanysh uzaqqa sozylǵan joq, Keńes ókimeti de Túrkistan avtonomıasyna úzildi-kesildi qarsy bolatyn.
1917 jyldyń 22 qarashasynda Qoqanda barlyq saıası partıalar men qozǵalystardyń Búkiltúrkistandyq kongresi ótip, onda Qoqan avtonomıasynyń qurylǵandyǵy jarıa etildi. Onyń prezıdenti bolyp Mustafa Shoqaı saılandy. Osy jyldyń jeltoqsanynda M. Shoqaı «Alashorda» úkimetiniń quramyna kiredi.
1918 jyldyń qańtarynda qarýly jumysshy otrádtary men qyzylgvardıashylar Qoqandy shabýylmen basyp alǵan soń, M. Shoqaı Grýzıaǵa ketti. Onda ol Kavkaz halyqtarynyń demokratıalyq qozǵalysyna belsene at salysady.
1920 jyly qyzyl ásker Grýzıaǵa kirgende, M. Shoqaı Túrkıaǵa qonys aýdardy, odan ári Berlın asyp, keıin Fransıada turaqtady. Emıgrasıada júrip M. Shoqaı keńestik ezgidegi Túrkistan halyqtarynyń ómirin kórsetýge arnalǵan jýrnaldar men gazetter shyǵarýdy uıymdastyryp, olardyń jumysyna belsene aralasady. Stambul men Parıjde, Berlın men Londonda, Varshavada ol Orta Azıa týraly maqalalaryn, teorıalyq zertteýlerin, tarıhı jáne saıası sholýlaryn jarıalady. Ol uıymdastyrǵan «Jańa Túrkistan» jáne «Jas Túrkistan» jýrnaldary tıisinshe Stambul men Berlınde basylyp turdy. Uly Otan soǵysy bastalysymen M. Shoqaı tutqyndalyp, Parıj túbindegi Kompen konslagerine jiberiledi. Osynda eki apta ustalǵan ol keıinnen bosatylady. M. Shoqaı úıinde uzaq bola almaıdy. Ony áýeli Germanıaǵa, keıinnen Polshaǵa jáne Ýkraınaǵa ákelip, tutqynǵa túsken túrkistandyqtarmen júzdestiriledi. Lagerlerdiń birinde qazaqtyń ardager uly 1941 jyldyń 27 jeltoqsanynda dúnıeden ótti.
Gýmanıs-oıshyl, demokrat, ensıklopedıalyq bilim ıesi Mustafa Shoqaı aǵartýshy, Orta Azıa men Qazaqstan halyqtary tarıhy men mádenıetiniń joqtaýshysy boldy, aǵylshyn, fransýz, nemis, túrik jáne arab tilderin óte jetik meńgerdi. Búkil ǵumyryn ol Orta Azıa men Qazaqstan halyqtarynyń ar-abyroıyn qorǵaýǵa, shyndyq úshin kúreske arnady. Onyń jan-júregi óle-ólgenshe týǵan halqymen birge boldy.
Aýyl moldasynan hat tanyǵannan keıin 1902 jyly Tashkenttegi erler gımnazıasyna oqýǵa qabyldanady.1912 jyly Sankt-Peterbýrg Imperatorlyq ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirgen. Aǵylshyn, fransýz, túrik, ózbek, orys tilderin bilgen. Stýdenttik jyldary ımperıa astanasyndaǵy demokratıalyq qozǵalystarǵa qatysady.
Mustafa alǵash saýatyn ashqan Álish medresesi Shıelide Sulýtóbeniń Narshoqy qumynda Shoqaı qystaýynda bolǵan. Qazir qulaǵan, orny jatyr, kirpishteri áli tabylady. Eki bólmeli medreseniń bir bólmesinde balalar oqyǵan, ekinshi bólme meshit bolypty. Álish – Shoqaıdyń ortanshy inisi, ıaǵnı Mustafanyń aǵasy. Álish Tashkentten aldyrǵan Erim tóre degen muǵalimniń musylmanshylyq ta, oryssha da saýaty bolǵan.
«Mustafa Shoqaı qory» Narshoqyǵa búkil Túrkistan táýelsizdigi jolyndaǵy kúresker kóseminiń týǵan jeri ekendigin bildiretin belgi ornatty. Úkimet tarapynan Abaıdyń Jıdebaıdaǵy, Shoqannyń Syrymbettegi úıleri qalpyna keltirilgeni sıaqty, «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda Narshoqydaǵy qystaý men medrese qalpyna keltirilip, tarıh eskertkishi retinde saqtalsa, mektep oqýshylaryn, stýdent jastardy, oblys ortalyǵyna, aýdanǵa kelgen qonaqtardy tanystyrýǵa alyp baratyn tarıhı orynǵa aınaldyrsa jón bolmas pa?!
Úıden alǵash alysqa uzap shyǵyp Perovskidegi orys-qyrǵyz (qazaq) mektebine oqýǵa túskende Mustafa jeti jasta bolypty. Narshoqydan Perovskige oqýǵa attaný bala Mustafanyń dana Mustafaǵa aınalar qadamynyń bastamasy edi. 1910 jyly Tashkent erler gımnazıasyn, 1914 jyly Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetin altyn medalmen bitirip shyǵýy onyń osy jastaıynan maqsatkerliginiń dáleli.
Zertteýshiler M.Shoqaıdyń Tashkentte júrgen kezinde túrki halyqtarynyń mádenıetine, salt-dástúrine zeıin qoıyp, týysqandyqpen etene qabyldaýyna eki adam aıryqsha áser etken, biri – tatar general Saqypkereı Enıkeev, ekinshisi – áıgili etnograf bashqurt Ábýbákir Dıvaev degen pikir aıtady. Túrkistan keńestik avtonomıasynyń úkimetine basshylyq jasaǵan Turar Rysqulovtyń ta túrikshildik ıdeıany ustanýyna Á.Dıvaevtyń yqpaly bolǵan kórinedi. Túrikshildik kózqaras Mustafa men Turardyń taǵdyryna aınalady. Isi túrki halyqtarynyń qamyn jep, keń aýqymda oılaǵan kórnekti qaıratkerler sol jolda opat boldy.
Mustafa Peterbýrgte oqyǵan 1910 – 1917 jyldar Reseıde revolúsıalyq ahýal shıryǵyp, túrli saıası aǵymdar gýlep turǵan kezeń edi. Alǵyr jas osyndaı ózgeristerdiń qaınaǵan ortasynda júrip, pisip jetildi. 1914 jyldan bastap Musylman fraksıasynyń qyzmetine tartylyp, 1916 jyldan onyń hatshysy mindetin atqardy. Reseı Memlekettik Dýmasynda Musylman fraksıasynyń qazanynda qaınap shyńdalǵan Mustafanyń qaıratkerligin 1916 jylǵy oqıǵa asha tústi. Patsha ókimetiniń azıalyq buratana halyqtar er azamattaryn áskerge alý týraly jarlyq shyǵarýy qazaq dalasymen qatar, Túrkistan ólkesinde de narazylyq tolqý týdyrǵan edi. Patsha jendetteri narazylyq bildirgen kóterilisti aıaýsyz janshyp basty. Musylman fraksıasy Memlekettik Dýmada másele qoıyp, Túrkistandaǵy jaǵdaıdy tekserý úshin komısıa qurýǵa qol jetkizedi. 1916 jyly tamyzda depýtattar A.Kerenskıı men K.Tevkelev bastaǵan komısıa Túrkistannyń Samarqan, Ferǵana jáne Syrdarıa oblystarynda bolyp, tekserý júrgizedi, bul jumysqa Musylman fraksıasynyń hatshysy M.Shoqaı tilmash retinde qatysady. Komısıa músheleri jermen jeksen qıratylǵan aýyldardy, halyqqa jasalǵan qyrǵyndy kórip, tula boılary túrshigedi. 1914-1916 jyldary Túrkistan aımaǵy halqynyń 17 paıyzy qyrylǵan eken, atap aıtqanda 1 mln. 230 myń adam ólgen nemese joǵalǵan. Osy rette aıta ketetin bir jáıt, Túrkistan quramyndaǵy Jetisýda 1916 jyly kóterilgen albandardyń qyrǵynǵa ushyraǵan qasiretin ashyp jazǵan Muhtar Áýezovtiń «Qıly zaman» romany edi. «Halyqtar jandarmy» degen aıdar taǵyp, patsha ókimetin qulatqanymen, ulttar teńdigin dáriptegenimen, otarshyldyq saıasatty surqıalyqpen jalǵastyrǵan keńes ókimeti ekijúzdilik kórsetkeni belgili.
Saıası jumystarǵa belsene aralasýdyń arqasynda 1917 jylǵa qaraı M. Shoqaı tanymal saıasatkerge aınalyp úlgeredi. Qazaq eline, Túrkistanǵa qatysty túrli jıyndarǵa, quryltaılarǵa qatysyp, olarǵa basshylyq jasaıdy. Ýaqytsha úkimettiń basshysy A.Kerenskıı mınıstr qyzmetin usynǵanda, odan bas tartady. Túrkistan jónindegi ulttyq komıtettiń tóraǵasy bolyp saılanady. Avtonomıa qurý josparyn oılastyra bastaıdy. M. Shoqaı kúlli túrki halyqtarynyń basyn biriktirgen tutas Túrkistan avtonomıasyn qurýdy usyndy. Sol kezde ózbektiń Mahmýd Qoja Behbýdı degen aǵartýshy qaıratkeri «Ulyq Túrkistan» gazetinde qazaq qandastarǵa arnap: «Baýyrlarym, qandastarym, bizdiń tilimiz de, dinimiz de, tarıhymyz da bir. Qazir Táńir jarylqap, bizge úlken múmkinshilik berip otyr. Osy múmkinshilikti paıdalanyp, el bolýymyz kerek. Budan keıin mundaı múmkindik bola ma, joq pa? Búgin kesh qalsaq, Túrkistan da, Alash ta óz táýelsizdiginen aıyrylyp qalýy múmkin. Keıin ókingenmen paıdasy joq, sondyqtan qazir birigeıik» degen ashyq hat jarıalaǵan. «M.Shoqaı óziniń týǵan eli qazaq halqynyń táýelsizdigin Túrkistanda kóne zamandardan beri qatar turyp kele jatqan týystas ózbek, qyrǵyz, túrkimen jáne basqa halyqtardyń táýelsizdiginen bólip alyp qaraǵan emes. M. Shoqaı úshin Túrkistan halyqtarynyń tutastyǵy men Túrkistan halyqtarynyń erkindigi – birinsiz bir joq egiz uǵymdar bolǵan», deıdi tarıhshy M. Qoıgeldi.
Ol Túrkistandaǵy baýyrlas halyqtar bir bolǵanda ǵana iri bolaryn, iri bolǵanda ǵana tiri qalaryn oılaǵan edi. Musekeń Túrkistan dep shyryldaǵanda qandaı halyqtardy, qandaı ólkelerdi aıtqan deıtin bolsaq, ol kisi jalpy Túrkistandy Batys Túrkistan, Shyǵys Túrkistan jáne Ońtústik Túrkistan dep úshke bólgen. Shyǵys Túrkistan – qazir Qytaıǵa qaraıtyn Shyńjań, Ońtústik Túrkistan – qazir Aýǵanstanǵa qarasty aýmaq, Batys Túrkistan nemese Uly Túrkistan – Orta Azıa men Qazaqstan. M.Shoqaıdyń arpalysyp júrgeni osy – Uly Túrkistandy qurý. 1936 jyly Berlın qalasynda Eýropada júrgen Túrkistan jastarynyń aldynda sóılegen sózinde ol bylaı deıdi: «Búgin Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Qaraqalpaqstan, Túrkimenstan hám Tájikstan dep, jat úkimet kúshin alty jumhurıetke bólip turǵan Túrkistan – bólinbes, aınymas bir ólke. Halqynyń qany bir, tili bir, dini bir. … Bárimizdiń qubylamyz – ózimizdiń ata jurtymyz, ólkemiz Túrkistan bolmaq! Túrkistan úshin ólý, Túrkistan úshin jan berý – bárimizge bir maqsat… Túrik halqy – batyr halyq. Túrik halqy – arystan er halyq. «Kimnen taıaq jegendeı bizdiń túriktiń balasy, aldyryp júrgen dushpanǵa aýyzynyń alasy». Bul naqyl sózdi umytpaýymyz kerek
You Might Also Like
-
Kez kelgen halyq óz saıasatkerlerin, qoǵam qaıratkerlerin, aqyndary men jazýshylaryn maqtan tutady. Qazirgi Qazaqstanda búkil sanaly ǵumyryn saýatsyzdyqty joıýǵa, qazaq halqyn orys jáne álemdik mádenı...
