InfoHub Logo

Pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, Psıhologıa ǵylymdarynyń profesory KÚLÁSH ORAZBEKOVANYŃ «ULTTYQ PSIHOLOGIA» /Qazaq ult/ atty İ tomyn, «ULTTYQ PSIHOLOGIA» /Jan syry/ atty İİ tomyn, jáne “ULTTYQ PSIHOLOGIA» /Adam taný/ atty İİİ tomyn oqyp shyǵyp, osy dúnıeler týraly pikir jazbasyma bolmady deýge bolady. Pikirdi kórnekti qazaq jazýshysy, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Aqseleý Seıdimbekovtyń: «Bul kitapty urpaqty urpaq ıgiligine jaratý úshin, osy ýaqytqa deıingi jibergen olqylyqtardyń ornyn toltyrsaq degen izgi nıet», — degen sózinen bastaýdy jón kórdim. Óıtkeni, bul pikir — bizdiń aıtar pikirmen sabaqtasatyndyǵyn aldyn ala aıtqanymyz oryndy.

Psıhologıa /psıho... jáne logos — sóz, oı, sana/ — janýarlar men adamdardyń psıhologıalyq áreketiniń zańdylyqtary týraly ǵylym desek, psıhologıalyq qubylystar /túısik, eles, oı, sezim, tilek, erik, qabilet, qyzyǵý, minez, ádet t.b./ syrtqy dúnıe men zattar qubylystarynyń myıdaǵy ártúrli beıneleri desek, ǵalym Kúlásh Orazbekova «Balany mektepke daıyndaý psıhologıasynan» bastap, ulttyq psıhologıaǵa deıingi aralyqty, ushtastyra zerttegen maman.

«Ulttyq psıhologıa» bóliminde ǵalym «Adam boıyndaǵy asyl qasıetterdiń kózin ashatyn, ony qoǵamnyń belsendi múshesi etip daıyndaıtyn, sana-sezimin, jan dúnıesin qalyptastyratyn — psıhologıa páni» / «Ulttyq psıhologıa», İ tom, 35-bet/, — dep Abaıdyń jáne A.Baıtursynovtyń tujyrymdamalaryna súıene otyryp, ózindik oı órnegin alǵa tartady. Ǵalymnyń maqsaty: «Birinshiden, ulttyq rýhanı qasıetterimizdi tanyp-bilý, ony basqalarǵa da tanytý, óz ana tilin biletin sanaly Men Qazaqpyn! Ultym qazaq! Deıtin urpaq ósirý.» /«Ulttyq psıhologıa», İ tom, 39-bet/, — dese, odan ári : «Ekinshiden, qazaq halqynyń rýhyn, psıhologıasyn, balalar ıdelogıasyn, ózin-ózi tanýdyń jańa mádenıetin oqý-tárbıe jumysyna engizý.» / «Ulttyq psıhologıa», İ tom, 39-bet/ . Úshinshiden, birinshi qazaq halqynyń Abaıǵa deıingi kezeńin, ekinshi — Abaı ózi ómir súrgen dáýir, úshinshi Abaıdan keıingi kezeń dep úsh salaǵa bólip, jiktep zertteıdi.

Avtordyń ózi aıtqanyndaı «Ulttyq psıhologıa ult bar jerde damıdy. Sondyqtan ǵalym qazaqtyń ózin-ózi tanýy, ult ekeni qarastyrý birinshi tomynda oryn alǵan. Qazaqtyń ulttyq psıhologıasy «jan syrdy»

ekinshi tomdyqta qarastyrylǵan. Al, «Adamtaný» úshinshi tomdyqta zerttelgen.

«Qazaq ult» bóliminde ǵalym K.Orazbekova grek ǵulamalaryna súıene otyryp, ult ataný úshin negizgi shartty, ıaǵnı 1.jeri, 2.tarıhy, 3.tili, 4.salt-dástúri, ádet-ǵurpy bolý kerektigi, ondaı alǵy sharttar, qazaqta áýelden bar ekendigin, ıaǵnı, qazaq — ult ekendigin dáleldeıdi. «Arǵy atam — er túrik, biz qazaq elimiz, Samal taý, shalqar kól, Saryarqa jerimiz!»,— dep atoı salǵan Alash Azamattarynyń tý ustaǵan sózderi men jyrlaryn alǵa tartady, ǵalym.

Kúlásh Orazbekova oı tujyrymdaryn túıindeı kele, ulttyq jan-kúı úılesimin úsh bólikke bóledi: ol — ulttyq sezim, ulttyq salt-dástúrler jáne ulttyq minez. Osy úsh birlik ulttyq mádenı ereksheliktiń shartty belgileri bolyp tabylady.

Ulttyq sezim degenimiz — adamdardyń týǵan jerge, ósken elge, ana tiline, ulttyq salt-dástúrge, t.b. degen asa súıispenshiligin bildiredi. Ulttyq sezim qaı ulttyń bolsyn jeke basynyń qanaǵattanýyna, shattanýyna nemese rıza bolmaýyna, qanaǵattanbaýyna baılanysty oı-qıal, áser, túısiginiń syrtqa shyqqan kórinisi, ol ózgelerge sol ulttyń tili arqyly jetkiziledi. Mysaly, «Elim-aı» ánin estı otyryp, eldiń basyna túsken aýyrtpalyqty, shapqynshylyqty elestetip muńaıady, «Sarjaılaý», «Saryarqa» kúılerin estı otyryp, Otanyna, týǵan jer tabıǵatyna degen súıispenshilik, «Otan — ottan da ystyq», «Óz elim - óleń tósegim», shattyq, maqtanysh sezimi baıqalady.» /«Ulttyq psıhologıa», İ tom, 54-bet/, — dep tujyrymdaýy naǵyz pedagog ǵalymnyń oıynan shyǵatyn qanatty sóz, tereń oıly tujyrym.

Jeteli eldiń jeti belgisi dep, «Ata zańmen bekitilip, Ata zańmen qorǵalǵan eldik nyshandarymyz: 1.Tý, 2.Eltańba, 3.Ánuran, 4.Tóltumar, 5.Eluran, 6.Elteńge, 7.Ultjazý» / «Ulttyq psıhologıa», İ tom, 56-bet/, — dep, oǵan naqty ǵylymı anyqtama beredi. Bul da bolashaq urpaqtyń ultjandylyqqa tárbıeleýdiń basty qaınar kózderi.

«Ana tili — ulttyń jany» degen eńbeginde ulttyń ult bolýy úshin birinshi shart — Til» dep túıindeıdi ǵalym.

Sondaı-aq «Jer — ulttyń anasy», «Tarıh — ulttyń atasy», «Salt-dástúr — ult qazynasy», «Din — tánge dári, janǵa — shıpa» bólimderi de, atyna zaty saı ǵylymı negizdeme ekendigi aıqyn.

Qoryta aıtqanda ǵalym-pedagog Kúlásh Orazbekovanyń «Ulttyq psıhologıa /Qazaq ult/» atty birinshi tomdaǵy zertteý eńbegi, ǵalym retinde alsa da, tanymdyq retinde baǵalasaq ta, qazaq ultyna qosylǵan ulttyq qazyna, rýhanı baılyq. Bizdiń jas jetkinshekterdi tárbıeleıtin tárbıeshi pedagogtar osy kitapty temirqazyq etip alsa, eshqashan týra joldan adaspaıdy. Urpaqtarymyz bul kitaptan tálim alsa, qazaq halqynyń keleshegi bar, bolashaǵy ústem degen sóz. Meniń aqyn retinde de, ǵalym retinde de paıymdaýymsha pedagog-ǵalym Kúlásh Orazbekova qyrýar eńbek etken, jan-jaqty taldaý jasaǵan ulttyq psıhologıa ǵylymyna orsan zor rýhanı qazyna-baılyq syılaǵan ǵulama ǵalym, dáýirimizdiń biregeı tulǵasy dep tanımyn. Ulttyq qazynaǵa qosylǵan ulaǵatty eńbek...

Men İİ tomǵa degen pikirimdi Halel Dosmuhamedulynyń: «Halyq aýyz ádebıeti /fólklory/ ult psıhologıasynyń aınasy» degen salıqaly oımen jalǵastyrýdy qolaı kórdim. Bul arqyly qazaqtyń minez-qulqy, zamanyndaǵy kúıinish-súıinishi anyq seziletini aqıqat. Sol ulttyq psıhologıaǵa ǵalym Kúlásh Orazbekova Shoqan Ýálıhanovtyń: «... qazaq barlyq senim ádetimen de ... tarıhı máni bar oqıǵalardy baıandaıtyn poetıkalyq quny kúshti ańyzdar, óleń-jyrlar jasaýmen de.. eń aqyldylardyń qataryna qosylady», — degen tujyrymdamasy arqyly óz oıyn órbitedi.

Halel Dosmuhamedulynyń da oıly pikirlerine súıene otyryp, ulttyq psıhologıanyń mindeti men mańyzyn ashady. Ulttyq jantaný máselesine, ulttyq psıhologıanyń zerttelý tarıhyna jan-jaqty toqtalady.

Ǵalym «ózgeniń aqylymen aqyldy bola almaısyń, ózgeniń dańqymen dańyqty bola almaısyń» /Karamzın/ degen qanatty oıǵa súıene otyryp, Keńes ókimeti kezindegi urpaq tárbıeleýdiń úlken olqylyqtaryn aıta kele: «Úsh tomdyq «Ulttyq psıhologıa» oqýlyǵynda osy aıtylǵan olqylyqtar men jibergen qatelerdi joıyp, orystanǵan urpaǵymyzdyń jan dúnıesin jańǵyrtyp qazaqtandyrýǵa septigin tıgizip, aldaǵy jazylar ǵylymı eńbekter men oqýlyqtarǵa bul jumys muryndyq bolar degen nıettemin», -dep jazady. Osy oraıdy zertteýshi K.Orazbekova zıaly qaýym ókili Myrzataı Joldasbekovtyń: «Biz ǵasyrlar men myńjyldyqtar almasyp, ártúrli úlgidegi qoǵamdar qalyptasqan, soǵan saı adamdardyń psıhologıasy túrli ózgeristerge beıimdelgen kezeńde ómir súrip otyrmyz. Adam ataýlynyń jasampazdyǵyna, ıaǵnı qoǵamdy da, dúnıeni de ózgerte alatynyna naqty kózimiz jetti. Alysqa barmaı-aq osy táýelsizdik alǵan on bes jyldy alaıyq. «Memleketimizdiń saıası, ekonomıkalyq qarqyny baıaý, kóshke ilese almaýdamyz» dep aıtýǵa bola ma? Alaıda kisiniń sanasynda ótken shaqtyń ókinishteri de jańǵyryp turatynǵa uqsaıdy. Máselen, bizdiń býyn «kedeıdiń bári jaqsy, baıdyń bári jaman» degen psıhologıasymen tárbıelendi. «Jaman, nadan bolsa, qalaı baıyǵan» degen oı sanamyzǵa kirmeı, olardyń bárin bir urty maı, bir urty qan kebejeqaryn dep elestettik. Keńestik ıdeologıa bizge kedeıdi dáriptedi. Sosyn ákem, ata-babam túgel kedeıden shyqqan dep ómirbaıan toltyrýdy ar kórmedik. Qazaqta «teksiz» degen aýyr sóz bar. Biz sol teksizdigimizdi óz qolymyzben jazyp, maqtanyshqa aınaldyrdyq, ádebıetimiz de, tarıhymyz da sholaq baıtaldyń quıryǵyndaı sholtıyp qaldy», — degen salaýatty oı-pikiri arqyly óz tujyrymyn jasaıdy.

Túrik qaǵanatyn, Altyn orda, Aq orda handyqtaryn qurǵan, dúnıeniń tórt buryshyn jaýlaǵan ata-babalarymyzdy alǵa tartyp, Shý boıynda otyrǵan Batys túrik qaǵanyna kelgen, Vızantıanyń elshisi Zemarhtyń jazbasyndaǵy : «Men sálemdesýge kelgende qaǵan úlken kók shatyrdyń ishindegi altyn taqta otyr eken. Aldyndaǵy sapyryp otyrǵan aǵarǵandy /qymyzdy/ «bul batyrlar ishetin sýsyn», dedi. Sosyn qaıdan kelgenimdi surady. Vızantıalyq ekenimdi aıttym. «A, sen halqy 12 tilde sóıleıtin sýaıt eldiń elshisi ekensiń ǵoı», - dedi qabaǵyn kerip...» , — dep jazylǵan dúnıeden bizdiń arǵy tegimizdiń qandaı dárejede bolǵandyǵynan habar berse kerek. Kúltegin eskertkishindegi: «Bıikte kók Táńiri, tómende qara jer jaralǵanda, ekeýiniń arasynda adam balasy jaralǵan. Adam balasy ústine ata-tegim Býmyn qaǵan, İstemi qaǵan otyrǵan. Otyryp, túrki halqynyń el-jurtyn qalyptastyrǵan, ıelik etken. Dúnıeniń tórt buryshy solarǵa qaraǵan. Azdy kóp qylǵan. Kedeıdi baı qylǵan. Tatý elge jaqsylyq ornatqan» , — degen danalyq sózderine qalaısha bas ıip, taǵzym etpessiń?! Sondyqtan da ǵalymdar oı-pikirleri bir arnaǵa toǵysyp, ulttyq sanany qalyptastyrý úshin Uly dala tarıhyn urpaq sanasynda qaıta tiriltý kerek degen toqtamǵa keledi.

Profesor Ábdimálik Áshirov jazǵandaı «Sana ekologıasyna» ǵalym Kúlásh Orazbekova da úlken mán beredi. Shynynda da, jer betindegi ıadrolyq soǵys, ekologıalyq apattar ǵana emes, adamnyń sanasyndaǵy ekologıa orasan zor qaýip tóndirip turǵandyǵyna basa nazar aýdarady. «Biz aqshamyz joq bolǵany úshin emes, oıymyz jutań bolǵany úshin kedeımiz...» deýi de sondyqtan.

Halel Dosmuhameduly: «Halyq aýyz ádebıeti /fólklory/ ult psıhologıasynyń aınasy dese, V.N.Fılatov: «Ulttyq psıhologıa bolmysta ulttyń ózindik alǵysharttarymen anyqtalatyn, ári qoǵamdyq jáne jeke-jeke sananyń ajyratylmas bóligi bolyp sanalatyn adamdardyń psıhologıalyq erekshelikteri bolyp tabylady», — dep túıindeıdi. Al, M.Júnisov ulttyq psıhologıany «Ulttardyń psıhologıalyq qasıetteriniń jıyntyǵy» dese, S.M.Arýtúnán:

« Ulttardyń psıhologıalyq pishini degenimiz — osy ulttyń damýynyń tarıhı ózgeshiligine baılanysty materıaldyq jaǵdaıynan yqpalynan jáne onyń erekshe ulttyq mádenıeti men turmysynan baıqalatyn sezim men emosıanyń, oı men qımyldyń ózindik ulttyq beınesi, ulttyq dástúrler men daǵdynyń ornyqty kelbeti», — deıdi. Osyndaı ulaǵatty oı-pikirlerdi keltire otyryp zertteýshi-ǵalym Kúlásh Orazbekova tuǵyrly oılar sheshimimen ǵylymı tujyrymdama jasaıdy. Eńbek sonysymen qundy. Budan soń ǵalym ulttyq psıhologıanyń mindeti men mańyzyna toqtalady. Bul jolda «sanaly el saltyn saqtaıdy», «alty jyl ash bolsań da, ata saltyn umytpa» degen ata-babalarymyzdyń maqal-mátelderine arqa súıeıdi.

Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń: «Biz ózimizdiń ulttyq oılaý júıemizdi, tarıhı tanymymyzdy, rýhanı mádenıetimizdi barynsha tereń damyta otyryp, barlyq salada rýhanı táýelsizdikke jetýimiz kerek, sonda ǵana mádenıetimizdiń kósegesi kógeredi. Bizdiń qazirgi izdenisterimizdiń barlyǵy, saıyp kelgende, osy rýhanı mádenıetti órkendetýge qyzmet etýge tıis», — dep oı-pikirin túıin etedi ǵalym jáne de Grek halqynyń áıgili perzenti Appolonnyń: «Ózińdi óziń tany», — degen ósıetin alǵa tartady.

Ǵalym K.Orazbekova «Ulttyq psıhologıanyń» ekinshi tomy «Jan syryn» bul salany zerttegendegi maqsatyn: «Árıne búkilálemdik jahantaný zamanynda tomaǵa-tuıyq kún keshý, óz býyńda ǵana pisý óte qıyn. Degenmen bóten salttyń, jat dástúrdiń yrqyna baǵynyp, solarǵa birjolata jutylyp ketpeı, óz halqynyń qundylyqtaryn jalpy adamzat qundylyqtarymen, qazirgi zaman órkenıet úrdisterimen ońtaıly túrde ushtastyra bilý — eń úlken maqsat bolýǵa tıis.

Maqsat qazirgi shaq pen bolashaqty baılanystyrady», — dep túıindeıdi.

«Ulttyq psıhologıanyń» úshinshi tomy — «Adamtaný» dep atalady. Bir aıta ketetin jáıt birinshi tom «Qazaq ult» dep atalsa, ekinshi tom «Jan syry», úshinshi tom «Adamtaný» dep úsh salaǵa bóline zerttelýimen qatar úsh tomdy birinshi qazaq tilinde jazylyp, ekinshi orys tiline, úshinshi aǵylshyn tiline aýdarylǵan. Bul da úlken eńbektiń kórinisi. Qazaqtyń ulttyq erekshelikterin basqa ulttarǵa jetkizýge, bul eńbekterdiń úlken róli barlyǵyn aıta ketken oryndy. Bul dúnıelerdiń jazylý kezeńi Ábish Kekilbaevtyń sózimen aıtsaq: «Aıt degendi aıtsań, aryń tógiletin, aıtpa degendi aıtsań basyń ketetin» zaman edi.

Zamanymyzdyń tekti de, tegeýrindi aqyny Muhtar Shahanov 1990 jyly «Ustaz — mereı» dep, tolǵanyp: «Umytpasam 1987 jyly bolar, QazPI-de ótken kezdesýde Kúlásh Aıtmoldaqyzymen alǵash ret tanystym. Ultymyzdyń keıbir kókeıkesti máseleleri jaıly tolǵana sóılegeni súısindirdi. Shákirtteri ózin erekshe qadir tutady eken. Kúlekeńniń ustaz ǵana emes, adam psıhologıasy ıirimderine erkin boılaı alatyn ǵalym ekenin keıin eńbekteri arqyly bildim», - deı kelip, «Búgingi tańda qazaq áıeliniń rýhanı tulǵasy ultymyzdyń san ǵasyrlar salt-sanasyn, dástúr-talǵamyn, ádep-ıbasyn boıǵa jınaı bilgendigimen ǵana emes, sony qoldaı, qorǵaı bilgendigimen de ólshenbek», — dep túıindeıdi. Shynynda da, ultymyzdyń rýhanı tulǵalary salt-sanany, dástúrdi qorǵaı bilgenimen ólsheneri anyq. Sondaı tulǵa — Kúlásh Aıtmoldaqyzy Orazbekova. Uly aqyn Ǵafý Qaıyrbekov te Kúlásh Aıtmoldaqyzynyń shoqtyǵy bıik psıholog ekenine qaıran qalyp:

Ustaz bolý — júrektiń batyrlyǵy,
Ustaz bolý — sezimniń aqyldyǵy,
Ustaz bolý — minezdiń kún shýaǵy,
Ustaz bolý — adamnyń asyldyǵy, -

dep tolǵanýy bekerden beker emes.

Ǵalym Kúlásh Orazbekova «Jan syry» atty úshinshi tomynda «Adamnyń jan kórinisterin taný», «Adamtaný taǵylymy», «Naǵyz tulǵa qalyptastyrý úlgisi» atty dúnıelerdi zerttep, salıqaly oılar aıtyp, qaıtalanbas tujyrymdar jasaı kele, óziniń qorytyndysynda, Táńir aldyndaǵy, ata-baba aldyndaǵy jáne urpaq aldyndaǵy qaryzdardy sala-salaǵa bólip qaraıdy:

«Táńir aldyndaǵy qaryz — tirshilik ıesi, onyń ishinde sanaly ómir ıesi bolyp jaratylǵanymyzdyń qaryzy. Bul qaryz bizdi adam atyna laıyq ǵumyr keshýge úndeıdi. Budan adamgershilik asyl qasıetterge ıe bolý mindeti týyndaıdy, ıaǵnı bul — halqymyzdyń ǵasyrlar boıy qyzǵyshtaı qoryp, shań jýytpaı saqtap kelgen ar, uıat, adaldyq pen ádildik, qaıyrymdylyq pen kishipeıildilik, úlkenge izet, kishige qurmet sekildi kisilik sharttaryn buljytpaı oryndaý.

Ata-baba aldyndaǵy qaryz. Eseıip, er jetken, kórkeıip boı jetken uldar men qyzdar áke-sheshesin qadirlep, olardyń asyl arman-tilegin oryndap, artqan úmiti men senimin aqtaý.

Urpaq aldyndaǵy qaryz — ózimiz ómirge ákelgen perzentter aldyndaǵy qaryz. Bul — urpaǵyńa taı qazany tasyǵan baqytty ómir ornatýǵa talpyndyrady. Budan ot basyńa qut-bereke damytý mindeti boı kóteredi, ıaǵnı bul — eńbek etý, kásippen aınalysý, shańyraǵyńdy shattyqqa bólentip, tolymdy turmys keshý boryshy. Bul oıyn «Balam» degen jurt bolmasa, «jurtym» deıtin bala qaıdan bolsyn degen qanatty sózben jalǵastyryp Qadyr Myrzalıevtiń:

Qazaq osy — Dala deıtin, Kún deıtin,
Qazaq osy — «óner aldy — til» deıtin, —

dep jyrlaǵan «Qazaq osy» óleńimen ushtastyryp, zamana jazýshysy Muhtar Mahaýınniń «ultsyzdaný urany» kitabynan úzindi keltirip: «... Qazaqta jaý bar. Qýatty, qaterli jaý. Kún ozǵan saıyn kúsh alyp, tamyryn tereńge jaıyp barady. Aqyry túpke jetse, sol ǵana jetedi.

Ol qandaı jaý? Kim? Kim emes ne! Búgingi qazaqtyń jalǵyz-aq jaýy bar. Ol — ulttyq sananyń kemdigi. Ózin-ózi qor tutý, ózin-ózi kemsitý, ózine tıesili sybaǵaǵa umtylmaý. Bir sózben aıtqanda — ultsyzdyq!» degen oı-pikirin alǵa sala otyryp, ǵalym óz oı-pikirimen qorytyndy jasaıdy.

Ǵalym, pedagogıqa ǵylymdarynyń doktory, psıhologıa ǵylymdarynyń profesory, Nú-Iork akademıasynyń tolyq múshesi jáne qurmetti fılosofıa doktory, Kúlásh Aıtmoldaqyzy Orazbekova búgingi basymyzda turǵan basty kesel, erteńgi tuman men kúmán ultsyzdyq dertiniń zardabyna úsh tomdyq eńbegimen jaýap berip qana qoımaı, sol bir kesel-dertterge birjolata toıtarys bererlikteı dúnıeni zerttep, jazyp, qazaq ǵylymyna salıqaly úles qosqan tulǵa derlik.

Deı tursaq ta ǵalym-pedagog Kúlásh Orazbekovanyń eńbegi orasan úlken izdenistiń jemisi «Tárbıe psıhologıasy da, psıhıkalyq qubylystardyń jiktelýi de /klassıfıkasıasy/ otbasy psıhologıasy, bári de ǵalymnyń ulaǵatty eńbeginen,jan-jaqty izdenisinen týǵandyǵyn dáleldeıdi. Taǵy da qaıtalap aıtýǵa týra keledi: ǵalymnyń eńbegi — ulttyq qazynaǵa qosylǵan, ulaǵatty eńbek...

---