InfoHub Logo

Tańjaryq Joldyuly — kúresker aqyn. Ult úshin basyn qurbandyqqa shalýǵa daıar turǵan tulǵa bolyp qalyptasty. Qytaıdaǵy qandastarymen birge ulttyq namys úshin, ádilettikti ornatý úshin, jan sala kúres-maıdanynyń ortasyna endi. Tańjaryq aqyn 1903 jyly 15 naýryzda, Qytaı, qazirgi İle-Qazaq avtonomıalyq oblysynda, Kúnes aýdanynda, Qamysty aýylynda dúnıege keldi. Bir basynda túrli óner qonǵan Tańjaryq ulttyq kúres maıdanynda aqyn-jyraý da boldy, aǵartýshy-kompozıtor da boldy. Biraq talant-darynynyń basym túsip, oqshaý bolǵan salasy — aqyndyq edi.

Kózi ashyq, bilimdar adam bolyp qalyptasty. Oǵan alǵash áser etken tatar oqymystysy Ábdilmájıt úlken yqpal jasady. Ol orys jerinen qýǵyndalyp kelgen oqymysty. Shapqy /1918/, Kúre /1919/ mektepterinde alǵash bilim sýsynyn tatty. Qazaq eliniń Kegen, Narynqol aýdandarynda jeti jyldyq mektepte tálim alyp, ómirge erkin qadam basqan. Bul 1922-1925 jyldar bolatyn. Al, 30-shy jyldary Shyńjanda muǵalim bolsa, 1936 jyly jańadan ashylǵan «İle» gazetiniń tuńǵysh redaktory bolyp, ádebıetke bir jola bet burǵan aqyn búginde tulǵaǵa aınaldy.

Jas kezinen óleń-jyrǵa degen súıispenshilik sezimi oıanǵan, talant-daryny demeý bolǵan aqyn júrek uly Abaıǵa tabyna otyryp, eliktep «Jaz tańy», «Taý tabıǵaty», «Kóktem mysaly», «Jaz mysaly» syndy týyndylardy, eliktese de, ózinshe jazdy. Óz týyndysynyń talǵamdy dárejesine jetkize bildi.

Aqyn eseıe kele ulttyq ıdeologıaǵa den qoıdy. Bul qasıet aqynnyń azamattiq tulǵasyn bıiktete tústi.

Akademık Serik Qırabaev óziniń «Ádebıetimizdiń ańtańdaq betteri» atty kitabynda: «Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstan egemendi memleket retinde qalyptasýy men damýynyń strategıasy» degen eńbegin oqyǵanbyz. Onda el basshysynyń táýelsiz otanymyzdy damytýdyń joldary jaıly oılary men negizgi baǵdarlamasy sóz bolǵan. Biz búgin oqyp, talqylap otyrǵan «Qazaqstannyń bolashaǵy qoǵamynyń ıdeıalyq birliginde» dep atalatyn eńbek sol aldyńǵy jumystyń zańdy jalǵasy sıaqty. Munda ol úlken strategıalyq jospardy oryndaýǵa halyqty jumyldyratyn baısaldy ıdeologıa kerek ekenin oryndy kótergen», — dep jazdy.

«Iá, shynynda da eshbir qoǵam, memleket ıdeologıasyz ómir súre almaıtyny aqıqat. Ideologıanyń joqtyǵy qoǵamnyń damý baǵdaryn álsiretip qana qoımaıdy, onyń kúıreýine ákelip soǵatyny da bar». Ony ótken zaman, ýaqyt dáleldedi. Akademık osy turǵyda sóz etip kelip, Nursultan Ábishulynyń myna qaǵıdasyn alǵa tartady: «Ideologıa bul adamdardyń qoǵamdastyǵyn, saıası jáne ekonomıkalyq mindetterdi sheshýge toptastyrý men jumyldyrýdyń ýaqyt tezinen ótken tásili, bul áleýmettik minez-qulyqty qalyptasý mehanızmi, biraq bul kúshpen zorlaý tásili emes, qaıta memlekettiń jáne onyń tuǵyrnamasyn qoldaıtyn partıalardyń, qoǵamdyq qozǵalystardyń adamdardyń aqyl-oıyna órkenıetti túrde yqpal etý tásili».

Bul qaǵıda óte oryndy jáne de qysqa da nusqa aıtylǵanyn akademık ǵalym-synshy qostaı otyryp, ıdeologıa — adamnyń senimi, ıdealy, arman-muraty, ómirdi súıý, eline, otanyna qushtarlyǵy ekenin naqtylaı túsedi.Arqaly aqyn Tańjaryq Joldyuly shetelde túrmede azap tarta júrip, aza ulttardyń kóp ult ortasyndaǵy neni baǵdar etý ustanymyna arnalǵan ıdeologıalyq prınsıpterdi alǵa tartqan. «Mekeni dep babamnyń, bir shetinen dalańnyń, bozdap kele jatyrmyn» — deıtin aqyndardyń júreginde qanshama qatparly astar jatyr. Joǵarydaǵy aıtqan, otanyma, elime degen qushtarlyǵy kórinbeı me? Ómirge, qoǵamǵa senim, súıispenshilik kórinedi. Mıhaıl Svetlov aıtqan eken: «Jaman adamnan, jaqsy aqyn shyqpaıdy», dep, osy oı-pikirdi keltire kele «Menińshe óleń jazǵan adamnyń jamany joq, al, talant deńgeıi, ádebıet máselesi bir basqa» dep ádemi túıindeıdi. Kókeıge qonatyn pikir.Tańjaryq aqynnyń tulǵasy da, jany da, jan-júregi de óz týyndysymen týystasqan aqyn.Birinen birin ajyratý qıyn.Shetelde júrip, elim dep, jerim dep bozdap ótken.

Uly Mahambet Ótemisov 1803 jyly týǵan bolsa, júz jyldan keıin, Tańjaryq Joldyuly 1903 jyly dúnıege keldi. Mahambet, jańa zaman aqyny bolsa, Tańjaryq ta jańa dáýir aqynyna aınaldy. Mahambet jyrshy búgingi urpaq táýelsizdigi úshin kúresse, Tańjaryqta sol úshin maıdan sap búgingi uraqtyń azattyq rýhyn ushtap, táýelsizdik rýhy jolynda semserin qolǵa aldy. Mahambet 1846 jyly dúnıe salsa, Tańjaryq aqyn 1946 jyly 8 tamyzda túrmeden bosaǵanymen, abaqty azabynan dertke shaldyǵyp, bir jyldaı ýaqyt ótkende qaıtys boldy. Biri — qyryq úsh jasta, biri qyryq tórt jasta, az ǵumyr keship, dúnıeden ozǵanymen, urpaqtaryna uly muralaryn qaldyrdy. Mahambet Ótemisuly — Tańjaryq úshin uly ustaz, Tańjaryq — Mahambet baba úshin izin jalǵastyrǵan shákirt. Áńgime árıne, Mahambet Ótemisov haqynda emes, áńgime, Tańjaryq Joldyuly jaıynda.

Tańjaryq Joldyuly — ózine Uly Abaı Qunanbaevty, uly Mahambet Ótemisovti ustaz tutqan aqyn. Abaıdyń úlgi alyp pálsapalyq oılarǵa barsa, Mahambet aqynnan úlgi alyp, kúreskerlik rýhqa ózin beıimdeı otyryp, jyrǵa qulash urady.

«Qaı ýaqytta atar eken tańym meniń» dep armandaǵan aqyn ádiletsizdikke jyrymen qarsy kúreske shyǵady. «Qapasta shyryldaǵan boztorǵaımyn, bulbuldaı estiler me, ánim meniń» dep armandap «Kóksegen armanyma jetip ólsem, shirimes qabyrda da tánim meniń» dep , «bosaǵa — kedeıdiki, tór — baıdyki» ekenine nalıdy aqyn. «Ton — kelte, júnim — suıyq, quıryq — sholaq, jetilip bir shyqpady jalym meniń» dep taǵdyrynyń ne bolaryn kúmánmen qaraıdy.

Tańjaryq Joldybaev máshhúr atym ,
Belgili alty alashqa jazǵan hatym, —

dep bastap, İle túrmesinde jazǵan jyrynda, ózin-ózi qamshylap, bylaı deıdi:

Jaramas qalam almaı jatqan, Táke,
Kóbeıdi syrttan duspan satqan, Táke.
Ańdamaı aıaq basý qater eken,
Jolyqty jolǵa qurǵan qaqpan, Táke,
Ashýda temekińe qumar qanbaı,
Almasty ashyrqanbaı tartqan, Táke.
Tartynba bir esepten jaýdan, Táke,
Bolsa da bastan baǵyń aýǵan, Táke,
Qyzyq kóp ómir bolsa kóretuǵyn,
Bitken joq osymenen saýdań, Táke!
Eı, Táke, qulaǵyń sal myna sózge,
Qyzyǵyp júrgeniń joq bul men bózge.
Kóńilińde kózdegeniń shyn ádildik,
Oılasam armanyń joq odan ózge, —

dep túıindep, óziniń aqyndyq poezıasyna júginedi. Aqynnyń kózdegeni — ádildik! Odan ózge armany joq.

1940-46 jyldary Tańjaryq aqyn Qytaıdaǵy solaqaı saıasattyń bel alýyna oraı talaı ret tutqyndalyp, talaı ret túrmege jabylǵan. «Abaqtyda kim jatyr?», «Aqyn syry», «Tutqyndalý», «Elmen , Jermen qoshtasý», «Túrme tarıhy», «Quljadan aıyrylǵanda» atty óleń-tolǵaýlar sonyń kýásy.

Men 1974 jyly «Juldyz» jýrnalynyń «Syn jáne bıblıografıa» bólimine qyzmetke keldim. Sol jyly «Jazýshy» baspasynan «Arman-taý» degen atpen atamekeninde alǵashqy týyndysy jaryq kórgen. Buryn poezıasy tanys emes aqynnyń alǵashqy kitaby ádebıetshiler arasynda rezonans týdyryp, Qazaq ádebıetine shynaıy aqyn kelgenin pash etti. Sol jyldary jazýshy Beksultan Nurjekeev Tańjaryq aqyn týraly tyń derekterdiń betin ashyp, qazaq jurtshylyǵyna pash etkeni bar. Ásirese, aqynnyń ádildik úshin kúreskenin basa aıtyp, ádildik degen patshanyń ústemdik qurýyna atsalysqan qalamgerdiń jan-júregine, aqyndyq paıymyna tánti bolǵan. Sonyń bir kýásy retinde, aqynnyń oıyn alǵa tartsam deımin:

Qalyńdyǵy tórt eli,
Otyz para Qurandaı,
Saýaldyń túrin kórgende
Ornymnan qaldym tura almaı.
Qalam ustap ekeý tur,
Qara shubar jylandaı,
Basqa túsken páleniń,
Taba almadym aılasyn.
Álgi hanzý bar bolsa,
Kórer me edim paıdasyn,
Ótirik jeńdi, shyn qaldy
Perishte qashty, jyn qaldy,
Ádildik, shyndyq qaıdasyń?!

— dep yshqynady aqyndyq júrek.

Qytaı memlekettik syılyǵynyń ıegeri, profesor, jazýshy O.Egeýbaev, Tańjaryq aqyn týraly: «Aqynnyń abaqty ómiri bastan-aıaq, tasqyndaǵan poezıa ómiri boldy. Týyndylarynyń basym kópshiligin abaqty ishinde jazdy. Sol shyǵarmalary arqyly Shyń Sysaı, Gomından dáýiri deıtin bir dáýirdiń, onyń adam qany sasyǵan qasap túrmesiniń, óziniń nurly murat-maqsatynyń qunyn máńgilik joımaıtyn arhıvin jáne naǵyz kelbetin ornatty. Ensıklopesıa dárejeli oqýlyǵyn jasady. Qazaq tarıhynda talaı ǵulamalardyń, aqyn-jazýshylardyń talantty ǵumyry abaqtyda sorlap sóngen. Biraq, abaqtynyń jan túrshigerlik jaýyzdyq ómirinen, abaqtyda túlep, jetilip otyrǵan ózderiniń asyl murat-maqsattarynan, ishinara shyǵarmalar bolmasa, olardyń qaı-qaısysynan da jaýyzdyqpen betpe-bet taıtalasyp, seskenbes, túkti júrek batyrlyqpen bolǵan ádiletsizdikterdiń barlyǵyn óz ústinde ashyq jazyp, óz qalpynda artqy urpaqqa qaldyrǵan Tańjaryq aqynnyń murasyndaı múkámmal mura kezdesken emes», — deı kelip, óz oıyn odan ári órbitip, «Osyndaı qaıtpas realısik, joǵary ulttyq ıdeıa, kórkemdik qundy qudiretinen aqyn poezıasy túrme ishindegi túrmelesterin baýlýdyń ústine, sondaı qyspaqty shaqtarda da, qarańǵy túndegi qara bulttardyń jyrtyǵynan álemge jarqyratyp nur quıǵan aı sáýlesindeı, zyndan-túrme sańlaý, bostyqtarynan tarap, záýlim tas jambyldardan qustaı ushyp shyǵyp, keń-baıtaq syrtqy qoǵamdaǵy el-jurtymen, qan maıdanda ádildik, ulttyq erkindik, teńdik úshin saıysta júrgen sardar-sarbazdarmen ishteı, júrekpen tabysyp jatty. Pýlemet, zeńbirekten de erekshe rol atqaryp, olardy ádildikke, úmitke, taısalmastyqqa, nurly bolashaqqa baýlydy» , — dep jazdy. Endi myna derekti aıtyp ótpeýge bolmaıdy, 1946 jyly Gomından úkimeti men úsh aımaq tóńkerisshileriniń arasynda on bir tarmaqty bitim jasalyp, Shyńjanda ýaqyttyq birlesken úkimet qurylady. Bitimde Shyńjan túrmelerindegi saıası qylmystylardyń tutas bosatý belgilendi. Sol belgilemege saı Tańjaryq Úrimji abaqtysynan ekinshi ret bosatylyp, tamyz aıynda İlege qaıtyp barady. Úsh aımaq úkimeti ony Kúnes aýdanynyń jer-sý isterin basqarýǵa taǵaıyndaıdy.

Alǵash aqyn bul bostandyqqa senip qalady. Sol bir oıyn jeleý etip, el-halyqqa biraz qyzmet te atqarady. Jaqsylyqtar jasady. Sharapaty tıdi.

Aqyn «Ýa, jigitter!» óleńinde ádilet úshin jandy sadaǵa etýge úndeıdi. Jigitterdi eldik úshin oılanýǵa, tolǵanýǵa shaqyrady.

Jigit joq qarap tursam júdemegen,
Qaıǵy joq kúnnen kúnge údemegen.
Keledi tánge zaqym júdeı berse,
Teri de tesilmeı me súre bergen?!
Tolǵanyp, kel jigitter, oılanalyq,
Jaramas beker qarap júre bergen.
Qaldy ma jalbarmaǵan «qudaıymyz»,
Qol jaıyp tilek bar ma tilemegen?!
Tańymyz atar bolsa atpas pa edi,
Tasattyq berip tileý tilegennen.
Múıiz de shyǵar bolsa shyqpas pa edi,
Endigi qur úzeńgi shirengennen, —

dep, qur bosqa tilek tilep, yshqyryńdy kóterip shirengennen eshteńe bitpeıtinin, eldik úshin erge, laıyq qımylǵa kelýdi meńzeıdi. «Júrektiń túkpirinen saldym aıǵaı» dep ultym degen, ult úshin kúresetin jigitterdi 1945 jyly, Úrimji túrmesinde jatyp úndeıdi.

Júrektiń túkpirinen saldym aıǵaı,
Bolsańdar budan buryn elemegen,
Výlkandaı onyń ystyq jalyny bar,
Qoqsyqty órt bola ma órtemegen.
Mezgiliń endi oılanar, ýa jigitter!
Semserdi tot baspaı ma bilemegen?!

Qytaı jerinde qaza tapqan aqyn Tańjaryq Joldyulynyń ómirbaıanyn oqysań da, ómirbaıandyq jelimen jazylǵan kórkem dúnıelerin oqysań da, aqyndy qaıǵy-qasiret shyńdaǵanyn, elim-jurtym dep ańyrap ótken aqyn ekendigine kóz jetkizemiz. Aqynnyń jeke basynyń qasireti emes, saıasattyń astarynda birtindep joıylyp jatqan qandastarymyzdyń qasiretin oılap qaıǵy shegedi. Jeke basy Qytaı respýblıkasynda ózine jeterlikteı qyzmetter de atqarǵan, solaı bola tursa da kókjıekten asyp kóre almaıtyn baýyrlarynyń qamy úshin óz basyna qasiretti tilep alyp, tilep alyp qana qoımaı sol bir ádildik degen aıaýly perzenttiń kindigin kesip, kerek dese súndetke de, otyrǵyzyp, úı etip, shańyraq kótergizip, eldikke jetkenshe demeýdi kózdeıdi. Óz isimen de, aqyndyq júregimen de, azamattyq parasatymen de qasiret-qaıǵy júgin ıyǵymen tik kóterip arqalap ótken aqyn.

Ǵumyrynyń kóbisin túrmede ótkizgen aqyn ádiletsiz saıasattyń qurbany bolǵan. Eli-jeri úshin otqa túsýge bar, osyndaı aqyndy bizdiń otandastarymyz alaqanǵa salyp, aıalap, máńgilik qasterlep ótý — búgingi tirilerdiń paryzy. Osyndaı ulaǵatty jandardyń jan-júregin baǵalaý arqyly, búgingi jáne erteńgi el úshin kúresetin urpaqty baýlımyz. Elim degen er azamattyń atqarǵan ulaǵatty isi eskerýsiz qalmaq emes. Aqyn birde:

Júrgen jerim sazdaı bop,
Qaıyrylyp ushqan qazdaı bop,
Bul taǵdyrǵa kez boldym,
Kórmegen kúnim azdaı bop, —

deıdi, endi birde:

Kóbimizden aıyrdy,
Qanatymnan qaıyrdy,
Qylshyldaǵan qylysh em,
Dúzimdi tas bop maıyrdy, —

deıdi, endi birde:

Aýzy tar, eni jalpaq, túpsiz úńgir,
Shataq bar — qatty jótel, túshkir, sińbir.
Tebisken jer qorada jylqydaı bop,
Etedi «inniń» túbi dúńgir-dúńgir.
Kóz kórip estigendi kele jatyr,
Aýmaly zaman eken kelgen bul bir, —

depti, endi birde:

Sonymen jatyp qaldyq túrmesine,
Talatyp qandala men búrgesine.
Qajalap qaıǵy-qıal, zar-qasıet,
Bir shyǵyp, qatyn-balam bir esimde.

deıdi aqyn. Tańjaryq aqyn túrmeniń tepkisin týǵan halqyna degen arasha sezimi úshin qasiret tartqan. 1940 jylǵy, İle-Úrimji túrmesinde jazylǵan jyrlary aqyndyq, azamattyq parasattan týǵan. Osy oraıda oıǵa oralǵan ómirdegi bir sát esime túsip otyr. Ol kezde men «Juldyz» jýrnalynyń poezıa bólimin basqaratyn edim. Bir kúni Semeıden bir aqsaqal keldi. «Ózińdi syrtyńnan tanımyn», — dep aqsaqal óziniń qoljazbalaryn usyndy. Qolymen jazylǵan. Óleńderin oqyp kórip edim. Unady. Unaǵan sebebi taǵdyry sanalýan jan ekendigi óleńderinen kórinip tur. Basynan ótken taǵdyry — óleń bolyp órilgen, jyr bolyp tógilgen týyndylaryn oqyp shyǵyp: «Ólleńderińizdi jarıalaýǵa turarlyq eken. Biraq, maǵan taqyryby túsiniksizdeý bolyp tur» , — dedim. Óıtkeni taqyrybyn: «T.J.Ó.», — dep jazypty. Aqsaqal sál mıyǵyn tartyp, kúlimsiregen boldy da: «Bul taqyryptyń úlken máni bar. Bul óleńderdiń bári de túrmede jazylǵan. Sondyqtan : «T.J.Ó.» dep qoıdym. Muny tarqatyp aıtqanda «Túrmede jazylǵan óleńder» degen sóz» — dedi aqsaqal aqyn. Men rıza bolyp taqyrybyn sol kúıinshe jazyp, «Juldyz» jýrnalyna, útir-núktesine tıispeı jarıaladym. Tek «T.J.Ó.» taqyrybyna juldyzsha qoıyp, bettiń tómengi jaǵyna «Trmede jazylǵan óleńder» dep anyqtama berdim. Sol aqsaqal keıin Qazaqstannyń Táýelsizdik týyn tikkende Respýblıkamyzdyń Tuńǵysh prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń ant berip, Aqordada taqqa otyrǵanda bata bergen aqsaqal aqynymyz edi. Ol Shákir Ábenov edi. Sol aqynmen taǵdyrlas Tańjaryq Joldyuly elden shalǵaı, Qytaı elinde qasiret tartyp, túrmede aıtarlyqtaı jyrlar jazǵan eken. Bul da aıtýǵa, jazýǵa, zertteýge turarlyq tulǵalar ekeni aqıqat.

Tańjaryq Joldyulynyń taǵdyry týraly zertteýshi ǵalym Orazanbaı Egeýbaev bylaı dep jazady: «Tańjaryq Shapqy medresesinde oqyp júrgeniniń ekinshi jylynda el ishinde aıaq astynan: «Bizdiń Sady aýylyna Kúredegi* shótańǵa** aparyp, qytaı tilinde oqytýǵa bir bala, oqý shyǵyny men salyq túsipti» degen daqpyrt týyla qaldy. El arasynan: «Balamyz qytaısha oqysa qytaı bolyp ketedi, oqý shyǵynyn qalaı tólemekpiz?» degender shyǵyp, balalaryn oqýǵa jibermeýge jasyrady. Bul kezde ábden saýattanyp, túrli pánderden, óz halqynyń fólklorynan, shyǵys mádenıetinen edáýir ǵylym juqtyryp, aqyndyq jolyna talpynyp, ómir, oqý qadirin ańǵaryp, ózinshe talǵam taýyp qalǵan Tańjaryq el arasynan sýyrylyp shyǵyp: «Sol salyqqa meni jiberińder» dep ózdiginen tilenip, 1919 jyly kúzde 17 jasynda Kúre shótańyna oqýǵa túsedi. Munda sol kezdegi atalýy boıynsha: «Memleket tili, esep, minezdeme, saýda kásibi, bólshek, tarıh, jagrafıa***» degen qatarly sabaqtar oqıdy. Mektep bitirip synaýdan ótkender memleket qyzmetine ornalastyrylady. Tańjaryq bul mektepte úsh jyl oqıdy. Qytaı tilin, qytaı jazýyn jete meńgeredi.

1977 jyly Rossıada Oktábr tóńkerisi bolyp, halyqqa jańa zaman, jańa zań ornatty degen habardy estigen Tańjaryq 1923 jyly Kúnestegi Núptebek degen baıdyń «Jyryq kók» atanǵan áıgili júırik atyn urlap minip, qazirgi Shapshal Sibe avtonomıaly aýdanynyń batysyndaǵy Qanjol shekarasynan Keńes odaǵynyń Qazaqstan Respýblıkasyn 1923 jyly qashyp ótedi. Bul kezde Alashordashylar zıalysy Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov-syndy tulǵalardyń eńbegimen tanysyp, sol baǵytta jyr jazýǵa umtylady aqyn. «Bidiń qazaq ne ǵyp jatyr?» degen óleńi sonyń kýásyndaı:

Bul ómir, bir kún ótse ótip jatyr,
Talpynǵan talabyna jetip jatyr,
Baıqasam, qaladaǵy el alǵa ketken,
Qyrdaǵy bizdiń qazaq ne qyp jatyr?
Sóz uǵyp, nege qazaq serpilmeıdi,
Shyǵyp ap taý basyna jelpildeıdi.
Óner, bilim jaǵynan habary joq,
Jańǵyrsa tastan daýys selkildeıdi —

* Kúre — qazirgi Súıdin aýdany ortalyǵynyń ońtústik batysyndaǵy kóne qalashyq. Ol kezde İle óńirindegi kóshpendi malshylardy basqaratyn ortalyq bolǵan.

** Shótań — ol zamanda qytaı tilinde mektep osylaı atalǵan. Kúre shótańy — sol tusta İle óńirindegi eń joǵary oqý orny bolǵan.

*** Jaǵrafıa — Tańjaryqpen qatar oqyǵan sol mekteptiń oqýshysy — marqum Tolymbektiń qol jazba esteliginen alyndy.

dep jyrlaýy Maǵjan Jumabaevtyń óleńin eske túsiredi.

Basqa jurt aspan-kókke asyp jatyr,
Kiltin óner-bilim ashyp jatyr,
Biri — aı, biri — juldyz, biri kún bop
Jaltyrap kókten nuryn shashyp jatyr.
Talasyp óner-bilim alyp jatyr,
Kúnbe-kún alǵa qaraı baryp jatyr.
Ot jegip, kókke ushyp, sýda júzip,
Táńiriniń raqmetine qanyp jatyr.
Oılamaı bizdiń qazaq tekke jatyr,
Bir iske janasa almaı, shette jatyr.
Azyraq kóz júririp qarap tursań,
Qazekeń tań qalarlyq kepte jatyr.

deı kelip:

Minekeı, qazaq solaı bitip jatyr,
Kúnnen kún artqa qaraı ketip jatyr.
Sezinbeı óz ólgenin, ózinikin
Aty óshkir oqyǵandar netip jatyr! —

dep aıaqtalatyn áıgili aqyn óleńine Tańjaryq eliktep jazǵandaı.

Ádilettilikti qaıdan tabam degen oımen 1925 jyly Kúnestegi eline qaıtyp keledi. Osyny paıdalanyp, báıge aty urlanǵan baıdan bastap, saıası belsendiler «Tańjaryq el ishinde teris úgit júrgizip júr» degen jeleýmen 1926 jyldyń kúzinde tutqyndap Quljadaǵy daýtaı Jambylynyń zyndanyna salyp, sodan bastap, Tańjaryq aqynnyń túrmedegi aqyndyq taǵdyry bastalady. Túrmede jazylǵan jyrlary da, túrmede jazylǵan óleńderi /T.J.Ó./ de bastaý alady.

Qytaıdaǵy qazaq baspasózinde «Tańjaryq tanýdyń bilgiri», «Tańjaryq taný ǵylymynyń negizin salýshy» dep dáriptelgen ǵalym Orazanbaı Egeýbaevpen júrgizgen Bilisbek Ábdirazaqtyń suhbatynda:

«Aldymen aqyn muralarynyń jınalyp bitken-bitpegendigi jóninde faktylarǵa nazar aýdaralyq: Bul jumys aqynnyń dúnıe salyp rýhanı ómiri bastalǵan sonaý 1947 jyldan bermen qaraı qolǵa alyndy. 1948 jyly «Alǵashqy jınaq» atty tuńǵysh jyr jınaǵy baspadan shyqty. Aqynnyń ǵana emes bul ıisi Qytaıdaǵy qazaqtardyń óz baspasynda jaryq kórgen birinshi jyr kitaby boldy. Shamaly bolsa da óleńderi gazet, jýrnaldarda jaryq kórdi. Sol tusta Qytaıda tvorchestvolyq issaparda bolǵan Sábıt Muqanov jınalǵan shyǵarmalarmen tanysyp, saparynan jazǵan «Alyptyń adymy» kitabyna «Túrme hali» atty tolǵaýyn tutas engizdi. Jáne sol tolǵaýdyń óz»-aq aqynnyń kim ekendigin tanytatyndyǵyn kórsetti. Aralyqta solshyl saıasattyń kesirinen jıyrma jyl toqtap, saıası jaǵdaı ońalǵan kezde 1978 jyldan bastap taǵy qolǵa alyndy. Bul jolǵy jumystyń kólemi keń boldy. Jınalǵan shyǵarmalarynan 1981 jyly «Túrme hali» /Shyńjan halyq baspasy/, 1982 jyly «Názıgúl», «Anar-Sáýle» /Ortalyq ulttar baspasy/, 1994 jyly «Shyn tilek» / İle gazeti baspasy/ dastandary jeke-jeke kitap bolyp baspadan shyqty. 1985-1995 jyldary «Tańdamaly shyǵarmalary» degen atpen úsh kitaby /Shyńjan halyq baspasy/, 1998 jyly qytaı tilinde bir kitap tańdamalalary oqyrman qolyna tabys etildi. Qazaqstanda ózderi jınap jáne Qytaıda jaryq kórgenderinen saralap alyp, 1979 jyly «Arman taý», 1992 jyly «Tańjaryq shyǵarmalary» jyr kitabynyń shyǵarylǵandyǵyn, al jazýshy Turlybek Mameseıittiń «Juldyz» jýrnalynyń eki nomerinde /1997/ jarıalanǵan «Tańjaryq» romanyn /Bul romandy Qytaıda shyǵatyn «Kókjıek» atty aýdarma jýrnaly tórt sanyna jarıalady/ aıtý artyq bolmas» , — dep jazdy. Bul Tańjaryq shyǵarmashylyǵynyń, birshama ponoramalyq bet-beınesin bildiretin derekter desek te bolady.

Budan ári ómirbaıany jóninde Tańjaryq aqynnyń túrmede bolǵan «Qylmysty isinen qattalǵan eki papka túrme arhıvinde ǵalym óz qolyna kóshirmesin alǵanyn aıta otyryp, ádebıet zertteýshi Esteý Núsipbekovtyń:

«Osy tolqynnyń ózi jańa týyp kele jatqan Shyńjan ıntellıgensıasyn eki topqa bóldi. Bir toby — túrmedegi dostarynan óleń alyp, oǵan jaýap óleń jazýshylar boldy da, bir toby shyń sysaılyq, gomındandyq qandy tyrnaqtar tobynyń jyrtysyn jyrtýshylar boldy. Bunyń birinshisi — túrmede jatqan Tańjaryq, Tekeste júrgen Sharǵyn, Sovet odaǵyna shyǵyp ketken birneshe aqyndar men Qajyǵumar Shabdanuly ilesken top. Al, ekinshisi — qazirgi ádebıetimiz túgil, qoǵamymyzdan alastalǵan az sandy elementter», — dep jazǵanyn alǵa tartady. Jáne de Tańjaryq tanýdaǵy birneshe málimetter beredi.

1940 jyly aqpannyń 2-shi juldyzy kúni Tańjaryq Gomıdan úkimetiniń Quljada tutqyndalyp, sodan bastap aqynnyń túrmedegi ǵumyry bastalady, sodan bastap túrme jyrlary ádiletsizdikke degen ashý-yzadan, namystan týady. Tamyzdyń 2-shi juldyzynda Quljadan Úkimji abaqtysyna qamalady.

Akademık Serik Qırabaev «Ult táýelsizdigi jáne qazaq ádebıeti» kitabyndaǵy «Táýelsizdik jáne ult-azattyq qozǵalysynyń qaharmandary» degen eńbeginde Táýelsizdik qozǵalysynyń basyn áriden bastap. «...Qalmaq basqynshylyǵyna qarsy qol bastaǵan Abylaı han men onyń sarbazdary Qabanbaı, Bógenbaı, Jánibek, Qoqan handyǵymen kúresken Suranshy, Saýryq, Sypataı, orys otarshyldyǵyna qarsy bas kótergen Isataı men Mahambet, Kenesary men Naýryzbaı, Syrym, Beket pen Eset, Janqoja taǵy basqa batyrlardyń ómiri men kúresi elge ónege bolyp, tarıhı jyrlardyń jańa legin týǵyzdy. Bul jyrlar qazaqtyń tarıhı ádebıetiniń, batyrlyq jyrynyń dástúrin jalǵastyryp, el sanasyn jańa derektermen baıytty», — dep jazdy ǵalym. Táýelsizdik qozǵalysyna oraı batyrlar dúnıege kelse, ony jyrlaýshy aqyndar legi tarıhqa qatar engen. Akademık S.Qırabaev endi bir sózinde: «Osyndaı jyrlardyń bir alýan úlgisin Kenesary-Naýryzbaı qozǵalysy týdyrǵan. Olar halyq shyǵarmashylyǵynan keń oryn alyp, el jadynda uzaq saqtalǵan. Olardyń jyrlaýshylary qatarynda Nysanbaı, Dosqoja, Kúderi, Qashqynbaı, Kókbaı, Doskeı, Saıadil, Omar. Imanjan sıaqty ádebıet tarıhynda aty belgili aqyndar bar. Bularmen qatar aty belgisiz aqyndardan qalyp saqtalǵan jyrlar da az emes. Janrlyq jaǵynan qaraǵanda, bul jyrlar kólemdi, sújetti dastan kúıinde, Kenesary men Naýryzbaıdyń jeke erlikteri epızodyna quralǵan shaǵyn óleńder, kóterilis basshylarynyń hattary men jaýaptary, Kenesarynyń elmen, qonyspen qoshtasýyn sýretteıtin qoshtasý jyrlary, kóterilistiń jeńilýi men batyrlardyń ólimin joqtaýǵa qurylǵan eskertý, joqtaý úlgileri túrinde shyǵarylǵan. Kenesary-Naýryzbaıǵa qosyp, olardyń aǵasy Sarjan batyrdyń erligin de jyrlaǵan», — deıdi.

Osy turǵydan kelgende Tańjaryq aqyn da túrmede jazylǵan jyrlarymen tyń beınelerdi, sony qaharmandardy ádebıet álemine engizgen. Tańjaryq aqynnyń eńbegi sonysymen qundy.

Aıtarym bul joly da: ash kózińdi,
«Áıt!» dese ózińdi-óziń talaǵansha.
Qanǵa orap uqtyramyn bar muńymdy,
Kókirekte qatqan sherim taraǵansha.
Jep jatyr daıar asty qarǵa, quzǵyn,
Qolyńdy sen asyqpaı usynǵansha.
Artqyǵa sol sebepti belgi qylyp,
Túsirdim qol tańbamdy musylmansha, —

dep tebirenedi Tańjaryq aqyn «Oı tolǵaýynda» «Sózim qalsyn» degen izgi nıetpen, óz qasiretin aqtarady, bul bolsa halqy kórgen qasiret.

Sondyqtan da aqyn:

Dúnıe neshe túrli ózgerip tur,
Bastaýshyń jalǵan-jala sózge erip tur.
Qyrshańqy baıtalyńa mandam aıǵyr,
Jymıtyp qulaqtaryn kez kelip tur.
Jorýy jaqsy tústiń túk jolyqpaı,
Jaman tús kún uzamaı tez kelip tur.
Joraǵa kimder júrip, qoraǵa kim,
Úrgenip jaıǵan torǵa saıyp qyran,
Qınalyp tar qapasta qor bolyp tur.
Sanalyp kimder bóten bul zamanda,
Kimge kim, baıqa halqym, dem berip tur.
Qorlyqta ash-jalańash júrgender kim?
Súıeý bop kimder oǵan jem berip tur?!, —

dep keıipkerimen birge tyǵyryqqa tireledi. Zertteýshi ǵalym O.Egeýbaev Tańjaryq aqynnyń bes qasıetin erekshelep aıtady. Birinshisi, ult taǵdyryn tý etip ustanǵany, ekinshisi alyp ımperıadaǵy ádiletsizdikti, jaýyzdyqty, túrme túbinde kisendeýli otyryp jazǵany, jazǵanda sorǵalaǵan júrek qanymen jazǵany. Úshinshisi, Jońǵar shapqynshylyǵy tarıhynan jazylǵan «Sadyq-Salıhan» dastany túrmede otyryp, bir demmen jazyp, asyl mura etip qaldyrǵany. Tórtinshisi, naǵyz shynaıy jaza bilgendigi. Besinshisi, tiliniń júıriktigi, zarly da sherli, yzaly da qusaly sózderi, sonymen qosa, daýyldy, qaıratty da, jigerli qaharly sózderi qatarlasa shaýyp, aqynnyń qudaı bergen talantynan habar beretindigi. Aqyn sonymen qosa túrmede:

Óleıin, ólsem daǵy aıtyp-aıtyp,
Shydaıdy dátim qalaı tiri jatyp, —

Degen prınsıpti ustanǵan. Sol jolda qurban bolǵan, anyǵyn aıtqanda ózin-ózi qurban etken jan. Jáne de keler urpaqqa:

Kelseńder Úrimjiniń qalasyna,
Kóziń sal qaltarys, saı salasyna.
Umytpa óle-ólgenshe osyny dep,
Tapsyryp ket balańnyń balasyna.
Kórgenin atasynyń oqyp kórsin,
Kektenip, kózin salyp, kóńil bólsin,
Babamnyń tarıhy dep tegin tanyp,
Zalymnan kegin alyp, qolynda ólsin ! —

dep amanat etken aqyn.

Aqyn Tańjaryq Joldyulynyń túmede tynym taptyrmaı jyr jazdyrǵan aqyndyq qasıeti bolsa, ekenshisi sol kezdegi asa qaýipti saıası ahýal edi. Shynynda da: «Alpaýyt ımperıada usaq ulttarǵa joıylý qaýpi qashan da tónip turady. Qaýipten qutylý, ult retinde damý úshin ult rýhyn, ulttyń dinin, tabıǵatyn, uly arýaqtaryn, dástúr, ǵuryp-saltyn, dinin, tilin ár ókiliniń sanasynda bes ýaqyt namazdaı kúnine bes márte qaıtalatyp, qasterletip otyrý paryz. Qane, qurtyp kórsin! Tańjaryqtyń tutas tulǵasynan sol qasıetterdiń barlyǵy jáne kemel tabylǵan». Sondyqtan da, azattyq úshin kúresken aqyn jyrlary — máńgiliktiń jyryna aınalǵan.

Tańjaryq tanýshy Tańjaryq muralaryn zertteýshi Tileýjan Saqalov:

«Tańjaryqtyń ádebı mol murasyn shyndap zertteý endi ǵana qolǵa alyndy. Shyńjań Jazýshylar odaǵynyń qazaq ádebıeti seksıasynda ataqty aqyndar Qurmanáli Ospanuly, Omarǵazy Aıtanuly, zertteýshi ǵalymdar Orazanbaı Egeýbaev, Qasymhan Ýatqanuly, Ǵalym Qanapıauly qatarly arnaýly top aqyn tvorchestvosyn jınap-zertteý jumysymen aınalysýda. Solardyń ishinde Tańjaryq tvorchestvosyn zertteýde jemisti eńbek etip júrgen Orazanbaı Egeýbaevty erekshe atap ótken jón. Ol óziniń «Tańjaryq Joldyuly jóninde jalpylyq zertteý» degen monografıalyq eńbeginde aqynnyń ómiri men tvorchestvosyna jan-jaqty taldaý jasaǵan.» — dep jaza kele «túrmede azap tartyp jatyp ta Tańjaryq aqyn qalamyn bir sát qolynan tastamaǵanyn aıtady.

Shynynda da túrmede otyryp jazǵan shyǵarmalarynyń orny erekshe, ári kórkem týyndylar. Sonyń biri — «Abaqty» atty uzaq tolǵaý-dastanyn alǵa tartsaq degen oıymyz bar. Jan túrshigerlik qıanatqa barǵan Shen-SHı-Saı men Tomındańnyń ultjandy jandarǵa jasaǵan qıanaty adam aıtqysyz. «Abaqty» dastany «túrme tarıhı» degen qos shýmaqtan bastalady:

Aǵaıyn, qulaǵyń sal sózime endi,
Aıtatyn, jazatyn bir kezim keldi.
Oqıǵa kórgenimdi aǵytaıyn,
Oqyǵan elestetip kózińe endi.
Ashylý qıyn baǵyń bir baılansa,
Arshylmaı júrgenińe kir baılansa.
Azamat aqylynan adasady,
Arylmaı jabysqan dert jylǵa aılansa.», —

dep baryp bir toqtaıdy da, arqany keńge salyp, keń dalada shaýyp kele jatqan arǵymaqtaı salǵan saıyn keń kósile túsedi, aqyn.

Abaı lırıkasynyń sheteldik qazaq aqyny Tańjaryq Joldyulynyń shyǵarmashylyǵyna áseri-yqpaly eresen bolǵan. Abaı aqynnyń jyrlaý obektisine aınalǵan tabıǵat lırıkalary qandaı kórkem bolsa, Tańjaryq birshama elikteı otyryp, ózindik qoltańbasy bar kórkem dúnıeler jasaǵan. Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda «Kóktem mysaly», «Taý tabıǵaty», «Jaz mysaly», «Jaz tańy» — syndy tabıǵat lırıkalaryn jazǵanda Abaı sheberliginen úlgi alyp, ózindik órnek toqyǵan.

Qys ótip, kún jylynyp, qyzyq jetip,
Jerde qar, kókte sýyq bári ketip.
Ash toıyp, kem jetilip, jer jańǵyrar,
Malǵa jaı, janǵa raqat ýaqyt jetip.
Qybyladan qyzyl-jsyl bult shyǵyp,
Ekpindep eskek soǵar dúrildetip.
Jel kelip jerdi tuman, bý qylǵanda
Oıda ózen, saıda bulaq gúrildetip.
Qasyqtaı qar, tobyqtaı toń qalmaıdy,
Tabıǵat jer júzine raqym etip.
Sol kezde el qydyryp óńkeı seri,
Qyz aýlap erteń keler, búgin ketip.
El sharlap, aýyl barlap, ańdyp júrip
Aýlaqta jaryn qushar kúlimdetip, —

dep tolqyǵan aqy, tirshilik tynysyn, dál basyp, ómir sýretterine úńiledi, ózindik sheshim tabady:

Tiriler qurt-qumyrsqa qybyrlasyp,
Jan biter ólgenderge jybyrlasyp,
Kún qyzyp, shóp qulpyryp, sýlar tasyp,
Kókke aýnar kóbeńderdiń kóńili tasyp.
Kergisip kempir men shal kúnshýaqta
Meıirmen mekirener arqa qasyp.
Qatyndar arasynda ósek qaptar,
Jaqtyrmaı birin-biri shalqalasyp, —

dep kóktem tynysyn jany taza aqyndyq rýhpen ásem órýge umtylady.

Aqyn «Tirlik mysaly» degen óleńinde ómir zańyna, óreli oılar aıtýǵa, kórkem tilmen órýge, ózindik soqpaq salýǵa yntyǵady. Sol yntyqqan yntaly júrek taba da biledi, tartymdy etip jyrlaı da biledi.

Jaratqan topyraqtan denemizdi,
Qondyryp mańdaıǵa asyl eki kózdi,
Tamyrdan úsh júz alpys qan taratyp,
Júktedi qyzyl tilge sóıler sózdi.
Tulǵańdy tik turǵyzyp súıek etti,
Adamnyń jan-tynysyn júrek etti.
Býynnan jıyrma tórt jalǵastyryp,
Bireýin-bireýine tıek etti, —

dep, «adamnyń jan tynysyn júrek etkenin», «Tulǵańdy tik turǵyzyp súıek etkendigin» kádimgide kádeli oımen kóńilge qondyra biledi aqyn. «Ótkir oı, júırik qıal, qyraǵy kóz bergen» adamǵa minez bermese, «qur aqyl esh ómirge jete almaıtyndyǵyn» jyr etedi. «Bir arman adamzattan qalǵan emes, Astyń da bolsa daǵy altyn taǵyń» deıdi aqyn. Bárinen jas kúnińniń ár mezeti — baılyqtan da, altyn taqtan da artyqtyǵyn» aqyndyq júrekpen alǵa tartady. «Júırik oı, zerek kóńil bári qalar, adamnyń jastyqtyǵy qoldan ketse» dep túıedi. Bul biraq óleńniń túıini emes, aqynnyń da túıini emes. Túıin alda:

Baılyqtyń, batyrlyqtyń keregi ne,
Toqtalyp qyzý kóńil qanyń kepse,
Adamǵa jaz-jasshylyq, qys — kárilik,
Shyǵa ma qystyń kún» egin ekse!? —

dep túıindeıdi aqyn. Ashshy shyndyqty alǵa tarta otyryp, oıǵa qaldyrady, aqıqatpen ılandyrady. Jastyq shaq buǵan sene qoımas, biraq, erte me, kesh pe, buǵan moıynusynbasqa laj joq. Bul ómir zańy. Ótkir estiledi, óktem estiledi, qulaqtan enip, boıdy alady. Taǵy da kelip uly Abaıdy eske aldyrady.

«Jazǵytury» degen óleńinde Abaı aqyn:

Jazǵytury qalmaıdy qystyń syzy,
Masatydaı qulpyrar jerdiń júzi.
Jan-janýar, azatzat antalasa,
Ata-anadaı eljirer kúnniń kózi.
Jazdyń kórki enedi jyl qusymen,
Jaırańdasyp jas kúler qurbysymen..., —

dep, qyrdaǵy el oıdaǵy elmen aralasyp, kúlimdesip, kerisip, qushaqtasyp bir serpilse, jastardyń moıny bosap, sybyrlasyp, syrlasyp maýqyn basyp, ómir qaıta oıanǵandaı, dúnıe túrlenip sala beredi.

Túıe bozdap, qoı qozdap — qora da shý,
Kóbelekpen, quspenen saı da dý-dý,
Gúl men aǵash maıysyp qaraǵanda,
Sybdyr qaǵyp, burańdap aǵady sý.
Kól jaǵalaı mamyrlap qý menen qaz,
Jumyrtqa izdep, júgirip balalar máz.
Ushqyr atpen zyrlatyp tastaǵanda,
Jarq-jurq etip iliner kók daýyl baz.
Qus qatarlap baılaǵan qanjyǵaǵa
Qyz burańdap jabysyp, qylady naz.

dep jyrlaıdy aqyn. Qyz-kelinshek jazǵa jaqsy kıinip, «Jer júzine óń berer gúl báısheshek», qyrda torǵaı saırasa, saıda, bulbul, tastaǵy únin qosyp baıǵyz, kókek, osylaısha, bezendirip jer júzin Táńirim sheber, meıirbandyq dúnıege nuryn tóger, al, endi anamyzdaı jer ıip emizgende, beıne ákemdeı ústińe anań tóner deıdi aqyn.

Uly Abaı jyrlarynyń káýsarynan qanyp ishken aqyn Tańjaryq Joldyulynyń jyrlarynda da osyndaı úndestik bar. Úndestik bolǵanda, qaıtalamaı ózinshe jyrlaý, ózinshe beıneleý, ózindik sýretin ózindik mánermen jasaý ańǵarylady. «Qara tastan basqanyń bári jadyrap» Abaıdyń «Jazǵyturynda» da, Tańjaryq aqynnyń «Jaz mysalynda» da ómir bar. Tirshilik tynysy bar. «Kóńili kún lebine toıǵannan soń, Jer tolyqsyp túrlener toty qustaı» dep eki aqyn da ózindik ózgeshe sýretterimen tabıǵat polotnosyn salǵan.

Abaıdyń «Kóńilim qaıtty dostan da dushpannan da» degen óleńiniń, «z» men Tańjaryq aqyn «Kóńilim qaldy, toryqty» degen jyr jazdy. Abaı:

Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da,
Aldamaǵan kim qaldy tiri janda?
Alys-jaqyn qazaqtyń bárin kórdim,
Jalǵyz-jarym bolmasa anda-sanda.
Paıda úshin bireý joldas búgin tańda,
Ol turmys bastan jyǵa qısaıǵanda.
Munan meniń qaı jerim aıaýly dep,
Birge turyp qalady kim maıdanda?
Endigi jurttyń sózi — urlyq-qarlyq,
Sanaly jan kórmedim sózdi uǵarlyq.
Osy kúnde osy elde dáneme joq
Meıir qanyp, máz bolyp qýanarlyq, —

dep jyrlap, «baılar da mal qyzyǵyn bile almaı júr, Jaz jiberip, qúz atyn mine almaı júr» dep, «Ala jylan, ash baqa kúpildekter, Kisi eken dep ulyqtan uıalmaı júr» dep, «bir kúshti kóp tentekti jyǵa almaı júrgenin» aıta kelip:

Jetiltip jaz jaılaýǵa qona almaı júr,
Kúz kúzeý de janjalsyz bola almaı júr,
Qys qystaýyń — qyp-qyzyl ol bir pále,
Oralyp eshbir sharýa ońalmaı júr.
Jasy kishi úlkennen uıalmaı júr,
Suramsaqtar nápsisin tyıa almaı júr.
Sálem — borysh, sóz — qýlyq bolǵannan soń,
Qandaı jan syrttan sóz bop, synalmaı júr?

dep túıedi aqyn. Osy «Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da» óleńiniń áserimen Tańjaryq ózindik yrǵaqpan «Kóńilim qaldy — toryqty» óleńin jazdy:

Barmysyń qudaı, joqpysyń,
Bildiń be bizdiń hal-jaıdy?!
Bar bolsań qabyl ete kór,
Duǵaǵa qulyń qol jaıdy!
Joq bolsań jáne óziń bil,
Ar jaǵyn oıym boljaıdy, —

dep jyrlap, «sý quısań da tolmaıdy, ótip bir ketken ómirim, kórgen tústeı bolmaıdy» dep opyna otyryp, qaıǵy-qasireti ótken ómir ǵana emes, armany — el ekendigin aıtyp, «El jurtymnan aıryldym, qalaısha júzim solmaıdy» dep toryǵady.

Júrekti basqan qaıǵy dert,
Shyq dep jandy zorlaıdy.
İshim tolǵan órt jalyn,
Muz salsań da tońbaıdy.
Keıbir kezde saǵym oı,
Ushyryp qanat qomdaıdy.
Kóp oıladym ózińdi,
Bar ǵoı dep bir kún ondaıdy, —

dep sabaqtaı jyrlaıdy. Mundaı úndestik «Jaz tańynda» da «Jazdyń bir kúninde» de «Kóktem mysalynda» da barshylyq. Elimdi tiri kórmesem de, armanym: eń bolmasa sózim barsa» dep arman etken aqynnyń ózi jetpese de, týǵan eline, týǵan jerine týǵan ulty men týǵan halqyna sózi jetken aqyn. Sonysymen aqyn ǵumyrly, sonysymen óleń-jyrlary máńgiliktiń tuǵyrynda turǵan aqyn — Tańjaryq Joldyuly!..

Kúresker aqyn Tańjaryq Joldyuly týraly jazyp otyryp men azamat retinde, aqyn retinde osy qazirgi kún tártibinde ne aıtylýǵa tıis dep oıladym. Ásirese, bizdiń qadym ǵasyrdan kele jatqan poezıamyz óziniń trıbýnasynda neni jyrlaý kerek, búgingi halqymyzǵa neni aıtýymyz qajet dep ishteı tolǵandym.

Qaıratker azamat Marat Muhabetqazyuly Tájınniń usynysymen, dúnıejúzinde ekinshi Shekspır atanǵan Portýgalıanyń uly aqyny Lýısh dı Kamoenstiń «Sonetteri» atty kitabyn tárjimaladym.

Sol aqyn Portýgalıanyń táýelsizdiginen aırylǵan 1580 jyldyń 10 maýsymynda dúnıeden ótedi. Kóz jumar aldynda: «Men, tipti, ózimniń týǵan Otanymda kóz jumǵaly jatqan joqpyn, men sol táýelsizdiginen aırylǵan týǵan Otanymmen birge ólip jatqandaı sezinemin» degen aqynnyń jalyndy sózi ultynyń júregine uıalap, Portýgalıa eli qaıta táýelsizdik alǵanda, aqynnyń asqan dana sózi úshin Lýısh dı Kamoens qaıtys bolǵan kúndi — Portýgalıanyń Ulttyq Kúni dep belgileıdi.

Biz, Qazaq eli, ulttyq Táýelsizdik alǵanymyzǵa jıyrma jyl ótti. Kezinde Keńes ókimeti kezinde «Qazaǵym» degen sózdi kitabymyzǵa keńinen jarıalaı almaǵan tustarymyz boldy. Ony ótken ǵasyrda basymyzdan keshirdik.

Qazaq halqynyń arman-tilegin, eldiń yntymaq birligin kóksegen kemeńger, tereń oıshyl Buhar Jyraýdan bastap /1684-1782/ ulttyq Táýelsizdik úshin qurban bolǵan aqyn Mahambet Ótemisulynan bastap, Qytaıda ǵumyr keshken, ádilet úshin kúresken Tańjaryq Joldyulyna deıin, keshegi «Men qazaqpyn myń ólip, myń tirilgen» dep jyrlaǵan Juban Moldaǵalıevke deıin, odan qaldy bizdiń zamandastarymyzǵa kelip buıyrǵan uly olja — Táýelsizdikti jyrlaý, ultymyzdyń bostandyǵyn jyrlaý, yntymaǵyn jyrlaý — búgingi aqyndarymyzdyń úlesinde!

Alashtyń asyldary — Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev syndy ardaqtylardyń poezıasy da sol Táýelsizdikke kelip tireledi.

Kezinde ultymyz týraly óreli sózdi aıtqyzbaǵan Keńes ókimeti tusynda aqyn Ǵafý Qaıyrbekov:

Basqa elderdiń handary han sıaqty,
Bizdiń handar nesine jaman bolǵan, —

dep ishki aqyndyq qasiretin syrtqa shyǵarǵany bar...

Qazirgi tańda aqyn Ulyqbek Esdáýletov «Qazaqstan! degen óleńinde:

Shańyraǵyń — shyraǵym,
Topyraǵyń — tumarym,
Ǵalamda joq syńaryń,
Ǵajaıybym, jumaǵym,
Basy taza bulaǵym,
Basylmaıtyn qumarym,
Qazaqstan — qyranym!, — deı kele:
Aıyń týsyn ońyńnan,
Kúniń týsyn solyńnan,
Juldyz jansyn jolyńnan,
Basyńa baq ornasyn,
Qydyr bolsyn joldasyń,
Qudaı seni qoldasyn,
Qazaqstan — kóz jasym!.. —

dep túıindeıdi.Jyrdyń shıryǵar tusy «Qazaqstan — kóz jasym!» — degen tus.Táýelsizdikti ıyǵymen arqalaǵan jan da, Táýelsizdikti saǵynyshpen kútken júrek te: «Qazaqstan — kóz jasym!» dep tolǵanary haq.

«Jer orta» jınaǵynda aqyn Serik Turǵynbekov:

Elimnyń jarlyǵyna,
Oı-pikir oıyspasa,
Halqymnyń zar-muńyna,
Qabyrǵań qaıyspasa,
Ómirdiń dernegine,
Tamsanyp tabynbasam,
Aqyn bop keregi ne,
Aǵymnan jarylmasam, —

dep tolǵanady.

Shynynda da Táýelsizdik teńizi terbetken tusta, aǵynan jarylyp, osynaý bir Táńir syılaǵan bostandyqty jyrlamasa, shynynda da aqyn bolyp keregi ne?!

Áshimjan Janarbek, Ámirhan Balqybek, Marjan Ershýtegi taǵy basqa aqyndar, Táýelsizdik haqynda qalam tartyp júr.

Solaı desek te Táýelsizdikti jyrlaý dárejesin ultty súıý, ultjandylyq deńgeıinde asqaqtatyp, ásem de sazdy lırıkalyq-fılosofıalyq oıǵa qaldyrarlyq, tolǵandyrarlyq bıikte jyrlaý — Búgingi aqyndarymyzdyń paryzy dep bilemin.

«Táýelsizdik» atty maqalalar jınaǵy jaryq kórdi. Sonyń alǵy sózinde: «Táýelsizdik... myna dúnıede 2500-den astam halyq bar eken. Sonyń eki júzge jýyǵy ǵana óziniń memlekettiligine ıe eken» — dep jazdy jazýshy Saýytbek Ábdirahmanov. Sol Táýelsizdik alǵan eldiń ortasynda Qazaǵymyz bar.Bul degeniń uly qýanysh emes pe? Qýanyshymyzdy jyrlaý — ultjandy aqyndarymyzdyń paryzy!

Tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Ábishuly Nazarbaev: «Meniń senetinim — jaqsylyq, meniń senetinim — bolashaq» — dep jazdy. Biz, aqyn-jazýshylar, bolashaǵymyzǵa sene otyryp, qanshama ǵasyrlar boıy kóksegen uly arman-maqsatymyz Táýelsizdigimizdi kók baıraq týymyzdaı bıik etip, ulttyq namyspen jyrlaý — aqyndyq parasatymyz, azamattyq paryzymyz!

Al, Tańjaryq Joldyuly osy táýelsizdigimiz úshin kúresken aqyn.

---