InfoHub Logo

Lesbek Lazzat Saýletbaıqyzy
Abaı atyndaǵy Ulttyq Pedagogıkalyq Ýnıversıtettiń magıstranty
Ǵylymı jetekshisi: Shoqanova A.Sh.

Arpa (Hordeum) ― astyq tuqymdasyna jatatyn bir jáne kóp jyldyq daqyl. Qazaqstannyń búkil aýdandarynda ósiriletin negizgi mal azyqtyq daqyldardyń qataryna jatady.

Qurǵaqshylyqqa tózimdiligi men dán qorektiliginiń qundylyǵyna baılanysty onyń jemshóp qurylymyndaǵy mańyzy eshqashan joǵalmaq emes. Shóleıt pen shól jerlerdiń ózinde arpanyń túsimi basqa jazdyq dándi daqyldarmen salystyrǵanda edáýir bacym.

Arpanyń halyq sharýashylyǵyndaǵy orny  óte zor, onyń dáninen kóptegen salada paıdalanylatyn san alýan zattar jasalady. Arpa jarmasy ― baǵala ári tátti taǵamdardyń biri.

Arpany teri ıleıtin, toqyma jáne kondıter ónerkásibinde jáne medısınada  keńinen qoldanady. Ol ádette syra qaınatatyn ónerkásipte taptyrmaıtyn asa qundy shıkizat retinde erekshe oryn alady.

Arpanyń damý jáne ósý kezeńderindegi topyraq ylǵaldylyǵy men temperatýrasyna talaptary birdeı emes. Onyń tuqymy 1-3°S jylylyqta óne bastaıdy, biraq tolyq kókteýi úshin qolaıly 15-25°S temperatýra qajet. Jer betine kóktep shyqqannan bastap, tolyq pisken ýaqyt aralyǵynda birneshe damý kezeńderinen ótip, ásirese qysqy-kóktemgi ylǵal qoryn tıimdi paıdalanady da jáne ońtústik aýdandarda shilde túskenge deıin dán túzip úlgeredi

Arpa dániniń hımıalyq quramy óte kúrdeli. Shyǵarylatyn sorttardyń baǵyty men ósý ortasyna baılanysty onyń quramynda 2-3 % maı, 12-14 % belok 2-3 % maı, 5,5-5,8 % klechatka, 54-55 % krahmal jáne 2-3 % kúl kezdesedi. Dánniń 85 paıyzy qurǵaq zattardan túzilip, kelesidegideı hımıalyq qosylystardan turady: kómirtegi, azot, ottegi, sýtegi, kúkirt, fosfor, kalıı, kalsıı, magnıı, temir jáne kremnıı. Bularǵa qosymsha dánde ıod, bor, myrysh, temir, marganes, jáne sol sıaqty sırek kezdesetin elementter bar. Olar kádimgi jacýshadaǵy fızıologıalyq jáne bıohımıalyq prosesterdiń bir qalypty júrýine aıryqsha yqpal etedi [1].

Arpanyń tuqym sebý mólsherin anyqtaý — óte jaýapty agrotehnıkalyq shara, cebebi bul kútip-baptaý tásilderin jetildirý men syrtqy orta jaǵdaılaryna jaqsy beıimdelgen jańa sorttardyń aýdandastyrylýyna sáıkes árdaıym naqtylaýdy talap etedi.

Agrotehnıkanyń ocy ádisiniń máni men mańyzy ylǵaly jetkiliksiz jerlerde odan caıyn arta túspek, sebebi tuqymnyń shekten tys mólsheri qosymsha shyǵynmen qatar ósimdikterdiń oıdaǵydaı damýyna qajetti topyraq ylǵalynyń tıimsiz paıdalanýyna birden-bir sebepshi bolady. Al sırek egistik organıkalyq zattardy túzý úshin kún energıasyn jáne topyraq qunarlylyǵy men ylǵalyn tolyq paıdalana almaı, nátıjesinde aramshóptermen lastanyp, josparly ónim dengeıin qamtamasyz ete almaıdy.

Kóptegen ádebıetterdiń málimetterine cúıensek, jergelekti topyraq ― klımat erekshelikterine qaraı arpanyń ósý kezeńi 60 pen 120 kúnniń aralyǵynda sozylyp jáne sorttyq belgileri boıynsha erte, ortasha, kesh pisetin toptarǵa bólinedi. Syrtqy orta jaǵdaılaryna óte qatty beıimdiliginiń arqasynda bul daqyldy qurǵaq dalaly aımaqtan bastap, Qıyr Soltústik jáne bıik taýly aýdandardyń egis alqaptarynan da kezdestirýge bolady.

Qazir arnaıy sezimtal ádister kómegimen organızmder quramynan 60-tan astam osyndaı hımıalyq elementter tabyldy. Biraq bul atalǵan san shekti san emes, organızmder quramyna barlyq elementter jáne olardyń ızotoptary kiredi (qalypty jáne radıoaktıvti).

Ósimdik, janýar jáne adam organızminde bolatyn, hımıalyq zattar zat almasýǵa qatysady jáne mańyzdy bıologıalyq ról atqarady. Bıoelementterge azot, sýtegi, temir, ıod, kalıı, kalsıı, ottegi, kobalt, kremnıı, magnıı, marganes, mys, molıbden, natrıı, kúkirt, stronsıı, kómirtegi, fosfor, ftor, hlor, sınk jatady.Organızm quramynda bıoelementterdiń mólsheri olardyń tirshilik ortasyna jáne qorektený túrine baılanysty aýytqyp otyrady. Tiri zattyń eń negizgi massasyn (99,4%) makroelementter quraıdy: O, S, N, Sa, N, K, R, Mg, S, Cl, Na.
Kez kelgen tabıǵı-klımat aımaqtarynda ósiriletin sorttardyń bıologıalyq erekshelikterine, topyraq ylǵaldylyǵy men qunarlylyǵynyń deńgeıi jáne engiziletin tyńaıtqyshtar mólsheri, sebý tásili jáne basqa da faktorlarǵa baılanysty tıimdi tuqym sebý mólsherin anyqtaý ― arpa egistiginde sorttyq agrotehnıkany qoldanýdaǵy mańyzdy máselelerdiń biri.

Qazaqstanda daqyldyq arpanyń dáni qos qatarly jáne kóp qatarly eki túri ósiriledi. Dáni qos qatarly arpanyń dáni masaǵynyń ortasynda ǵana bolady. Ol syraqaınatýǵa paıdalanylady. Dáni kóp qatarly arpa spırt óndirisinde (6 qyrlysy), azyq-túlik jáne mal jemi (4 qyrlysy) túrinde paıdalanylady. Arpanyń bulardan basqa jazdyq jáne kúzdik túri bar.

Jazdyq arpa Qazaqstannyń barlyq oblystarynda egiledi. Kúzdik arpa Qazaqstannyń ońtústigi, ońtústigi-shyǵys aýdandarynda ósiriledi. Jazdyq bıdaı men sulyǵa qaraǵanda onyń túsimi joǵary ári 10 ― 15 kún erte pisedi. Aýrý qozdyrǵyshtary qatty qarakúıe, tozańdy qarakúıe, aquntaq, t.b. Arpany ekpesten buryn formalınmen nemese erte kóktemde, kúzde granozan, merkýrgeksan preparattarymen dárileý qajet.

Kóptegen egistik jáne zerthanalyq tájirıbelerdiń negizinde ol birqatar daqyldardyń ońtaıly qorektený alańyn  ósimdikterdiń tirshilik jaǵdaılarymen ― qunarlylyq, ylǵaldylyq, topyraqtyń lastanýy, aýrýlar men zıankesterdiń áseri jáne taǵy sol sıaqty faktorlarmen baılanystyra otyryp, ǵylymı túrde negizdi dáleldegen. Zıankester men aýrýlarǵa, aramshópterge qarsy básekelestikti kúsheıtý úshin egistiktiń tyǵyzdyǵyn kóbeıtý qajettigi jónindegi tujyrymdary is júzindegi eginshilikte qoldanylatyn aıtarlyqtaı betburys boldy.

Astyq tuqymdas dándi daqyldardyń (kúrish, bıdaı, arpa, suly) ósip damýy barysynda fotosıntez prosesinde sıntezdelgen organıkalyq zattardyń ósimdiktiń basqa múshelerine jyljyp barý jyldamdyǵy jáne mólsheri ózgeredi. Mysaly, daqyldyń túptenýi kezinde sıntezdelgen kómirsýlar japyraqqa, ósý núktesine jáne tamyrǵa barady; sabaqtaný kezinde sabaqqa jáne qalyptasyp kele jatqan masaqqa jyljıdy; tek masaqtaný jáne gúldený kezeńinen keıin joǵarǵy býynaralyqtar men ústińgi úsh japyraqtarda sıntezdelgen organıkalyq zattar masaqtaǵy dánderge kelip, olardyń tolysýyn qamtamasyz etedi. Iaǵnı mol dán ónimniń qalyptasýyna ústińgi úsh japyraq, býynaralyq jáne qynap fotosınteziniń úlesi zor.

---