InfoHub Logo

Kúni keshegi «aq patshanyń» sózin sóılep, soıylyn soǵyp júrgen sabazdar, patsha taǵynan taıysymen shetinen taǵy da «elshil», «jurtshyl» bola qalysty. Býrjýazıashyl, ultshyl oqyǵandardyń gazeti óziniń basshylaryn dáripteı bastady. Olardy «qazaq halqynyń qamqorlary» etip kórsetip, osy kenetten paıda bolǵan kep «qamqorlardy» qazaq halqyn ógizdeı órge súırep, qolyn teńdikke jetkizetin adamdar, qazaq halqyn «avtonomıaly» el etetin adamdar, «qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan» zaman ornatyp beretin adamdar dep daýryqty.

1916 jylǵy qazaq halqynyń kóterilisi kezinde ol «qamqorlar» ımperıalısik soǵysty jaqtaǵan «aq patshanyń ámirin eki etpeńder» dep patsha ókimeti jaǵyna shyǵyp ketken kóterilisti basýshy, jazalaýshy otrádtardy qoldaǵan patsha ókimetiniń jendetteri edi. Olar búkil jurtqa belgili ekijúzdi surqıalar edi.

Olar «elim», «jurtym» degen «avtonomıa», «ult bostandyǵy» degen sıaqty sózderdi paıdalandy, ýaqytsha úkimettiń jergilikti ákimshilik oryndaryna ornalasty, baspa sózdi paıdalandy, qazaq halqynyń «qamyn jegen adamdar» bolyp kórinip aýyldyń áldi-aýqatty tobyn ezderiniń sońyna ertip, sol topqa arqa súıedi.

Olar óz aldyna tursyń bir kezde ózderiniń jazǵan eńbekteriniń ıdeıalyq mazmuny jaǵynan menimen baǵyty da, saryny da bir bolǵan aqyn-jazýshylar da álgi býrjýazıashyl ultshyldardyń daýryqpa sózine aldanyp, solardyń jetegine erip, baıshyl ultshyldyqqa qaraı aýytqydy. Olardyń ishinde qazaqtyń kórnekti aqyndary Sultanmahmut Toraıǵyrov, Sábıt Dónentaev sıaqty adamdar da boldy. Olar Oktábr revolúsıasyna deıin tipti revolúsıanyń alǵashqy jyldarynda da alashordashylardyń shylaýynda boldy. Tek sosıalısik revolúsıanyń ádilettiligine kózi jetkennen keıin ǵana olar 1919-1920 jyldarda sovet ókimetine qaraı oıysa bastady.

Burynǵy patsha ókimetiniń otarshyl saıasatynyń ashshy zardabyn tartqan qazaq halqynyń bir bólek kózi ashyq degen azamattary da alǵashqy kezde býrjýazıashyl ultshyldardyń lepirgen jel sózderine erińkirep otyrdy. Biraq bólshevıkter partıasynyń ortalyq qalalarda shyǵatyn gazetteri, jýrnaldary, áralýan saıası kitaptary jalpy saıası jaǵdaıdy tez ańǵartty.

Bólshevıkter partıasynyń soǵysty toqtatý týraly, jer máselesi týraly, ult máselesi týraly, sovet ókimeti týraly saıasaty qalyń halyq buqarasynyń kókeıine qonymdy, sezimine sińimdi birden-bir durys saıasat edi. Sondyqtan da eńbekshi buqara kóp keshikpeı-aq býrjýazıashyl ultshyldardyń lepirgen jel sózderine qulaq aspaıtyn boldy. Eńbekshi buqara sovet ókimetin ańsap kútti.

Ultshyl oqyǵandardan erterek túńilip irgemdi aýlaq salǵan meń olardyń qazirgi daýryqpaıtynyń kókime demagogıa ekenin bildim. Tóńiregimdegi kedeı sharýalarǵa ultshyldar sóziniń qurǵaq demagogıa ekenin túsindirýge tyrystym. Biraq kópten mıdy kemirip, ábden qajytyp, meńdetip tastaǵan aýrý meniń sol kezdegi saıası qoǵamdyq ómirde úgit-aǵartý isinen de góri belsendi qyzmet istep, qolma-qol is atqarýyma negizgi kedergi boldy. Men dertimnen etek basty bolyp aýyldyq jerdegi mekteptiń tóńireginen ári uzaı almadym.

Sonymen kúnder ótip jatty. Sóz bostandyǵy bar sıaqty. Biraq sózden basqaǵa áli bostandyq joq edi. Mal da, jer de baılar menshigi bop qala berdi. Baıaǵy jalshy — áli jalshy, baıaǵy kedeı — áli kedeı, baıaǵy myrza — áli myrza edi.

---