InfoHub Logo

Avgýst aıynyń aıaq kezi edi. Saýytbaıdyń aýlynda búkil Obaǵan bolysynyń azamattary qatysqan jıylys boldy. Jıylysqa men de qatystym. Beket Ótetileýovty kórip aman-saý surasqannan keıin:

— Bul ne jıylys eken? — dep suradym.

— Estigen joqsyń ba? — dedi ol, — M. keldi ǵoı.

— Iá?

— Ne ıási bar? Sol sóz sóıleıtin kórinedi.

— Ne aıtady eken?

— Kim bilsin?

— Sózden basqa beretini bar ma eken?

— Kim bilsin. Aıtpaqshy, ony sen kermegen de shyǵarsyń áli. Kórip sálem berip, amandasyp shyqpaımysyń, — dedi Beket.

— Jarbaqtap qaıtemin? Shyǵady ǵoı, reti kelse, osy dalada-aq sóılesermin.

— Óziń bil, men kirip biraz otyryp shyqtym. Seni de surady, biledi eken. «Baıaǵyda bir roman jazyp edi ǵoı, ol kisi» dep bir kúlip qoıdy. Tegi, kirip shyqqanyń teris bolmas edi. Jaman bolsyń jaqsy bolsyń áıteýir, «azamat» qoı.

— «Baıaǵyda bir roman jazyp edi ǵoı», — dep kúldi deımisiń?

— Iá, solaı dep kúldi.

— Azamat» degeniń kekesiniń be, shynyń ba?

— Kekesin bolǵany nesi ? Shynym, — dedi Beket.

— Sen de kettiń be?

— Qaıda?

— Solarǵa.

— Solaryń kim?

— «Alashtyń azamattaryna».

— Joq-á, sonda da áıteýir?.. — dep Beket kúmiljip qaldy.

— Sonda da «qamqor» deısiń, be?

— Óz álinshe qamqorsymaq qoı, — dedi kúlip Beket.

— Qatelesesiń, Beke, — dedim meń — «qamqorsymaq» emes, «qamqor № 3». Dál osyndaı «Qamqordyń» buryn da bir-ekeýi kelip ketken edi. Daýryqpa sózden basqa nemen kenelte qoıar deısiń?

— Muny taýyp aıttyń — «№ 3» ekeni ras.

Jıylys bastaldy. «Qamqor № 3» sharshy toptyń aldynda sheshendikke salynyp, ótirikti shyndaı ǵyp, lepirip soǵyp tur. Jurt tyńdap otyr, baıaǵy qur jel sóz: «ult», «jurt», «avtonomıa», taǵy basqa osylar sıaqty kúnde estip júrgen jel sózder. Onyń baıandamasy bitti. Suraýlar berile bastady:

— Myrza, — dedi Salmuǵambet bolys, — qazaq óz aldynda hukúmet bolǵanda, árkimniń ata qonysy, mekeni, jer-sýy, mal-múlki óziniń erkinde, bylaısha aıtqanda, eshkimniń ortaǵy joq, óziniki bolyp qala berdi ǵoı.

— Árıne qala beredi.

— Órkeniń óssin — dedi Salmuǵambet.

Men kúlip jiberdim. Beket maǵan kúbirlep: «qoı, qoı» dep meni bir túrtip qoıdy.

— Ekinshi suraǵym bar, — dedi bolys, — qazaq óz aldyna hukúmet bolǵanda, ol hukúmet halyqty baı-kedeı dep alalamaıdy ǵoı?

— Joq, — dedi «qamqor», — biz qazaq halqyn alalamaımyz. Bizge onyń baıy da baýyr, kedeıi de baýyr. Bizge báribir.

— Ómir jasyń uzaq bolsyń qamqorym, — dep qoıdy bir baı.

— Alym-salyq sıaqty áralýan tólemder, baı-kedeı demeıinshe túńlikke túsedi ǵoı ? — dep surady bolys.

— Árıne.

— Onysy nesi?

— Ol qalaı ? — degen kúbir estildi.

Men oǵan mynadaı birneshe suraq qoıdym:

— Eski ádet-saltqa, atap aıtqanda: qalyń mal, kóp áıel alýshylyq sıaqty ádetterge tyıym salyna ma?

— Hukúmet halyqtyń ejelgi ádet-ǵurpy men saltanatyna tyıym sala almaıdy.

Olar, halyqtyń mádenıeti óse kele, ózinen-ózi qalýǵa tıis:

— Qazaq tilinde mektepter ashý jóninde ne istelmekshi?

— Qazir áńgime mektepte emes, el týraly, eldiń el bolyp qalýy týraly bolyp otyr, — dedi «qamqor».

— Jergilikti ókimet oryndarynyń, basshylyq jumysyna qazaq dalasyndaǵy burynǵy patshanyń ataman shabarmandaryn ótkizbeý týraly qandaı amal qoldanylmaqshy?

— Anyqtaý etip aıtyńyzshy, «ataman-shabarmandar» degenińiz kimder ?

Burynǵy patshadan chın alǵan shekpen kıgen ataq alǵan bı, bolys, shonjarlardy aıtamyn — dedim men.

— Qurmettim, — dedi ol, — siz aıtyp otyrǵan bı, bolys patshadan chın alǵandardyń bári birdeı jaman adamdar emes, olardyń ishinde de aq nıet, adal júrek adamdar bar. Siz ben bizden góri olardy halyq jaqsy biledi. Demek olardyń ishinen súıgenderin saılaıdy da, súımegenderin saılamaıdy. Bul halyqtyń óz erkindegi is, — dedi «qamqor».

— Haq sóz, — dedi bolys.

— Sonda, «alash hukúmetiniń», patsha ókimetinen aıyrmasy qandaı bolady? — dedim men taǵy da.

Beket «qoı» dep meni taǵy da túrtip qaldy.

«Qamqor» sypyldap qoıa berdi. Ol etken kezderde «qamqorlardyń» patshaǵa qarsy sóz aıtyp «baqtyda otyrǵandaryń óziniń de Semeı túrmesinde birneshe kún otyrǵanyn aıta kelip, aqyrynda:

— Bolashaq «hukúmetimizge», onyń basshylaryna álden osylaı qaraıtyn bolsaq, qazaq úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, azýy alty qarys Nıkolaı patshamen arpalysyp, janyn oqtyń ushyna baılap, abaqtyda, aıdaýda bolyp kelgen halyqtyń qamqorlaryna pálenshege, túgenshege til tıgizetin bolsaq, onda el bolýdan qalǵan ekenbiz... — dep jáne taǵy sol sıaqty baıaǵy lepirgen sózderdi aıtyp, biraz daýryǵyp aldy.

Bir eki-úsh gımnazıser «qamqorlarǵa» til tıgizdiń dep maǵan kıligip, qatty-qatty sózder aıtty.

— Men jaı oqytýshymyn túsinbegen shyǵarmyn dedim, al túsinbegen bolsam, ashý shaqyrmaı-aq, sókpeı-aq, túsindirý kerek emes pe? Ol eń aldymen sizdiń mindetińe emes pe edi? Soǵys bastalǵanda keıbir qamqorsynyp júrgen oqyǵandarymyzdyń arasynda patshany jaqtap shyqqan adamdar da boldy. Olar 1916 jyly patshanyń jazalaýshy áskerleri qarý-jaraqsyz momyn halyqty qyryp, qyzyl qanǵa boıap, qazaq aýyldaryna órt qoıyp júrgen kezde, patshany, onyń Kýropatkın sıaqty jendetterin dáriptep úndeý jazyp, «aq patshany» jaqtap, halyqqa qarsy shyqqandy. Men aıtsam osyndaı adamdardan saq bolaıyq deımin... — deı bergenimde, «qamqor» ornynan turyp maǵan qarap:

— Sizdiń, esimińiz kim edi? — dedi.

Men atymdy aıttym.

— Iá, baıaǵy «Qalyń mal» romanyn jazatyn jigit ekensiń, ǵoı?

— Dál ózi.

— Endi túsinikti, — dedi ol, — sonymen «zamanyń túlki bolsa, tazy bolyp shal» degen bar emes pe, zamandasym. Zamannyń kúıine qaraı bıleý kerek bolatynyn da umytpaý kerek. Toıyp sekirý bar, tońyp sekirý bar, ony da aıyra bilý kerek... — dep alystan oraǵyta, kómeski maqal-máteldermen aqtalýǵa tyrysty.

Biraq moıyndaýymyz kerek: patshany dáriptep, Kýropatkın sıaqty jaýyz jendetti maqtaý — masqara bolý ǵoı, — dedim men.

«Qamqor» muny estimegen kisi bolyp qana qutyldy. Osydan keıin jıylys kópke sozylǵan joq, eshbir qaýly qararsyz jabyldy da, jurt taraı bastady. «Qamqor № 3» qazaq halqynyń «qamqorlarynyń» baǵytyń kózdep otyrǵan maqsatyn túsindire shyqqan eken. «Qamqorlardyń» syry jurtqa málim boldy. Ol áleýmettik máselelerdi qozǵaǵysy kelmeıtindigin kórsetti. Halyq aǵartý isi, mektep máselesi jóninde bir aýyz sóz aıtqan joq. Onyń kókeıtesti saryny tek qana «hukúmet» boldy. Onyń sózin tek aýyldyń bılep-tósteýshileri men baılary ǵana túsindi. Tipti osy jıylystyń aldynda ǵana ári-sári bolyp júrgen Beket te bylaı shyǵa berip:

— Mynaniki demagogıa, — dep saldy.

— Orysshańdy bilmeımin — dedi Dúısembek degen sharýa, — mynaýyń qoı terisin jamylǵan qasqyr ma deımin.

— Túlki deńiz, ózi de «zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» dedi ǵoı, — dedi taǵy da bireý.

— Qazaqty jarylqaıtyn sarbazdar osylar bolsa, ony da kórdik... — dedi qolyn siltep taǵy bir sharýa.

— «Bostandyq, teńdik» dep júrgenderdiń ezi ne bop ketti? — dedi taǵy da Beket.

— Ne bolsyń aldaý, bos saz bolyp shyqty ǵoı, — dedi ekinshi bir jigit. Bul jıylystyń jurtqa etken áseri osyndaı boldy.

---