InfoHub Logo

Jazba ádebıetten basqa bizde neshe túrli aýyz ádebıeti nusqalary da bar.

AÝYZ ÁDEBIETİ DEGEN NE?

Aýyz ádebıeti men jazba ádebıettiń aıyrmasy mynaý: jazba ádebıet dep belgili bireýdiń jazyp shyǵarǵan ádebıetin aıtady. Jazba ádebıet, jazyp shyǵarýshy adamnyń jazǵan qalpynda shyǵyp jurtqa taraıdy. Ol ózgermeıdi. Shyǵarýshynyń jazyp shyǵarǵan qalpynda qanshama ret qaıta-qaıta basylyp shyǵyp jurtqa taraǵan bolsa da, ózgermeıdi, alǵashqy jazylǵan qalpynda basyla beredi. Mysaly: Pýshkın, Tolstoı, Baıron, Shekspır, Abaı sıaqty zor aqyn-jazýshylardyń jazyp shyǵarǵandary neshe ǵasyrlar ótse de ózgermeı alǵash shyǵarylǵan qalpynda jasaı bermek.

Al aýyz ádebıetti de bireýler shyǵarady. Biraq óıtkenmen ony shyǵarýshy jazbaǵa jazyp, baspaǵa bastyrmaǵan, tek jatqa aıtyp júrgen. Sonsyn ol ádebıet aýyzdan-aýyzǵa kóship, bireýden-bireý jattap alyp, úlkenderden keıin jurtqa taraǵan. Sóıtip aýyzdan-aýyzǵa, bir býynnan ekinshi býynǵa kóship júrgende, jatqa aıtylyp júrgende, ondaı ádebıet neshe túrli ózgeriske ushyraıdy. Alǵashqy shyǵarǵan adam kim ekeni umytylady, shyǵarma kóptik sıaqtanyp ketedi. Keıbireýler jańadan sóz qosady. Keıbireýler óńdeıdi. Sondyqtan bizge jetken aýyz ádebıeti alǵashqy shyqqan qalpynda bolmaı, talaı ózgeriske ushyrap keledi.

Aýyz ádebıeti buryn da bar edi, qazirde de bar. Árkimniń shyǵarmalarynyń bári birdeı jazylyp baspaǵa basyla bermeıdi. Tek aýyzsha aıtylyp júretini de bolady. Biraq aýyz ádebıeti el arasyna jazý hat kóp taramaı turǵan ýaqyttaǵydaı emes, qazir ekinshi maǵynada. Mysaly: qazaq arasynda buryn, jazý, hat kóp taramaı júrgen kezde, aýyz ádebıetiniń maǵynasy óte zor edi. Eldiń zań, salt-ǵuryp erejeleriniń kóbi-aq aýyz ádebıetten tabylatyn edi. Mysaly: maqaldar-mátelder, bıler sózderi, zań, salt, ereje, taqpaqtary, jyrlary tek jatqa aıtylatyn.

Mysaly: bıler bastaǵan baılar tabynyń sanasymen shyqqan mynadaı sózder bar:

1. «...Qatyn jamany er qorıdy.
Han jamany jer qorıdy...»
2. Kiretuǵyn inińdi.
Qaýym jurtty jamandama,
Kóp tabady minińdi.
Bilgenderdi jamandama, —
Basshy bolar pirińdi...»
3. ...Bıik taýǵa jarasar,
Basyndaǵy obasy.
Ózen cyǵa jarasar,
Jaǵalaı bitken qoǵasy.
Aqsaqalǵa jarasar,
Aýzyndaǵy tobasy.
Urýly elge jarasar —
Úlgi aıtatyn aǵasy.
Báıbishege jarasar,
Oryndyqty sabasy...»

Mine osyndaı sózder buryn, el arasynan oqý, jazý taramaǵan baılar bılegen eski zamanda, aýyzsha aıtylyp, nusqa, joba, úlgi ornynda qoldanylyp júrgen.

Burynǵy eski zamanda aýyz ádebıeti kóp bolǵan, biraq kóbi umytylyp qalǵan, bizdiń zamanymyzǵa tek keıbir jalpyǵa maǵynalary ǵana umytylmaı mura bolyp qalǵan. Qazir de aýyzsha ádebıetter shyǵady. Biraq degenmen burynǵydaı kóp emes. Óıtkeni qazir shyǵarmanyń kóbi jazylyp, baspa júzinde shyǵady.

AÝYZ ÁDEBIETTİŃ TAPSHYLYQ MAǴYNASY

Buryn aýyz ádebıeti «Halyq ádebıeti» dep te aıtylatyn edi. Qazir ondaı myspen turatyn, túrli maqsat kózdeıtin taptarǵa bólip aıtady.

Aýyz ádebıetin tekseretin ǵylym, árbir aýyzsha shyǵarmanyń tapshylyq maǵynasyn ashýǵa tyrysady. Sondyqtan, árbir aýyzsha shyǵarmanyń qaı zamanda, qandaı ortada shyqqandyǵyn sheshedi.

Aýyz ádebıetti tekserý — óte qıyn nárse. Óıtkeni eski zamandarda shyqqan talaı aýyzsha shyǵarmalar, bir áleýmet ortasynan ekinshi ortaǵa kóship aýysyp júrgende, talaı ózgeriske ushyraǵan, máni de, túri de ózgergen.

Jáne aýyz ádebıetti tekserý — óte qıyn nárse. Óıtkeni, eski zamandarda shyqqan talaı aýyzsha shyǵarmalar, bir áleýmet ortasynda ekinshi ortaǵa kóship aýysyp júrgende, talaı ózgeriske ushyraǵan, máni de, túri de ózgergen.

Jáne aýyz ádebıetti ǵylym jaǵynda ǵana tekserýge bet qoıyp otyr. Sondyqtan talaı aýyzsha shyǵarmalardyń shyǵystary týraly esh nárse anyqtalmaǵan.

Sóıtse de, aýyz ádebıettiń tapshylyq máni týraly aıtýǵa bolady. Burynǵy aqsúıek, baılar tabynyń aýyz ádebıeti bar. Buqaranyń shyǵarǵan aýyz ádebıeti, onyń ishinde malshy-jalshylardyń shyǵarǵan, qara sharýanyń shyǵarǵan aýyz ádebıeti bar.

MAQALDAR, NAQYLDAR

Turmysta, ómirde kezdesken ár túrli qubylystarǵa týra keltirip dáldep, kelte túıildirip aıtylǵan sózdi maqal deıdi.

«...Ash bala toq balamen oınamaıdy,

Toq bala ash bolam dep oılamaıdy...»

Naqyl, maqal-máteldiń bir-birinen aıyrmasy shamaly.

Qandaı biletin adamdar da bul túrlerdi bir-birinen aıyrmaı aıta beredi. 

MAQALDARDYŃ, NAQYLDARDYŃ SHYǴÝY JÁNE OLARDYŃ TAPSHYLYQ MÁNİ

Keı maqaldar, ıakı naqyl, mátelder turmystyń ózinen týǵandaı shyǵady, turmystaǵy bolyp jatqan áreketterdi baqylaýdan týǵan qorytyndy sıaqty shyǵady. Mysaly eginshiler óziniń eńbeginen mynany qorytyp shyǵarǵan:

«...Ne ekseń, sony orasyń...»

Mysaldar:
«At aýnaǵan jerde túk qalady...»
«...baıtal minseń qulyn joq...»
«...Aqsaq qoı jatyp semirer...»
«...Semizdikti qoı ǵana kóteredi...»

Al keı maqaldar, aýyzsha áńgimelerden, ne oqıǵalardan týady. Nemese, bir sheshenniń aıtqan sózinen maqal bolyp qalady. Mysaly:

«...At basyna kún týsa,
Aýyzdyǵymen sý isher.
Er basyna kún týsa, —
Etigimen sý kesher...»

«...Jaqsyny jamańdaýmen quny ketpes,
Jaqsyǵa myń pasyqtyń quny jetpes.
Aqsaq ıt kókke qarap úrgenmenen,
Aspańda altyn aıdyń nury ketpes...»

Maqaldar, mátelder aýyz ádebıettiń eń eski túrleriniń biri. Bular eski túrleriniń biri. Bular eski Qazaq eliniń saltyn, ǵuryp zańyn, ádetterin kórsetedi. Bularǵa jáne aýyz ádebıettiń barlyq túrleriniń mánderine túsiný úshin bizdiń eskilikti bilýimiz kerek.

Aýyz ádebıetiniń ár túrleriniń bárinde de tapshylyq máni bolady. Ár taptyń tilegin, sanasyn kórsetetin maqaldar, naqyldar, ertekter, jyrlar, taqpaqtar bar. Mysaly myna tómendegi maqaldar kedeı, jarly tabynyn sanasyn, muńyn kórsetedi:

«...Baı baıǵa quıady,
Saı saıǵa quıady...»
«...Ash bala toq balamen oınamaıdy,
Toq bala ash bolam dep oılamaıdy...»
«...Paıdasy joq baıdan bez,
Panasy joq taýdan bez...»

Myna bir maqaldar burynǵy zamandaǵy baılar tabynyń ústemdigin kórsetedi:

«...As attyniki, toı tondyniki».
«...Aýzy qısyq bolsa da, baıdyń uly sóılesin...»
«...Attyǵa erip, jaıaýdyń tańy jyrtylady».
«Eki baı quda bolsa,
Aralarynda jorǵa júredi.
Eki jarly quda bolsa,
Aralarynda dorba júredi.
Bir baı men jarly quda bolsa, —
Qaıdan quda boldym dep zorǵa júredi...»

Mine bul sońǵy maqal, baı men kedeıdiń qosyla almaıtynyń, úılese almaıtynyn kórsetedi.

Osyndaı, neshe túrli maqaldar qazaq aýyz ádebıetinde kep. Jáne myna bir maqal bolǵan sózdiń, burynǵy zamanda qara buqaranyń qabansha semirgen hanǵa, moldaǵa, semirgen baıǵa qarsy aıtylǵandyǵy kórinedi.

«...Óleńdi jerde ógiz semiredi,
Ólikti jerde molda semiredi,
Qaıǵysyz han semiredi,
Qaraly qatyn semiredi...»

MAQALDARDYŃ, MÁTELDERDİŃ QYMBATTYǴY

Maqal men mátelder, kóbinese mysal retinde aıtylady, sondyqtan olarǵa astarly maǵynasynda túsiný kerek. Mysaly: «Ajaldy qarǵa búrkitpen oınaıdy», «Bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi». Mine bul maqaldardyń qymbattyǵy sol, bulardy turmystaǵy túrli oqıǵaǵa mysal qylyp aıtýǵa bolady.

Árkim ózi jaqsylap oılansa, ne turmystan, ne ádebıetten bul maqaldarǵa týra keletin bir oqıǵany oıyńa kóbirek keltirseń, bul maqaldardy solarǵa mysal qylasyń, solaı bolǵan saıyn bul maqaldardyń maǵynalarynyń zor ekendigin kóresiń.

Maqaldar, mátelder jattap alýǵa óte yńǵaıly bolady. Óte qysqa, tujyrylǵan, juptalǵan sózben qurylǵan bolady. Kóbi taqpaqsha uıqasqan bolady.

1. «Qulan jatsa, qulaǵynda baqa oınaıdy.»
2. «It úredi kerýen kóshedi.»
3. «Kóp qorqytady, tereń batyrady.»
4. «Jaıaýdyń shańy shyqpaıdy, jalǵyzdyń úni shyqpaıdy.»
5. «Maldy tapqanǵa baqtyr, otyndy shapqanǵa jaqtyr»
6. «Qoly oınaǵannyń aýzy oınaıdy.»
7. «Jatqanǵa jan jýymaıdy.»
8. «El aralaǵan synshy, toǵaı aralaǵan úıshi.»

JUMBAQTAR

Jumbaqtyń — sýrettep, kórkemdep aıtylǵan sóz ekendigi. Maqal sıaqty, jumbaq ta astarly, maǵynaly keltelenip aıtylǵan sóz. Jumbaqtyń maqaldan aıyrmasy, bir nársege uqsatylyp aıtylǵan, sheshýdi kerek qylatyn jumbaqtyǵy. Túrlishe jumbaq bolady. Mine birneshe túrleri:

1. Naqyshtap boz jorǵaǵa kúıme saldyq,
Moınyna qatar-qatar túıme saldyq.
Segiz qyz, segiz jigit qosyldyryp,
Qubyltyp neshe túrli kúıge saldy.
2. Qos jeli úsh jerinen qazyǵy bar
Qubylǵan qońyr jelden azyǵy bar,
Jelindi sabalaıdy shyńyldatyp,
Baıǵusty súıretetin ne jazyǵy bar?..
3. Tıip ketse jylaǵan,
Daýysy jurtqa unaǵan,
İshinde qos shegi bar,
Jel men qustan tegi bar.
Kúnniń kózi:
Aq sandyǵym ashyldy,
İshinen jibek shashyldy.
Urshyq:
Sharshamas kempir kórdim jalǵyz aıaq,
Aýzyna tistep alǵan shıden taıaq.
Júrgen saıyn belbeýin qabattaıdy,
Beripti ásemdikti aıamaı-aq.
Naıza:
Súmbil terekti, jasyl terekti,
Erden qalmaıdy, jaýǵa kerekti.
Qazan:
Qarabaı attan jyǵyldy,
El-jurt jıyndy.
Til men tis:
Jaǵalaı qalap tas qoıdym,
Jıren atym bos qoıdym.
Arba:
Adymy joq, izi bar aıaǵynyń,
Sózine úshi jetpeıdi taıaǵynyń.
Eki aıaǵyn aıýanǵa arta qalyp,
Ánine salady eken baıaǵynyń.

JUMBAQTYŃ MÁNİ JÁNE ONYŃ SHYǴÝY

Maqaldar, mátelder, sol sıaqty jumaqtaryńda buryn máni zor bolǵan. Jumbaq arqyly ár nárseni jumbaqtap, sýrettep aıtýymen jastar jáne úlkender de ózderiniń dúnıeni tanýyn, bilýin kórsetken. Jumbaq sheshý úshin oılaýmen tájirıbelengen. Buryn ot basynda, uzaq keshterde, jastar arasynda ertegi aıtý, jumbaq aıtý qazaq elinde rásim, ádet bolǵan.

Jumbaq aıtýmen mashyqtanǵan adamdar jumbaqty óz oılarymen shyǵara bergen. Jumbaq ta óziniń qaı dáýirde qandaı áleýmet ortasynan shyqqandyǵyn kórsetedi. Mysaly: bıler, handar, batyrlar kósemdik qylǵan baılar tabynyń ústem dáýirinen shyqqan jáne qoıshylardan shyqqan jumbaqtar da bar.

TAQPAQ JYRLAR

Aýyz ádebıettiń bir túri — taqpaq jyrlar. Taqpaq qysqa qylyp uıqastyrylǵan jyr. Taqlaq jyrlardy ánge salyp ta, kúıge salyp ta aıtady. Taqlaq jyrlarda qaı dáýirde, qandaı ortada aıtylǵanyn, qaı taptyń yqpalymen shyqqandyǵyn kórsetedi:

«...Bastym baqyr aqshaǵa,
Sekirip tústim baqshaǵa,
Jıyrmaǵa kelgen shaqta,
Kerek boldym patshaǵa...»

Bul taqpaq jyrdy 1916 jyly áskerlik qara qyzmetke ketetin kedeı jataq balalary Aqmola qalasynda jyrlaǵan edi.

Al, myna tómendegi taqpaq jyrdy, — 1920 jyly Aqmola ýezinde qyzyl áskerge alynǵan jastar aıtyp kelip edi:

Biz áskerge baramyz,
Dushpannan kek alamyz.
Jylamańyz ata-ana,
Biz er jetken balamyz...
Nasyr-nasyr jan-aı,
Janıda qurban-aı, —
Jasyndy súrt jylama,
Nasyr saqyn jan-aı!..

AÝYZ ÁDEBIETTİŃ ÓZGE TÚRLERİ

Aýyz ádebıettiń túrleri kóp. Toıbastar, syńsyma, jar-jar, betashar, aıt kelin, besik jyry, estirtý, kóńil aıtý, joqtaý, qoshtasý, aıtys, jańyltpash, batyrlar jyrlary, ertegi jáne tolyp jatqan basqa túrli jyrlar qazaq aýyz ádebıetinde óte kóp jáne birsypyrasy bizdiń zamanymyzǵa sheıin saqtalyp kelgen.

Solardyń bári de qaı dáýirde shyqqandyǵyn, qaı taptyń áserimen, qaı taptyń sanasymen shyqqandyǵyn kórsetedi.

Aýyz ádebıet túrleriniń eń eski túrleriniń biri — ertegi. Nusqalyq úshin óleń jyrmen, kúımen, áńgimemen aıtylatyn myna «Boz ińgen» degen kúıli, jyrly áńgimeni keltireıik.

TÚIE TÝRALY

«Adamnyń nary eken» dep qaıraty, kúshi, adamshylyǵy ózgeden úzdik adamdy aıtady. «Jez buıdaly nar taılaqtaı eken» dep boı jetip kele jatqan arýdyń sulýlyǵyn aıtqan. «Bota kóz eken» dep qalam qasty, oq kirpikti, túpsiz tereń móldir kóz sulýdy aıtqan. «Eki aıaqtyda qurdas tatý, tórt aıaqtyda bota tatý» dep túıe balasynyń názik súıkimdi minezdiligin adamnyń súıisken dostyǵyna teńegen. Jas adam zarlap jylasa «botadaı bozdady» dep ana balasy úshin zarlasa, «botasy ólgen ingendeı zarlady» dep adamnyń zar-muńyn túıeniń muńyna teńegen...

Túıe týraly da neshe túrli kórkem áńgime, óleńder aıtqan. Onymen qatar túıeniń zary dep kóshpeliniń shyǵarǵan ózinshe qyzyqty kúıleri de bar. «Boz ingen kúıi» degen kúı eskilikten qalǵan kúılerdiń ishinde Arqa qazaqtaryna qyzyqty kúıdiń biri dep sanalatyn edi. Bul kúıdiń áńgime mazmunynda ótken zamandaǵy tap jigi aıqyn kórinedi: baı men kedeıdiń jaılary kórinedi. Baıdyń «saltanaty», ústemdigiń kedeıdiń nasharlyǵy kórinedi. «Boz ińgen» kúıiniń áńgimesi eki-úsh túrli.

1934 jyl

KÓRKEMÓNER TEHNIKASYNA JETİLEIİK

Joldastar, bizdiń jalpy tabystarymyz, kemshilikterimiz týraly Isauly joldas uzaq sóıledi. Shyǵyp sóılegen joldastar da jetkilikti etip aıtty. Men olardyń bárin qaıtalap turmaımyn. Tek sizderdiń pikirlerińizdi óleń, mádenıet máseleleriniń bir sypyralaryna aýdarǵym keldi.

Óz eline belgili kórkem ádebıet shyǵarmalary, teatr, kıno, mýzyka, baspa jumystary, kitap — halyqtyń mádenıet dárejesiniń qandaılyq ekenin, olardyń mádenıet maıdanynda qalaı alǵa basyp bara jatqandyǵyn aıqyndaıtyn kórsetindiler.

Eger Qazaqstannyń óner, mádenıet jaǵynan alyp qarasań, 1933 jylǵa deıin Qazaq Respýblıkasy kórshiles respýblıqalardan artta qalǵanyn kóremiz.

Mádenıet, óner máselelerinde Qazaqstannyń artta qalýy onyń burynnan da Oktábr tóńkerisine deıingi artta qalǵandyǵynan ǵana emes. Óıtkeni mádenıet máselelerinde Qazaqstannyń artta qalýy aldymen eski basshylyqtyń bul máselege kóńil qoımaǵandyǵy, óner, mádenıet máseleleri maıdanynda kerekti jaǵdaı jasalmaǵandyǵy boldy.

Kıno óneri jónindegi jumystarymyzdy salystyryp qarasaq, Tatarstan, Bashqurt respýblıkalaryn bylaı qoıǵanda, Oırat, Qalmaq respýblıqalarynan da arttamyz. Jumystyń bul jaǵy 33-jylǵyńan birsypyra alǵa basty, olar ózderiniń turmystarynan kıno jasap shyǵardy.

Tatarstannyń mýzykalary da shyqty. Máselen: Saıdashev, Báıtıev, Muzafarov, Seıfýllına sıaqty mýzykashy kompozıtorlar shyqty. Saıdashev sıaqty kompozıtor óziniń mamandyǵyn artyrý úshin Italıaǵa baryp qaıtty. Bizde mundaı bolǵan joq.

Ólkelik partıa komıtetiniń eski basshylyǵynyń qatelikteri saldarynan jańaǵy men aıtyp ótken kórshi respýblıqalardaǵydaı tabys bizde bolmady. Biraq IX keńester sezi kúninde bizdiń mádenıet maıdanynyń máseleleri tipti basqasha bolyp otyr. Sońǵy eki jyldyń ishinde Mırzoıan bastaǵan Ólkelik partıa komıtetiniń durys basshylyǵy arqasynda (qol shapalaqtaý) tabystarǵa jettik.

Bizde ádebıet gazeti joq edi, qazir ol bar, ádebıet jýrnaly joq edi, qazir ol da bar. Bul gazet, jýrnaldar mezgilinde shyǵyp turady. 1933-jylǵa deıin bizdiń shyǵarmalarymyz basqa tilderge aýdarylmap edi, qazir aýdarylýda.

1933-jylǵa deıin bizdiń teatrlarymyz tipti qanaǵattanarlyq bolmady. Keıbir bedeldi qyzmetkerlerimiz bizde naǵyz teatr joq dep te júrdi. Qazir teatrlarymyz ulǵaıyp keledi. Án-kúı teatry jasalýda. Máskeý, Lenıngrad qalalarynda, Almatyda Qazaqtyń júzdegen oqýshylary mýzyka ónerine úırenýde, kadrlar daıyndalyp shyǵarylýda.

Bizde áli de bolsa kemshilikter kóp. Biz eski muralardy tolyq meńgere alǵanymyz joq. Bizde áli de bolsa eski basshylyqtyń tárbıesimen tárbıelenip qalǵandyqtyń birsypyra qaldyqtary bar. Jumysqa atústi, jeńil-jelpi qaraýshylyq joıylyp bitken joq.

Máselen, «Qazaqstan pravdasynyń» ıanvardaǵy birinshi shyqqan sanyn alyp qaraıyq. Onda sezge arnalǵan ádebıet beti bar. Ol bette Júrgenuly joldastyń maqalasy bar, ol maqalasynda bylaı deıdi: «Qazaq mádenıetiniń kópten kele jatqan tarıhy bar, ol mádenıettiń bir sypyralarynyń jer júzilik mańyzy da bar. Júsipbek qoja sıaqtylardyń belgili dastany da bar, bular qazaqtyń ult ádebıetiniń belgisi deıdi. Osy ádebıet betiniń taǵy bir jerinde Abaı týraly aıta ketip, qazaqtyń jazba ádebıetin tek Abaı ǵana jasap shyǵardy» deıdi.

Osy ádebıet betiniń taǵy bir jerinde iri árippen belgili Shahnamanyń shyǵarýshysy qazaq ártisi Shanın edi dep jazypty (kúlki). Shahnamanyń shyǵarýshysy Shanın emes, Iran aqyny Ferdaýsı. Onyń myń jyldyǵyn dúnıe júzi, sonyń ishinde Keńester Odaǵy toılap ótti.

Júrgenuly joldastyń maqalasynda basqa da qaıshylyqtar bar. Maqalasynyń bas jaǵynda «Aıman — Sholpan», «Qozy-Kórpesh» dúnıe júzilik máni bar dastandar, óte jaqsy deıdi de, maqalasynyń aıaǵynda olar tek jabaıy, jaı tana dastandar deıdi. (Aıqaı-shý, dúbir, ózara sóılesý, daý). Bul ádebıet betinde budan basqa da talas máseleler bar. Sóz aıaǵynda aıtarym: Ólkelik partıa komıteti, onyń jetekshisi Mırzoıan joldas ádebıet maıdany máseleleriniń jandanýyna jaǵdaı jasady, tek ádebıet máselesinde ǵana emes, barlyq jumysymyzǵa da basshylyq etip otyr.

1935 jyl

MÁDENIET MAIDANYNDA

Qazaqstannyń mádenıet retinde ózge sovet respýblıkalarynan kóp artta qalǵandyǵy budan buryn da aıtylǵan edi. Bul áneýgi jalpy Sovet Odaǵy jazýshylarynyń sezinde aıqyn kórindi. Sezge árbir eldiń ókilderi ózderiniń ádebıet maıdanyndaǵy jetiskendikterin aıtyp ótti. Jáne kitap jaımasynda da ár eldiń retinde ádebıetpen birge mádenıet retinde qanshalyq óskendikteri kórinedi. Mine sol sıeze de, sezge arnalyp istelgen kitap jaımasynda da óz qatarynan Qazaqstannyń óte artta qalǵandyǵy kórindi. Jazýshylar sezi bizge kóp nárse jóninen kórnekti sabaq bolatyndaı boldy. Mysal úshin mádenıettiń árbir salalaryn alyp qaraıyq, ol basqa respýblıqalarda qandaı, bizde qandaı eken.

1. Ádebıet jaıyn alaıyq. Qazaqstanda tek bıyl ǵana ádebıet gazeti shyǵa bastady. Birneshe jyldan beri shyǵa bastaǵan ádebıet jýrnaly, 3 — 4 aıda, 2 — 3 aıda bir shyǵady. Onyń ózi jóndelip, ýaqytynda shyǵyp turmaıtyn bolǵan soń, oǵan jazýshylar da salaq, oqýshylar da salaq. Shyqqan kitaptarymyzdyń sany az. Al, ol az kitaptardyń ózi sapa jaǵynan nashar. Shyǵarmalarymyz jalań «jasasyn!» bolyp keldi. Shyǵarmalar da jalan «jasasynnan» basqa nárselerge jol berýdi bilmeıdi, áli birinshi satydaǵy saıası álip-bımen kelemiz. Al basqa respýblıkada qalaı? Basqa respýblıkalar budan áldeqaıda ilgeri ketkendigin kórsetti.

2. Teatrdy alaıyq. Qazaqstanda bir teatr bar. Byltyrdan beri ǵana mýzyka teatry ashylyp otyr. Al bul teatrdaǵy áreketterimiz qandaı? Áreketterimizdiń kóbi shala saýatty. Tipti naǵyz saýatsyzdary da bar. Artıserimizdiń kóbi artısiktiń shyn maǵynasyn jaqsylap bilmeıdi. Teatr kitaptarymyz saýsaqpen sanarlyqtaı. Olardyń óziniń sapa jaǵy tym tómen. Teatr áli de saýatty Halyqtyń kóńilin aýdaryp ala almaı keledi. Mýzykaly teatrymyzdyń artıseriniń daýystary eldiń eski aǵash dombyrasynan da asa almaı otyr. Ol qazaq eliniń daýysy álsizdiginen emes, teatrǵa kelgen adamdar «óner aıdap» kelmegen adamdar ekendiginen. Áıtpese kúshti daýysty qazaq ánshileriniń qyrda kóp bolǵandyǵyn jurttyń bári de biledi. Úni alty qyrdyń astynan estiletin, 10 shaqyrymdaı jerge sańqyldap jetetin Ybyraı aqyn, Birjan sal, Aqan seri sıaqty ánshilerdi jurt biledi. Men ózim, el ishinde bulardaı bolmaǵanmen iri ánshilerdiń talaıyn kórdim. Amanbaı, Qulmaǵambet, Sátmaǵambet aqyndar óz elderinde iri, ásem daýysty, kerneı úndi, darqan ánshiler edi. Ondaı ánshilerdi teatr basshylyqtary jınap almaı qoıdy. Al tatar, ózbek teatrlary naǵyz úlgi alarlyq halge jetip otyr. Ánshileri de sondaı.

3. Mýzykany alalyq. Bizde qazir jaqsy mýzyka mamandary bar ma? Bizde mýzyka mamandary joq. Al, qazaq mýzykaǵa ıkemsiz el me? Mýzykany súımeıtin el me? Qazaq mýzykany óte jaqsy kóretin el, qobyzben kúı syzǵanda jylaǵan adamnyń jasyn tyıyp, jylamaıtyn adamdardyń kóńilin bosatyp, jylatqan Yqylasty jurt bilmeı me? Dombyra shertpeıtin úı kemde-kem bolmaı ma? Solardyń ishinen mýzyka mamandaryn shyǵarýǵa bolatyn edi. Ony isteı almady. Al basqa respýblıqalarda birsypyra iri mýzyka mamandary bar. Mysaly, Tatarstandaǵy Saıdashev, Ýelıev, Mýzafarov qazir Keńester Odaǵyndaǵy belgili mýzyka mamandarynyń qataryna kirip otyr.

4. Kınony alaıyq. Búginge sheıin bizde qazaq turmysynan jasalǵan bir de sýret joq. Al ózge respýblıkalardyń báriniń bul rette istegenderi bizden anaǵurlym artyq. Ózbek, tatarlardy bylaı qoıa turǵanda, qazir Oırat, Monǵol, Qalmaq, Chývash turmystarynan jasalǵan jaqsy-jaqsy sýretter bar.

Mine mádenıettiń osy 3-4 salasynan kórsetilgen mysaldyń ózi de, bizdiń qanshalyq artta kele jatqanymyzdy sýretteıdi.

Al bizdiń búıtip keıin qalýymyzǵa kim aıypty? Árıne bizdiń ózimiz aıyptymyz. Bizdiń salaqtyǵymyz, ýaqshyldyǵymyz, jaramsyzdyǵymyz, jasqanshaqtyǵymyz aıypty. Bul jónde «Sosıaldy Qazaqstannyń» jaqyndaǵy redaksıa atynan jazǵan maqalasynda durys aıtylǵan.

Jaramsyzdyǵymyzǵa bir mysal. Bıylǵy bolǵan Qazaqstandyq jazýshylar sezin jaqsylap uıymdastyra almadyq. Neshe aı buryn sez bolady dep júrip sezge daıarlyq istemeppiz. Sıeze eshnárse kórsete almadyq. Kerek dese, sezge arnap jýrnal da shyǵara almadyq. Odaqtyq sezge arnap jasalǵan Máskeýdegi kitap jaımasyna bizden 4-5-aq kitapsha barypty. İlıas, Beıimbet, Ábdilda jáne bir-eki bala jigittiń sýretteri barypty (ylǵı tek sol Máskeýge baryp júrgenderdiń sýretteri).

Al ózge respýblıkalar Máskeýde bolǵan kitap kórmesinde barlaryn qaldyrmaı kórsetipti.

Jaramsyzdyǵymyzǵa jáne bir mysal: jazdy kúngi bolǵan ónershiler jıynyn da jaqsylap uıymdastyra almadyq. Ánshi, jyrshy, qobyzshy, dombyrashy jáne basqa ónershilerdiń jaqsylaryn jınaı almadyq. Jınalǵanynyń ózderin jaqsylap, durystap baǵalaı almadyq. Jıyndy án men kúıdi jaqsylap baǵalaı alatyn adamdardyń aldynan durystap ótkize almadyq. Bárin tolyq paıdalana almadyq. Teatrymyzdyń jaqsy uıymdastyrylmaı kelýi de jaramsyzdyǵymyzdyń belgisi. Jaramsyzdyqtyń bir belgisi «qanaǵatshyldyq» bolady. Sol qý «qanaǵatshyldyq» bizge óte myqty uıalaǵan keseldiń biri. «E-e, bizge osy da bolady ǵoı! Endi qaıtemiz, osy da jarar!» deımiz.

Kókshetaýda bir táp-táýir sharýaly qazaqqa:

— Dastarqanyńyz ózi kir, ózi jyrtyq qoı!.. Nege taza dastarqan ustamaısyz degenimde:

— E-e shyraǵym, qazaqqa bola beredi de, — dep edi. Mine osy «e-e, bizge osy da bolady ǵoı» degen ynjyq sóz bizdegi zor keseldiń biri.

Al salaqtyqtyń, jasqanshaqtyqtyń bir belgisi mynaý: ár respýblıkanyń Máskeýge baryp júrgen mádenıet qyzmetshileri Máskeýdegi ár mekememen sóılesip júrip eliniń keregin alyp júredi eken. Osy sezge barǵanda ony aıqyn kórdik. ár eldiń óz tilinde shyqqan ádebıet shyǵarmalarynan orys tiline nemese basqa elderdiń tiline aýdarylǵan kitaptary bar eken. Al Qazaqtan joq. Óıtkeni Qazaqstannan eshkim ondaı is isteýge Máskeýdegi basqarmalardyń aldynda eshbir sózdi nyǵyzdap qoımaǵan eken. Osy halderdi kórip biz, Máskeýdegi kórkem ádebıet baspasynyń aldyna qazaq kitaptaryn orys tiline aýdaryp shyǵarý máselesin qoıdyq. Sóıtip daýlasyp júrip 4 kitapty orys tiline aýdartyp shyǵaratyn ettik. Jáne Qazaq turmysynan aldaǵy jylda eki sýret jasaıtyn ettik.

Mine, osy sıaqty jaǵdaılar Qazaqstan ishinde óte kóp. Muqtaj nárseni aıtýǵa jasqanady, kerek nárseni surap alýǵa bara almaıdy. Aldyńǵy qatarǵa shyǵýǵa ımenedi. Bir másele týraly sóz, pikir aıtýdan jasqanady. Onym bireýge jaqpaı qalsa, óz paıdama zıany tıer dep usaq qýlyqqa beriledi. Jáne keıbireýler mádenıet isterin baǵalaýdy bilmeıdi. Seniń ádebıetinde, jazýshyńda onyń jumysy joq. Ádebıet isterin baǵalaı bilmeýshilik pen óz basynyń qandaı ekendigi kórinetindigin bilmeıdi.

Eńdi budan bylaı ne isteý kerek? Endi budan bylaı, bizdiń áleýmet isterindegi aldyńǵy qatardaǵy adamdarymyz, jalpy áleýmet mádenıet isterine jumyla kirispese, bizdiń mádenıet isterimiz ilgeri qaraı adymyn jıi basa almaıdy. Jalpy mádenıet isterimizdiń árbir býnaǵyn tez túrde joǵarylatý úshin eń aldymen salaqtyqtan, ynjyqtyqtan qutylýymyz kerek. Mádenıet oryndarynyń bastaryndaǵy adamdar jaramdy, isker, áleýmetshil adamdar bolýy kerek. Qazaqstannyń keńester áleýmetshiligi mádenıet oryndarymyzdyń isterin tekserip qarap otyrýy kerek. Sol oryndardyń báriniń de isterin endi joǵarǵy satyǵa qoıýǵa tyrysýymyz kerek, is kópshiliktiń qaırat-qýatymen ǵana ilgeri basady, isti joǵarylatý úshin árqaısymyz da aldymen áleýmetshilik sezimniń joǵarǵy satysyna shyǵýymyz kerek.

1934 jyl

ÓRLEÝ ÚSTİNDE

Aldymen aıtysymyzdyń bet alysy týraly. Qazaq joldastarda, Qazaqstanda birneshe jyldan beri istep kele jatqan orys joldastar da bizdiń qazaq ádebıetinde buryn synnyń «raqaty» qandaı bolǵanyn jaqsy biledi. Jáne bárimizge de belgili, eger bireý basqa bireýdi synaı qalsa bizdiń qazaq joldastar pálen pálendi «soıyp tastapty» deıtin. Al endi bizdiń baıqaýymyzsha qazirde bul «soıys» atymen joq. Bul «soıystyń» bolmaýyna sebep bolyp otyrǵan bizdiń dáýirimiz. 1932 jyl men 1936 jyldyń arasynda úsh-aq jyl ýaqyt ótkenimenen ústimizdegi jyl bizdiń ózimizde jańa dáýir bolyp otyr. Sondyqtan da bizdiń dáýirimiz qajettigi joq, zıandy soıysqa eshýaqytta jol bermek emes. Bul tek bizdiń Qazaqstanda ǵana emes, búkil Keńester Odaǵynda osylaı. Qazirde syn baıymdy, joldastyq, is júzinde kómek bererlik nátıjeli qalypqa kóship otyr. Bizdiń qazirgi aıtysymyz da azdaǵan bultaqqa salýshylardy bylaı qoıǵanda, durys baǵytta júrip keledi, jeke adamdardyń sózderinde azdaǵan eskiniń surqyny, qurǵaq aıqaı da bar sekildi, Biraq men olarǵa toqtalýdy qajet dep tappaımyn. Jalpy alǵanda, sóıleýshi joldastardyń kópshiligi durys baǵytta, nátıjeli túrde sóılep otyr, budan bizdiń kórkemóner maıdanyndaǵy qyzmet múmkinshiliginiń sheńberin óte keńeıtip otyrǵan bizdiń dáýirimizdiń ózgeshelikteri kórinetin sekildi.

Bizdiń jıylysymyzdyń kún tártibinde úsh másele bar edi. Ádebıettegi formalızm, natýralızm, ýproshenstvo (úsheýiniń, árıne, túıini, negizi bir). Baıandamashy joldas ásirese bizdiń ádebıetimizde ýproshenstvo kúshti degendi aıtty. Bulaı deý durys ta edi. Óıtkeni bizdiń Qazaqstannyń sovettik ádebıeti jas ádebıet. Bizdiń ádebıetimizdiń ótkendegi dáýirinen anaǵurlym kedeı. Máskeýdegi dıskýssıada negizgi baıandamashy Stavskıı joldas: «Ádebıette óz aldyna mektebi bar erekshe aǵym qalpyndaǵy formalızm bizde qazir joq, tek formalısta bultaqqa salýshylyq, solshyldyq áshekeıge qumartýshylyq, formalıstik burmalaýshylyq qana bar. Revolúsıanyń alǵashqy jyldarynda, formalızm ádebıette óz aldyna mektebi bar bir aǵym edi. Bárimiz bilemiz, revolúsıaǵa sheıin dekadenstvo bolyp keldi. Bul aǵymnyń negizi formalızm edi. Bárimizge belgili sımvolıser boldy. Saıyp kelgende bul aǵymnyń negizi de, ádisi de formalızm edi. Bárimizge belgili, fýtýrızmniń bastapqy dáýiri de formalızmge súıengen edi. Sóıtip revolúsıanyń alǵashqy jyldarynda formalızm orys ádebıetinen oryn alyp kelse, qazirde ádebıette óz aldyna mektebi bar aǵym qalpynda formalızm joq» dedi Stavskıı joldas.

Bizdiń qazaq ádebıetinde formalızm óz aldyna mektebi bar aıryqsha aǵym qalpynda, árıne, joq. Bizdiń jas mádenıetimiz Oktábrden bergi jerde ǵana órkendeı bastady. Sondyqtan da bizde qalyptanǵan formalızmniń, formalızm aǵymynyń bolýy múmkin emes. Biraq jeke formalıstik burmalańdar, jeke natýralızm elementteri bizdiń ádebıetimizde, árıne, bar.

Baıandamashy joldas bizdiń qazaq ádebıetinde, ásirese haltýra, ýproshenstvo kúshti ekendigine erekshe toqtaldy. Osyǵan erekshe kóńil bolý kerek degendi aıtty. Bul da durys.

Formalızm, ýproshenstvo, haltýra jónindegi máseleniń aldymen jazýshylar bizge qatysy bar. Óıtkeni biz, jazýshylar buǵan sheıin nashar jazyp kelsek, endigi jerde kemshilikterimizdi joıýǵa erekshe kóńil bólýimiz kerek. Keleshekte budan áldeqaıda jaqsy sapaly, óz dáýirimizge — sosıalızm dáýirine saıma-saı shyǵarmalar jazýdyń jolyn oılaýymyz kerek. Biz jazýshy bolýymyzben qabat, ári oqýshy, tyńdaýshymyz da ǵoı. Sondyqtan joǵaryda sóılep ótken joldastardyń aıtyp ótken máselelerine biraz men de toqtalyp ótpekpin. Lekeruly, taǵy basqa joldastar bizdiń qazaq ádebıetindegi dybys úılestigin qýa jazylǵan óleńderdiń bári de formalızm degendi aıtyp ótti.

Máskeý, Lenıngradtaǵy aıtysta mynadaı qorytyndy shyǵarǵan jáne birqatar jaýapty bilikti joldastar osy qorytyndyny qýattap otyr. Bul qorytyndy: eger dybys úılestigin qýa jazylǵan óleńde ıdeıalyq mazmun bolsa, onda ol formalızm bolmaıdy deıdi. Mysaly Maıakovskııdiń keıbir óleńderinde formalızm elementteri bar degen joldastar bolǵan. Biraq birqatar kórnekti synshylar árip úılestigin qýa jazylǵanymen jalpy ıdeıalyq mazmuny bar, sondyqtan bul formalızmge jatpaıdy dedi. Bizdiń qazaq ádebıetine de biz osy turǵydan qaraýymyz kerek. Ótepuly joldas meniń tvorchestvomdaǵy kemshilikterge toqtalǵanda basqalardan kóri durys, dáleldi túrde sóıledi. «Sákende birqatar jaǵdaılarda elden erekshe dybys úılestigin qýa jazýǵa tyrysýshylyq bar» degendi aıtty. Bul, árıne, durys. Biraq bul jóninde, dybys úılestigin qýa jazǵanda, eger de meniń óleńderimniń ıdeıalyq mazmuny bolmaǵan kúnde ǵana formalızm bolady. Bulaı jazǵanda ózińniń alǵan áserińdi sol dybys úılestigi arqyly berý úshin jazylady, eger de bul ıdeıalyq mazmunmen baılanysty bolsa, ondaı óleńde formalızm bar deýshilikke, menińshe, oryn joq.

Lekeruly joldas jalpy alǵanda óziniń baıandamasyn bir qalypta baıypty, dáýirimizge saı jaqsy quraǵan. Ol marksızm-lenınızm ilimderiniń negizin biletindigine eldiń kózin tolyq jetkizdi. Bul, árıne, óte jaqsy. Lekeruly joldas Markstan, Lafarg jáne Gegelderden sıtat keltirip otyrdy. Bul jónindegi bilimderi óte taıaz jazýshylar úshin bul da oryndy, óte paıdaly boldy. Biraq qazaq ádebıeti máselelerine kelgende, Lekeruly joldastyń qazaq ádebıetin az oqıtyndyǵy, qazaq ádebıetine az kóńil bóletindigi kórindi. Men Ázimbaı joldas latynsha shala saýatty ma, jaqsy oqı almaı ma dep qorqyp qaldym. Jalpy alǵanda men Ázimbaı joldastyń baıandamasyna qosylamyn, tek eki-úsh másele jónindegi pikirine tana qosylmaımyn. Aldymen Ázimbaıdyń keshe aıtpaǵanmen, budan biraz buryn Qazaqstanda tek Sábıt Muqanulynyń ǵana qolynan jıyntyq obraz jasaý (sıntetıcheskoe obobshenıe jasaý) keledi, qalǵan joldastar, ýaq býrjýazıa arasynan shyqqan jazýshylar, sondyqtan olardyń qolynan sıntetıcheskoe obobshenıe jasaý kelmeıdi deýine qosyla almaımyn. Bul qısyn, páleńdeı adam (bir qoǵamnyń ózin alǵanda) pálendeı nárselerdi jaza alady, basqalar ony jaza almaıdy deý orys ádebıetindegi Pereverzevtiń konsepsıasy. Onyń búgin bul pikirin qaıtalamaǵandyǵyna men qatty qýandym. Ol pikirdi qaıtalamaı-aq qoıǵandyǵynyń ózi jaqsy. Búgingi baıandamasynda ol bizdiń sovettik Qazaq ádebıetinde úlken áleýmettik obobshenıe joq degendi aıtty. Men Ázimbaı joldastyń bul pikirine de qosyla almaımyn. Egerde óte jaýapty jıynnyń aldynda turyp, bizdiń sovettik qazaq ádebıetinde obobshenıe (jıyntyq obraz) joq dese, bul ekinshi turǵydan baıyptaǵanda bizde sovettik ádebıet joq degen sóz bolyp shyǵady. Eger ol óziniń joǵarǵy pikirin qoldaıtyn bolsa, men de bul sovettik qazaq ádebıetin joqqa shyǵarý bolady degen óz pikirimdi qoldaımyn. Bizde kemshilik joq emes, árıne, bar, biraq obobshenıe joq bolsa, onda sovettik qazaq ádebıeti de bolmaǵan bolar edi.

Men onyń sovet ádebıetinde natýralızmge bet burýshylyq bar degenine de qosyla almaımyn. Egerde sovet ádebıetinde natýralızmge bet burýshylyq bolsa, Máskeý men Lenıngradta bolǵan aıtystar qazirgi bizder oqyp otyrǵandaı sheshimderge kele almaǵan bolar edi. Ol sheshimderde natýralızm, formalızm, ýproshenstvonyń mektep túrinde aǵymy bizde joq delingen, tek jeke formalıstik burmalańdar, natýralızm elementteri, ýproshenstvo ǵana bar delingen. Al endi Ázimbaı joldas bet burýshylyq bar degendi aıtady. Egerde men orys tiline túsine almaı qalmasam, onyń aıtqanyn durys uqpaǵan sekildimin. Budan keıin Ázimbaı joldas sosıalısik realızmde taptyq tendensıa bar degendi aıtty. Men buǵan qosylamyn. Bul jóninde marksızmdi jaqsy biletin adamdar da osylaı degen. Biraq Ázimbaı joldas bul máselege erekshe toqtalyp, bul tek qoldan jasalǵan, aldamysh tendensıa bolmaı, naǵyz ıdeıaly, shabytty tendensıa bolýy kerek, bizdiń ádebıetimizdegi tendensıa osyndaı bolýy kerek ekendigin aıtýy kerek edi. Ázimbaı joldas marksızm-lenınızm ilimin jaqsy biledi, óte baıypty adam. Sondyqtan bul máselege erekshe toqtala ketýi kerek edi.

Buǵan qosymsha joǵaryda men Ázimbaı joldastyń qazaq ádebıetin az oqıtyndyǵy, tipti úńile oqýǵa shorqaqtyǵy kóringenin de aıtyp óttim. Múmkin ol ádeıi solaı oqyǵan shyǵar. Meniń óleńimdi oqyǵanda ádeıi súrinip otyrǵan shyǵar? Meniń onda daýym joq. Biraq bulaı bolýy óte kóńilsiz, ásirese Ázimbaı sekildi adamdarǵa laıyq emes. Nashar oqıtyn kisi minbege shyǵyp óleń oqysa jáne ony óte nashar oqysa, ol aqyndar úshin óte qolaısyz nárse kórinedi.

Bizde neler bóget bolyp keledi? Buryn bizge ádebıet synyndaǵy «soıys» bóget bolyp kelip edi, qazirgi synda bul «soıystar» joq. Bizdiń búgingi ómirimizde ýaq-túıek, jalpylama nashar synǵa oryn joq. Bizdiń uly dáýirimiz jemisti, joldastyq, is júzinde jazýshyǵa kómek beretin syndy kerek qylyp otyr. Biraq bul jóninde bizge bóget bolyp otyrǵan bir nárse: eskiliktiń sarqyny, asyra maqtap jiberýshilik, iri jazýshylardyń biri, ózimizdiń óte aqyldy sanap júrgen adamymyz Muhtar joldas sóılegen sózinde bizdiń qazaq poemasy qazirdiń ózinde Abaıdy basyp ozdy, Sábıt Abaıdan artyq jazady degendi aıtty. Sábıttiń jaqsy jatyndyǵynda eshkimniń daýy joq, muny kópten aıtyp kelemiz, biraq umytylmaıtyn bir jaǵdaı bar: ol Abaı óz dáýirinde, revolúsıaǵa sheıingi dáýirde halyq múddesin óte kórkem jaqsy túrde, dáýirine saı etip jyrlaı bilgen. Al bizge dáýirlerińnen tómen keıin qaldyńdar degendi jurtshylyq kúnde aıtyp keledi. Men buǵan tolyq qosylamyn. Biz dáýirimizden keıin qaldyq, biz sosıaldy dáýirimizge saı poezıa jasaı almaı kelemiz. Al endi Abaı óz dáýirine saıma-saı poezıany jasaı bilgen adam. Egerde osy turǵydan qarasaq, Muhtar joldastyń sózinde asyra silteýshilik bar syqyldy. Muhtar joldas bulaı demeýi kerek edi. Osy asyra maqtap jiberýshilik, sheksiz, negizsiz maqtap jiberýshiliktiń paıdasynan zıany kóp, budan joldastyq baıypty, is júzinde kómek bererlik durys synnyń jazýshyǵa tıgizetin paıdasy áldeqaıda artyq.

Bizdiń gazetterimizdiń biri Tájibaıuly joldasty Geınege aparyp teńegen, Tájibaıulynyń «Syrdarıa» degen óleńin Geıneniń «Reınniń jaǵasynda» degen óleńine aparyp teńegen maqala basyp shyǵardy. Bul — óte jaýapsyz jazylǵan maqala. Qazirde partıa men úkimet bizdiń aldymyzǵa geografıa men tarıhty jaqsy bilý mindetin qoıyp otyr, sondyqtan biz de geografıa men tarıhty jaqsy bilýge mindettimiz. Syrdarıa men Reınniń arasynda kóp aıyrma barlyǵyn da bilýge mindettimiz. Syrdarıa men Reın ózenderiniń arasynda talaı uly ózender bar. Bizdiń joldastar geografıany jaqsy bilmeıdi, al shynynda geografıany óte jaqsy bilýi kerek.

Keıbir shyǵarmalardyń kemshiligin aıtqanda jazýshy osy shyǵarmasyn 8-aq kúnde jazyp shyqqan eken, sondyqtan nashar shyǵypty deýshiler boldy. Maǵan bul kisiniń kúlkisin keltiretin sóz sekildi kórindi. Bylaısha aıtqanda, egerde jazýshy shyǵarmasyn segiz kún jazbaı, 20 kún jazsa jaqsy jazylatyn sekildi. Oılanyp jazý, árıne, óte jaqsy, árıne óte uqypty, kóp oılap salmaqtap jazý kerek. Birqatar uly jazýshylar Tolstoı, Gete, Gogol jáne basqalar ózderiniń keıbir shyǵarmalaryn birneshe jyl, odan da kóp jazǵan, olardyń bul shyǵarmalary ádebıet tarıhynyń máńgilik belgileri bolyp qalyp otyr. Asyqpaı jazý kerek, bul, árıne, durys. Bul jóninde Gorkıı joldas ta osylaı deıdi. Ózińniń bilimińdi arttyrý, shydamdylyq tájirıbe, kóp kúsh jumsaý arqyly óte kóp nárselerdi isteýge bolady deıdi Gorkıı. Gorkıı mysal úshin myna bir jaǵdaıdy keltiredi: batys Eýropanyń bir elinde bir áıel sırkte bir qolymen tórt qaryndashpen tórt tilde jazý jazǵan deıdi. Gorkıı áıeldiń osyǵan kóp eńbek sińirý Arqasynda ǵana qoly kelgendigin aıtady. Árıne, jazýshynyń sapaly shyǵarma jazýy úshin eń birinshi shart ózinin bilimin kóterýinde. Biraq, bir joldas bir shyǵarmasyn bir-aq aıda jazyp bitirgen, egerde eki aı jazsa jaqsy shyǵatyn edi dep ólsheý qylyp aıtýy, menińshe, óte ushqalaq pikir. Pýshkın men Blok ózderiniń keıbir shyǵarmalaryn óte az ýaqyttyń ishinde jazyp, bitirip otyrǵan. Egerde olar tórt kún otyrsa, sol jazǵandarynan jaqsy jazǵan bolar ma edi. Tek bulaı deý, árıne, durys emes. Bul oılanbaı aıtylǵan sóz bolady. Jaqsy shyǵarma jazý úshin ýaqyttan basqa da kerekti kóp zattar bar, muny da uǵa bilý kerek. 

Tájibaıuly joldas poemamdy 8-aq kún ishinde jazyp shyǵyp em, sondyqtan óte nashar shyqty dedi. Munan ne degen uǵym týady. Egerde ol segiz kúnniń ornyna 20 kún jazǵan bolsa, onda poemasy óte jaqsy shyǵatyn bolar edi ǵoı. Kim ózine jamandyq oılaıdy deısiń? Kimde-kim bolsyn ózin jaqsy sanaıdy, kimde-kim bolsyn jaqsy jazýǵa tyrysady, biraq jurtshylyq, oqýshylar, halyq shyǵarmany aqynnyń, jazýshynyń oıyna baılanystyra synamaıdy, qalaı jazǵandyǵyna, neni jazǵandyǵyna qaraı synaıdy.

Endi ózim jaıynda bir-eki sóz aıta keteıin. Lekeruly joldas baıandamasynyń ishinde formalızm elementteri bar degen óleńderdi oqyǵanda meniń «Toqyma fabrıgi» degen óleńimdi de solardyń ishine qosa ketti. Meniń bul óleńim osy ýaqytqa sheıin táýir óleń dep sanalyp kelip edi. Biraq bul óleń Lekeruly joldas oqyǵanda óte nashar jazylǵan óleń bolyp shyqty. Jáne Lekeruly joldas oqyǵan óleńniń qaısysynan bolsa da meniń zerigim keledi. Egerde barlyǵyńyz da solaı oqıtyn bolsańyzdar, meniń ol óleńimniń nasharlyǵynda daý joq. Eger barlyǵyńyz da solaı oqıtyn bolsańyzdar men ol óleńimdi jınap-aq alaıyn. Egerde Lekerulynan táýir oqıtyn joldastar bolsa, men óleńimdi azdap túzep, sol betinde qaldyrǵym keledi. Óte jaqsy óleń bolmaǵanmen, óleń ortasha esebinde qalatyn shyǵar deımin.

Lekeruly joldas formalızmǵa jatatyn shyǵarma ıdeıalyq mazmuny joq shyǵarma degendi aıtty. Egerde óleńde ıdeıalyq mazmun bolmasa ol formalızmge jatatyn óleń bolǵany dedi. Iá, bul durys. Biz mundaı shyǵarmalarǵa qarsy kúresýimiz kerek. Biz jazýshylar keleshekte mundaı shyǵarmalar jazbaý úshin kúresýimiz kerek. Al endi meniń Lekeruly joldas oqyp ótken óleńimde fabrıktiń jumysty qalaı isteıtindigi sýrettelgen. Bul jóninde Ótepuly joldas durys aıtty. Bul óleńniń túri toqyma fabrıginiń urshyqtarynyń aınalýy taqtysyna úılestire jazýdy qýǵandyqtan týǵan edi. Óleńniń nashar shyǵýy da múmkin. Biraq mazmuny toqyma fabrıgi edi, ol fabrıkte kók blýzka kıgen sheberlerdiń isteıtindigi, olardyń mashınanyń tilin bilip meńgerip alǵandyǵy aıtylǵan edi. Toqyma fabrıginiń qarqynyn údetip, bes jyldyq jospardy bes jylǵa jetkizbeı oryndaýǵa shaqyrǵan óleń edi. Ol óleń osy baǵytta jazylǵan edi. Bul jóninde meniń kemshilikterim: men qazaqtyń eski óleń uıqasymyn almaı, toqyma fabrıginiń urshyqtarynyń zyrylyna dálme-dál jańa mýzyka, jańa uıqasym izdedim. Sondyqtan da óleńniń joldary qysqa, mýzykasy da jaıdaǵydan ózgeshe, qazaq poezıasynda joq túrmen jazylǵan óleń bolyp shyqty. Sondyqtan olarǵa óleńniń nashar kórinýi de múmkin. Siz úshin jazbaımyz, halyq úshin, kolhozshylar úshin jazamyz, sondyqtan da meniń bul óleńimdi joldastardyń barlyǵy da túsinbeıtin bolsa, nashar dep túsinetin bolsa, onda formalızm ádisimen jazylǵan bolǵany, onda bul óleńniń shyn nashar bolǵany.

Barlyq halyq birdeı túsinetin uıqasymmen, maqammen jazý kerek. Formalızm «Álbatros» degen poemamda bar. Bul poema Qazaqstandaǵy asyra silteýshilik kezinde jazylǵan edi. Bul jóndegi meniń zamyslym óte úlken edi. Men jıyntyq túrde azamat soǵysynyń obrazyn bergim kelgen edi. Tap tartysyn kórsetip, tartys maıdanyn kórsetip, qyzyldardyń, aqtardyń soǵysyn kórsetkim kelgen edi. Osy uly kúreste qyzyl áskerdiń uly komandır! Lenınniń ózi bolǵandyǵyn aıtyp bergim kelgen edi. Azamat soǵysyna basshylyq etken Lenınniń obrazyn, maıdandaǵy, qara jerdegi, sý ústindegi taptardyń ashynǵan kúresin kórsetkim kelgen edi. Meniń ıntervensıa bizdiń elimizdi qorshap alǵandyǵyn, sol kúnderde biz qyzyl áskerler bolyp Lenınniń basshylyǵymen syrtqy, ishki jaýlarymyzben qalaı kúreskendigimizdi sýrettegim kelip edi. Meniń poemamda kórsetpek bolǵanym osylar edi. Avtordyń zamysly mine osyndaı edi, Biraq poemanyń keı jerlerinde máseleni at ústi zeńbirektiń gúrsilin, áýedegi motordyń daýysyn, dybys úılestigin qýa jazý arqyly beremin dep, qara jerdegi, sý ústindegi qyzyldar men aqtardyń arasyndaǵy soǵysty, kúrestiń uly tamasha kórinisterin kórsetýde men poemamnyń kóp jerlerinde dybys úılestigin qýa jazýǵa, tempili, maqamdy joldar quraý áýenine túsip ketippin. Men osylaı etsem jaqsy bolady ǵoı dep oılap edim. Egerde men osy poemamdy sol kezde 8 kúnniń ornyna 30 kúnde jazyp shyqsam da joǵarydaı bolyp jazylǵan bolar edi. Men jaqsy shyǵady dep sengen edim. Biraq ózińe-óziń kelip, birneshe jyldan keıin ózin jazǵan kartınaǵa kóldeneńnen turyp qarasań, óz kartınańnyń kemshilikterin óziń kóresiń: myna jeri dál kelmegen, tolyq emes, jaqsy shyqpaǵan, sýretteýi utymdy emes, ásirese komandarm Lenın bastaǵan soǵys maıdanyndaǵy aıqasýlar tolyq kórsetilmegen dep óziń aıtyp beresiń. Sóıtip meniń bul poemamda formalızm bar. Bul jónde óziniń maqalasynda Ysmaıyluly joldas durys aıtqan. Biraq Ysmaıyluly joldas poemany tolyq taldap, kemshilikterin tolyq kórsetip, meniń jáne basqa aqyńdardyń keleshekte sol kemshilikterdi qaıtse qaıtalamaıtyndyǵyn aıta ketýi kerek edi. Syndaǵy kemshilik: synshylarymyz jalpy nashar jazylǵan dep keledi, al endi qalaı jazý kerek, qandaı ádisti qoldanyp jazý kerek, nege súıene otyryp jazý kerek — bizdiń synymyzda bular atymen joq.

Bizdiń jazýshylarymyzdyń 10 — 15 — 20 jyldyq stajdary barlyǵyn, birqatarynyń bilimderiniń onshalyqty zor bolmaǵandyǵymen, Batys Eýropa ádebıetin oqıtyndyǵyn, tarıhty, qazaq ádebıetin azdap biletindigin, tájirıbeleri de barlyǵyn, bizdiń keıbir synshylarymyzdan artyq biletindikterin esten shyǵarmaýymyz kerek. Sondyqtan da bizdiń jazýshylarymyz syn jumysyn ózderi qoldaryna alýlary, bir-birine kómektesýleri, biriniń-biri kemshilikterin kórsetip, ol kemshilikterdi joıýdyń joldaryn kórsetýge, keleshekte qandaı ádispen jazýǵa aqyn beretindikterin aıtýǵa mindetti.

Menińshe, bizdiń aıtysymyz úsh kúnmen ǵana aıaqtalyp qalmaýy kerek. Biz tvorchestvolyq konferensıalardy, shyǵarma talqylaý jıylystaryn jıi-jıi ótkizip turýymyz kerek. Jeke shyǵarmalardyń kemshilikterin kórsetip, jazýshynyń keleshekte ótkendegi kemshilikterin qaıtalamaýyna járdemdesý kerek. Meniń jurtshylyqtan bizdiń shyǵarmalarymyzdy kóbirek oqyp, kemshilikterin kórsetip otyrýdy suraǵym keledi. Egerde, joldastar, jazýshynyń óleńindegi jeke sózderine, jeke joldaryna túsine almaıdy eken, olar sol túsine almaǵan sózderi, joldary jaıynda pikirlerin bizge aıtyp otyrsa, biz úshin de, jalpymyzdyń ıgiligimiz úshin de, bizdiń ádebıetimiz úshin de óte jaqsy bolǵan bolar edi. Jáne biz shyǵarmalarymyzdyń árbir joldary, sózderi jaıynda keńinen oılap, ne sebepten túsiniksiz bolǵandyǵyn izdep, kemshiligi qaıda, formalızmi, natýralızmi qaı jerinde dep ózimizdi-ózimiz zerttegen bolar edik.

Natýralızmdi dáleldemek bolǵan keıbir joldastar: ana jazýshynyń geroıynyń «shashy mynadaı edi, kózi anadaı edi, murny qısyq edi» dep sýrettegenin, mine natýralızm osy dedi. Eger bul natýralızm bolatyn bolsa men qalaı jazý kerek ekendigin túsine almaımyn. Eger mynaý qara edi, anaý qyzyl tústi nárse edi, geroıyńnyń kózi qara edi, nemese qoı kózdi deıtin bolsań buǵan ákelip formalızmdi, ne bolmasa natýralızmdi jabystyratyn bolsa, menińshe, sony aıtqan synshynyń ózi formalıst, natýralıs. Pýshkınniń «jalǵan Dmıtrıı» degen geroıy bar. Pýshkın sol jalǵan Dmıtrııdi sýretteı kele, onyń bir qolynan bir qoly qysqa edi, eń aqyry betinen aıaǵyna sheıin saqal shyǵyp ketken túkti edi deıdi. Bul da natýralızm be? Gogol Nozdrevti sýrettegende keýdesine sheıin shyǵyp ketken qap-qara túk edi, deıdi, bul da natýralızm be?..

Men natýralızmdi basqasha túsinemin. Bizdiń synshylarymyz kóbirek oqýlary kerek. Plehanovtyń ózi aıtqan: jazýshyny synaý úshin synshy jazýshydan ári artyq, ári tereń bilýi kerek degen. Qazaqstannyń eski basshylyǵynyń tusynda, meniń eski basshylyqtyń isine narazy kezimde, egerde sizder uqypty oqýshy bolsańyzdar nemese synshy bolsańyzdar meniń shyǵarmamnan formalızmdi qınalmaı-aq tabasyzdar. Eski basshylyqtyń kezindegi meniń shyǵarmalarymnan formalızm de, ýproshenstvo da jıi kezdesedi.

«Sosıalısan» degen jınaǵymdaǵy óleńderimniń kópshiligi, baıyptap oqysańyzdar, jańadaǵydan bólek, monotonnyı rıtmmen jazylǵan. Men ol kezde óleńniń sol túrin qolaıly dep sanaǵan edim. Odan buryn da meniń birqatar óleńderim boldy, olar da ómir shyndyǵynan alys otyryp jazylǵan nárseler edi. Men 26-jyly bir úlken poema jazdym. Eger de mýzykasyna, Kórkemdigine qarasańyz, bul óte jaqsy jazylǵan poema. Biraq munda da formalızm elementteri bar. Óıtkeni ómir shyndyǵynan qashýshylyq bar. Osy ómir shyndyǵynan qashýshylyq aparyp formalızmge soqqan, azdaǵan kóldenen otyryp qaraýdy qumartýshylyq áreketteri bar.

Ózimniń «Qyzyl at» poemam týraly bir-eki sóz aıta keteıin. Keshe Muhtar joldas bul poema bir tegis jazylmaǵan, keı jerleri nashar jazylǵan degendi aıtty. Bul durys. Keı jerlerde asyǵýshylyqtyń etken áseri barlyǵy kórinip turady. Maǵan óte tez jazý kerek bolǵan edi, men poemamdy uzaq ýaqytqa sozyp jaza almadym, bulaı etý meniń rýhym úshin kerek boldy. Poema bir tegis bolyp shyqpaǵan, keı jerlerde kórkemdik jaǵy da álsirep ketken. Muhtar joldas eski obrazdy sózder sol qalpynda «Qyzyl atta» alynǵan degendi aıtty. Jazýshynyń ózinin shyǵarmasyn qorǵaýy óte qolaısyz. «Qyzyl at» jóninde óte kóp talas-tartys boldy. «Qyzyl at» at pa? Kisi me? Erkek pe? Áıel me?» dep talasýshylar da boldy. Munda attyń obrazy arqyly men basqa aqyndar sýrettegen attyń obrazynan basqa jańa obraz bergim kelgen edi. Muny sizder kóre, túsine bilýlerińiz kerek edi.

Ras meniń poemamnyń keı jerleri nasharlaý shyqqan. Bolashaǵymyz týraly bir-eki sóz. Keleshekte jaqsy jazý úshin ne isteýimiz kerek, keleshekte ótkendegi qatelikterimizdi qaıtalamaýdyń jolyn oılaýymyz kerek. Bizge aldymen bir-birimizge járdemdesý kerek, joldastyq ózara syn kerek, shyǵarmany jıi-jıi talqylap otyrý kerek. Búl ádet bizdiń qazaq jazýshylarynyń arasynda óte sırek kezdesedi, tinti joq dep te aıtýǵa bolady. Oqylmaı, talqylanbaı berilgen kitaptan baspa oryndary kóp zıan shegip keledi. Baspa oryndary kitapty baspaı turyp, synnan myqtap ótkizý kerek.

Máskeýde bolǵan aıtysta jasaǵan baıandamasynda Stavskıı bizdiń dáleldi synymyz jetkiliksiz, bizdiń jumysymyzǵa óte baıypty, uqypty qaraýymyz jetkiliksiz, bizdiń mádenıetimiz jetkiliksiz degendi aıtty.

Biz bilimimizdi arttyrý isimen az shuǵyldanyp kelemiz. Buǵan keıbir asyra maqtaǵan syndar aıypty. Egerde bir aqyn bir táýir óleń, jaza qalsa, ol aqyndy maqtap, shyńǵa shyǵaryp jiberedi, Pýshkınge, Baıronǵa aparyp teńeıdi. Eger de ol Baıron men Pýshkınniń qatarynda tursa, odan artyq oǵan ne kerek. Biz bir-birimizge aqyl aıtyp, kemshiligimizdi kórsetip, taǵysyn taǵylar jóninde bir-birimizge kómektesýimiz kerek. Jazýshylar, bizdiń. mádenıetimiz óte az, eńbekti súıýimiz jetkiliksiz. Eger de biz óz eńbegimizdi súıetin bolsaq, ózimizdiń bilimimizdi kóterýmen shuǵyldanatyn bolsaq, joldastyq jaǵdaı jasap, bir-birimizge joldastyq járdem kórsetsek, bizdiń ilgeri basýymyz kóp jyldam bolatyndyǵynda daý joq.

Men marksızm-lenınızm sabaǵyn oqytýshy adam emespin, biraq ta osy jerde Marksten bir-eki sóz keltirip ketpekpin. Marks Shopengaýrdyń bir sózin qaıtalap bylaı deıdi: «Bilimge ıe bolý úshin saralanǵan qara jol taba almaısyń, ǵylymnyń túrli naıza bıigine tek qıyndyqtan qaımyqpaıtyn, qıaǵa tyrmysyp shyǵýdan tartynbaıtyndar tana shyǵa alady» deıdi. Sondyqtan da biz osy sózden úlgi ala otyryp, ózderimizdiń bilimderimizdi arttyrýmen qatty shuǵyldanaıyq, mádenıetimizdi eń joǵary satyǵa kótereıik, sóıtkende ǵana biz ádebıetimizdi kúshti qarqynda alǵa bastyra alamyz.

1935 jyl

BAISALDY JÚIRİK

Uly Oktábr tóńkerisiniń kedeı, jalshy balalaryn qatarǵa kirgizgendigine aqyn Qalmaqan aıqyn mysal bolarlyq adam. Nashardyń az oqyǵan balasy tóńkeris kúshimen ádebıet maıdanyna shyǵyp, on jyldyń ishinde belgili jazýshylarymyzdyń qataryna kirdi. Onyń aqyndyq darqandyǵy ádebıet maıdanyna birinshi shyqqanda-aq kórine qalyp edi. Jáne ol kórinisi tek qarqyndy ǵana attyń aıaq alysyndaı emes, uzaqqa silteıtin údempaz júıriktiń aıaq alysyndaı edi. On jyldyń ishinde ol talaı nárseler jazdy. Uzaqshyl ekenin dáleldedi.

Men aqyndy júırikke teńep otyrmyn.

Júırikke bap kerek, júırikke qunt kerek, júırikke jaraný kerek. «Jaraný» degenimiz—bizdiń zamanymyzda oqý, bilim keńitý bolady. Oqýsyz, úırenýsiz ilgeri órleý qıyn nárse. Ony bilip Qalmaqan Máskeýge oqýǵa da bardy. Biraq densaýlyǵy jaramaı qaıtty.

Osy sońǵy on jyldyń ishinde shyqqan jazýshylardyń ishinde eń táýir kóretin, eń artyq kóretin jazýshy Qalmaqan, ásirese men onyń qarapaıym jaǵdaılyǵyn jaqsy kórem. Jáne maqtanbaıtyndyǵyn jaqsy kórem. Keıbireýler birneshe óleń jaza salyp, nemese úsh-tórt áńgime jaza salyp, nemese úsh-tórt syn symaq maqala jaza salyp «men jazýshymyn», «men synshymyn» degendeı, baıqaǵan adamǵa kúlki, mazaq bolarlyq minez kórsete bastaıdy. Keıbireýler tipti emle jóninde «men bilgishpin» dep orynsyz maqtanatyn kórinedi. Ondaılardyń orynsyz maqtanǵan turpaty, ózderin ózderi áldeqandaı qylyp kúpsingen minezderi ózgege tek kúlki ekendigin, jalǵan bilgishtik ekendigin múmkin ózderi sezbeıtin shyǵar. Ondaı orynsyz shyltıǵandardyń shyn maqtanarlyq birdeńeleri bolsa, Qalmaqandaı jazýǵa darytandyqtary bolsa, ondaılar ańqaý jurtty keýdelerimen soǵar edi. Al maqtanam dese, maqtanarlyq óneri bar bolsa da, Qalmaqanda maqtanýshylyq bolmady. Tekke kúpsinýshilik bolmady. Óıtkeni Qalmaqan shyn júırik; baısaldy júırik aqynnyń kóp jasap, bilimin keńitip, sheberligin arttyrýyn tileımiz.

Keıingi jastardyń orynsyz, jónsiz, ótirik maqtanshaqtardaı bolmaı, Qalmaqan sıaqty bolýyn durys kórem.

1935 jyl

BIYL MEN NE JAZAMYN

Men ózimniń jazý josparymdy jarıalamaýshy edim. Jazýshynyń «josparynda» joq nárselerdi eriksiz jazǵyzatyn jaǵdaılar men sebepter az bolmaıdy. «Josparynda» joq nárse de keıde yqtıarsyz jazylyp shyǵady.

Bıyl, 1936 jyldyń basky aılarynda, men «Qyzyl suńqarlar» atty pesamdy qaıtadan ózgertip jazyp shyǵarmaqpyn.

Bul pesa Ortalyq Qazaqstanda bolǵan 1918-19 jyldardaǵy tap soǵysynan, tap kúresinen keıin 1921 jyly jazylǵan edi. Taqyryby da sol tap kúresi edi. «Qyzyl suńqarlar» jazylǵaly kóp jyl ótti. Sol 1921 jyldan keıin men pesa jazyp daǵdylanbadym. «Qyzyl suńqarlardy» teatrda oınamaǵaly kóp boldy, sondyqtan da ony men tek eski arhıvyma ǵana jınap qoıǵan edim. Shynynda «Qyzyl suńqarlar» sıaqty pesa qazaq teatryna laıyq emes shyǵar deıtin edim.

Biraq bıyl eki túrli jaı «Qyzyl suńqarlardy» meniń aldyma qoıyp oılantty. Bul eki jáıttiń biri mynaý: qazir bizdiń teatrlarda sovet úshin, sosıalızm úshin kúresken uly kúresterdi kórsetetin pesalar óte-móte qajet. Bul retinde teatrǵa járdem kerek ekenin joldas Mırzoıan da aıtty. Bul bir. Al ekinshi jaı mynaý: Qazaqstannyń 15 jyldyq merekesin toılaýdyń aldynda maǵan Qaraǵandy teatrynan telegramma keldi. Telegrammada: «Biz Qazaqstannyń 15 jyldyǵyna «Qyzyl suńqarlardy» daıyndap jatyr edik, kitaptyń ortasynan bir-eki qaǵazy joq, qolyńyzda bútin danasy bolsa avıapochtamen jiberseńiz eken» depti.

Biraq men birneshe sebeptermen Qaraǵandy teatrynyń suraýyn oryndaı almadym. Qazaqstan merekesinen keıin bir gazetke jazylǵan maqalany oqysam: «Qyzyl suńqarlardy» Ońtústik Qazaqstanda Shymkent teatry oınapty. Túrgende kolhoz teatry da oınapty. Mine, osy oqıǵalar «Qyzyl suńqarlar» týraly meni oıǵa qaldyrdy, sóıtip ony qaıtadan ózgertýge shuǵyldandyrdy.

Sonan soń 1936 jyly jazyp shyǵaratyn meniń josparymda eki poves, áńgime bar. Onyń biri «Bizdiń turmys», ekinshisi «Sol jyldarda». Eń bolmaǵanda osy ekeýiniń birin 1936 jyly bitirýim kerek. «Bizdiń turmys» qala, aýyl, kolhoz, óndiris turmystaryn sýrettemek. Al «Sol jyldarda» 1915-16 jyldardaǵy (múmkin 17- jyldardaǵy da) aýyl turmysy aıtylady.

Bulardan basqa, 1936 jyly men de mýzteatrǵa bir nárse jazbaqpyn. Bul istiń lıbrettosy mende tipti daıar deýge bolady. Byltyr Máskeýde konservatorıanyń bir adamyna mazmunyn aıtqanymda unaǵan sıaqty edi.

1936 jyly meniń basqarýymmen eki jınaq shyqpaq. Onyń biri Sergeı Mıronovıch Kırov joldasqa arnalǵan qazaq tilindegi óleń, jyr, áńgimelerdiń jınaǵy. Ekinshisi — A.S.Pýshkınniń tańdamaly óleńderi men dastandarynyń qazaqshaǵa aýdarmasy.

1936 jyly — qazaq ádebıetine kóp, mańyzy qymbatty jemis beretin jyn.

1936 jyl

NÁZİMBEK

Qıssa

Maǵıbar saýyr etik tabanynda
Jigitter tirshilik qyl amanynda.
Ertede Asylbek baı ótken eken
Noǵaıly Ormambet han zamanynda.
Adamnyń qıssa alar qaıǵy-dertin
Keı jaman umytady aıtqan sertin
Bylaıǵy Bolǵyr taýyn meken etken
Sóıleıin birazyraq Qyrym jurtyń.
Qyrymnyń dalasy keń, jeri jaıly
Jer jaıy qalmaıdy eken qysyr taıy
Qaraǵan qyryq san Qyrym bir ózine
Bar eken Janys degen úlken baıy.
Janysqa bitken eken myń-san qara
Qatarlap qazyna artqan seksen narǵa
Týypty bir atadan ózi on eki
Bolmaǵan sonda baıda jalǵyz bala.
Janysqa elden asyp dáýlet bitken
Qyrymda baı bolǵan joq odan ótken
Jaǵanlar qalyń dáýlet qaıda syısyn
Elimen qonys úshin soǵys etken.
Soǵysyp kisi óltirdi Janys baıyń
Kóńili qorqyp qatty boldy ýaıym.
Qaldym dep er qunyna keshe qashty
Tastady ata qonys týǵan saıyn.
Janys baı ushyrady mundaı kepke
Elinen kisi óltirip qondy shetke
Endi men bul Qyrymda tura alman dep
Aýypty on san noǵaı Ormambetke.
Elinen kóshti Janys jylaı-jylaı
Jazasy kisi óltirgen shydaı almaı
Asylbek noǵaı nyny bar degenmen
Ádeıi izdep baryp qandy so baı.
Azyraq men sóıleıin másele naz
Qolyma dat jazýǵa aldym qaǵaz
Eki baı sybaı qonyp otyrǵanda
Qatyny Janys baıdyń boldy býaz.
Azyraq men sóıleıin másele dat
Estiseń bul keńesti bolasyń shat
Balaǵa Asylbek baı o da zarly
Qatyny boldy onyń da eki qabat.
Eki baı jaılap jatyp eldiń shetin
Aıtqyzbaı biligi turdy el qurmetin.
Aı-kúni týra saǵat birdeı bitip
Tolǵatty jeti kúndeı eki qatyn.
Qyz tapty Janys baıdyń qatyny endi
Bul sózdiń bilesizder zatyn endi
Toı qylyp eki jasty qosamyz dep
Kóńildiń qylyp jatyr shatyn endi.
Noǵaıda qurmeti asqan Asylbek baı
Ul tapty qatyny onyń kóńili jaı.
Eki baı toıyn qosyp at shaptyrdy
On kúndeı oıyn qyldy on san noǵaı.
Janys baı aýyp kelgen qazynasy kóp
Jurt keldi toıdan qyzyq kóremiz dep
Asylbek Janys baıǵa kisi saldy
Toı qylyp eki jasty qosamyz dep.
Teń emes esh adamǵa Asylbek baı
Janys baı saraı salǵan qazınedaı
Úsh jetim, otyz jaqsy ýaǵda ǵyp
Belgili quda boldy qalyń malǵa-aı.
Birtalaı maǵyna men zaman ótti
Jetige eki bala jasy jetti
Janys baı ortasynan ketkennen soń
Qyrymnan baqyty qaıtyp dáýlet ketti.
Shaqyryp keldi halqy jylaı-jylaı
Janys baı kóshpek boldy shydaı almaı
Asylbek sol ýaqytta aqıret ótti
Otyrǵan quda bolyp jalǵyz sybaı.
Janys baı endi oılaıdy turmaıyn dep
Jetim ul, jesir qatyn kórmeıin dep
Qur maldy basy ketken ne qylady
Oılaıdy endi qyzyn bermeıin dep.
Asylbek qaza jetip aqıret ketti
Janys baı umytady aıtqan sertti
Jas bala, jesir qatyn ne qylady
Noǵaıǵa bermeı qyzyn kóship ketti.
Aıyrylyp eki ǵashyq bular ketti
Jetimge qaıǵy bergen qudyretti
Aırylǵan zorlyqpenen eki ǵashyq
Jıyrmaǵa ekeýiniń jasy jetti.
Bolǵanda aqyl darıa adamzatta
Kúlse qyz aılasy artyq, aqyly teń
Árkimge beremin dep júrgeninde
Kelipti noǵaılydan bir top kerýen.
Keledi kerýenderi qaǵarlap kósh
Qyz shyǵar serýenge bolǵanda kesh
Úıinen Asylbektiń qyz ketkende
Bar eken bir cap bota qospaq órkesh.
Qaly bar mańdaıynda sary altyn-dy
Jigitter ǵajap aıla mundaı jandy
Bozdaıdy sary atan da qyzdy tanyp
Qyz sonda qulaq salyp tura qaldy.
Qyz aıtty: Asylbek baı maǵan ata
Balasy aq túıenin bul sary bota
Sol úıden kerýender surap minip
Qazyna kelgen shyǵar artyp mata.
Aqyly Kúlshe qyzdyń janǵa bitpes
Osyndaı eńdigi adam sertke jetpes
Ústinde beren kóılek, atlas kamzol
Kórgen jan qyzdyń nuryn aıtyp bitpes.
Ústinde beren kóılek kóleńdetip
Kózelden kebis-mási bederletip
Habaryn ǵashyq jardyń suraıyn dep
Qyz sonda kerýenge keldi jetip

Sonda qyzdyń kelip kerýenge aıtqany:

Kelesiz kerýender tili maıda
Barasyz aǵataılar áldeqaıda
Joǵaltqan bir aq suńqar ǵaryp edim
Bilseńiz sóz suraımyn báriń olja.
Saldyrdym aq baltaǵa jezden qıaq
Suraımyn bárińizden sóz oılap baq
Asylbek noǵaı hanyn bilesiz be
Ornynda bar ma sonyń qalǵan tuıaq.

Sonda qastyń bastyǵy baı batsha qaltasyna qolyn salyp, qyzǵa qarap jymyń etip qyrynyp turǵanda ot jaǵyp, shaı pisirip júrgen bir jigit án salyp bylaı deıdi:

Názimbek, jalǵyzy bar asty kópten
Jalǵanda ne kórgen joq jetimdikten
Qyz tandap toǵyz shahar áli alǵan joq
Baqyty asty on san noǵaı Ormambetten.

Qyz myrzanyń qasyna aıańdap baryp jer oshaqtyń basyndaǵy jigitterge aıtqany:

Jasy bar jıyrmada bala ma eken
Perızat ǵashyq jaryn bile me eken
Tas aýyr túsken jerge degen qaıda
Oıyna ketken jaryn ala ma eken?!

Jigit aıtady:

Baq bergen jas jetimge bir qudaıym
Kep oılap ǵashyq jaryn boldy ýaıym
İzdeýge neshe jyldaı moıyn qoıyp
Otyrdy bilmegen soń bir habaryn.

Qyzdyń sózi:

Kerýender qulaǵyn cap bizdiń kópke
Jalǵanda tanys boldym talaı bekke
Baǵasy tórt myń dildá torǵyn belbeý
Amanat muny tapsyr Názimbekke.

Kerýen aıtty:

Sen kimniń danasysyń
Jónińdi aıt qandaı baıdyń balasysyń
Ákesin balasymen birdeı bilip
Kisideı tanys bolǵan kóp suraısyń.

Qyzdyń aıtqany:

Jaqsyǵa sálem aıtpaı qalǵan uıat
Jamanǵa jurt jaqsysyn qaıdan qıad
Qyrymda bir jaman qyz kórdim deńiz
Tapsyrdym úshbý sózdi sizge amanat.
Jaqsynyń boıy symbat, aqyly tolyq
Jaqsylar boıyn saqtaıd qadyr bilip
Kerýender alty aı júrip elge kelse
Názimbek jatyr eken naýqas bolyp.

Kerýen aıtty:

Biz bıyl Qyrym bardyq
Qyrymnan kep mal alyp paıdalandyq
Kóp sálem aıtty sizge bir sulý qyz
Bir torǵyn belbeý berdi tórt myń somdyq.
Myrzanyń aýyryp jatyr kóńili jarym
Alty aılyq alys deıdi qyz shaharyn
Ne qylsyn bóten shahar qyzy meni
Bolmasa jasta ketken ǵashyq jarym
Myrzaǵa qaıǵy tústi osynaı-osynaı
İzdemek kóńiline aldy shydaı almaı
Oılaǵan maqsatyna kimder jetken
Bolypty uzaq naýqas alty jyldaı.
Alty jyl naýqasy bar Názimbektiń
İsine kim kónbegen qudirettiń
Bolǵanda jetinshi jyl táýir bolyp
Oı qyldy endi qyzdy izdemekke.
Noǵaıdyń jar shaqyrtyp jıdy bárin
Qaldyrmaı túgel jıdy kári-jasyn
Ónerli tórt-bes jigit alamyn dep
Jiberdi on san noǵaı bozbalasyn.
Bir úlken qarıa bar sol bir kezde
Ónermen kep biletin ár minezdi
Ótkizgen toǵyz patsha tolǵaýmenen
Sol qúnde jasy kelgen eki júzge.
Noǵaıdyń jar shaqyrtyp bárin jıdy
Ádeppen barshalary kelip turdy
Noǵaıdyń on san daıyn bozbalasyn
Ákelip qarıaǵa synattyrdy.
Sonda bir baıdyń áýel keldi jas balasy
Jıyldy on san noǵaı bozbalasy
Ózi áldi, ózi sheshen, ózi myqty
Osy hal artyq eken mártebesi.
Adamda tirlikte dáýlet biter
İlýde bir-aq adam sertke jeter
Bulbul jaq, aıyr kómeı, sheshen eken
Sóılese adam bolmas budan óter.
Taǵy da bir jigitti syna dermish
Kisi eken osy qarıa kópti kórmish
Osyny al balýandy kerek qynsań
Jatqandaı kisi astyna jigit emes.

Názimbekke aıtqan Qarıanyń ósıeti:

Balaǵa qarıa aıtty áýel basta
Eı, balam, ashý tasta, aqyl basta
Ashýmen uryssam dep opat bolma
Ashýmen taǵyn joıǵan talaı patsha.
Ashýmen uryssam dep Baǵıt ótken
Talasyp patshalyqpen soǵys etken
Óltirip Qusaıyndy kár balada
Jazıt er qanyn júktep o da ketken.
Aspanda aı nurlanar tolǵan saıyn
Taǵynda patsha saırar bolǵan saıyn.
Eı, balam, ashý pyshaq, aqyl taıaq
Taıaǵyń kemı berer jonǵan saıyn.
Eı, balam, ashý pyshaq, aqyl qaıyq
Qaıǵyny Ábý-Sydyq kórgen aıyq
Bolǵanda ashýyn ot, aqylyń sý
Boıyńa sirá ashýdy qylma laıyq.
Adamzat otqa tússe qur qalmas
Bolmaıdy ot penen sý balam joldas
Bar, balam, endi seniń jolyn bolsyn
Mysaly bu dúnıeniń soǵan uqsas.
Bilemin myń shylqynda bes atyń bar
Beseýi bes myń somdyq baǵasy bar
Sur bıkesh, ǵana kóz bez jez moıyn at
Býryl boz oınaq penen erke shubar.
Sur bıkesh aıshylyqty alty basar
Tana kóz erkin jetip jaýdy shanshar
Tar myqyn, qysqa baqaı boz oınaq at
Bilemin bárinen de erkin shyǵar.
Júgen sal al kúmisten bederletip
Altynnan merýert-gaýhar er erjetip
Aıaǵyn bolatpenen taǵalatyp
Sapar júr dúısenbi kún jón jóneltip.
Jol júrdi dúısenbi kún sol bes manap
El-jurty kóp jylady qoıdaı shýlap
Kelgenshe jalǵyz sheshem ne bolad dep
Qushaqtap kórisedi qatty jylap.
Sheshe qaldy artynda jylaı-jylaı
Jolyna jalǵyzynyń qaraı-qaraı.
Eline qyryq san Qyrym kelip jetti
Beseýi sapar júrip anyq tórt aı.
Jaratqan barshamyzdy bir zoljalaı
Aıtaıyn az áńgime qulaǵyn sal.
Beseýi tórt aı júrip elge kelse
Bir taıpa el qalybynsha kempir men shal.
Beseýi kelemejdep syqaqtaǵan
Jasyń joq barshalaryń qartań adam
Kelinshek, qyz-bozbala qaıda ketken
Bir jerge jınalypsyń óńsheń saban.

El aıtady:

Otyrmyz kempir men shal tań atqaly
Tús aýyp besin boldy kún batqaly.
Bir baıdyń Kúlshe degen jalǵyz qyzyn
Toı qylyp ketti sony uzatqaly.
Shaqyrdy qyryq san Qyrym birin qoımaı
Jıyldy qyz-kelinshek biri qalmaı.
On kúndeı at shaptyrǵan toıy bar ed
Erteńnen uzatady arman qalmaı.
Názimbek buryp aldy attyń basyn
Tógedi móldiretip kózden jasyn.
Jetim ǵyp jeti jasta ákemdi aldy
Jigitter meni qudaı qaıda ońdasyn.
Qaıtaıyq, kel, jigitter elimizge
Jetkizsin esen-aman jerimizge.
Alǵaly jatqan qyzdy bizge bermes
Qylmaıyq kórip kúıik kózimizge.
Myrzasy qaıtamyn der kóńilin basyp
Tórt joldas qaıtpa deıdi zar jylasyp.
Saqtamaı qurmetimdi erge tıgen
Jarym dep júre almaspyn qushaqtasyp.

Joldasynyń aıtqany:

Ákesi jarlyqpenen bergen shyǵar,
Yntyzar ol da sizdeı bolǵan shyǵar.
Biz mundaı izdegende aqymaq bolsa
Aqylsyz onyń ózi nadan shyǵar.
Kórmese eshteńe etpes qaıǵy-sheri
Ǵaqyly qalaı edi porym nury
Biz mundaı izdegende aqymaq bolsa
Bir jolǵa ketken shyǵyn attyń teri.
Tórt joldas alyp júrdi erikke qoımaı
Keledi erip myrza kóńilin qımaı
Beseýi bir tóbege shyǵa kelse
Kórindi qarsy aldynan bir týǵan aı.
Artta kún, aldymyzda týypty aı
Joldastar kez talady qaraı-qaraı
Kún besin aı týatyn mezgil emes
Jigitter, qaraı qoıshy, mynaý qalaı.

Bir joldasy aıtypty:

Qalyń shań qara-qura toıy shyǵar
Jaıylǵan mynaý baıdyń qoıy shyǵar
Aq otaý alty qanat túndigi altyn
Baýy jez, kúmis belbeý osy shyǵar.
Azyraq men sóıleıin másele sóz
Bul sózdi keshiktirmeı aıtaıyn tez
Beseýi bir tóbege shyǵa kelse
Qoı baqqan bir shal adam bolady kez.
Sonda shal sálem berdi óńkeı jasqa,
İshinde Názimbekteı asyn tasqa.
Barasyń qaı saparǵa myrzalarym
Porymyń bul Qyrymnan bólek basqa.
Bular aıtty: biz bir júrgen jolaýshymyz
Bajaılap bilip aıtsań sóz suraımyz.
Aq otaý alty qanat ne qylǵan úı
Kórinedi qara-kura shaharyńyz.

Qoıshy aıtady:

Qyrymda baılyǵy asqan Janys ózi
Al sonyń Kúlshe degen jalǵyz qyzy
Bir hannyń balasyna berip edi
Toı qylyp uzataǵyn sonyń kezi.

Jigitterdiń bireýi:

Jarasar jybdyq salsaq qarakerge
Jalǵanda qaıǵy bermes sanaly erge
Bir baıdyń ardaqtaǵan qyzy bolsa
Ol ózi rıza ma eken bergen jerge.

Qoıshy aıtady:

Yrza emes bergen jerge áýel bastan
Kóziniń aldy tolar aqqan jastan
Jasy bar jıyrma altyńa osy kúnde
Bir jaryn áli izdeıdi jasta qosqan.
Barady mıhnat tartyp sol bir jazǵan
Kóp oılap ǵashyq jaryn jaman azǵan
Oǵyz jyl kútsem degen oıy bar ed
Barady qaıtsyn jazǵan amalsyzdan.
Barýǵa kúıeý ózi uıalady
Saltanat burynǵynyń bar minezi
Úsh joldas myrzasymen túsip qalyp
Barady aqyn jigit jalǵyz ózi.
Aq otaý alty qanat qyz-bozbala
Kúlshe qyz óleń aıtyp otyr sonda
Atymen aqyn jigit tyńdap tursa
Jaǵady qyzdyń daýsy qulaǵyna.
Sonda qyz otyr eken óleń bastap
Bes baýyn beshpentiniń sheship tastap
Ǵashyǵyn jasta aıyrylǵan óleń qylyp
Aqqýdaı otyr eken qyz oıqastap.

Sondaǵy qyzdyń óleńi:

Aqqan sý joǵarydan tómen sarqar
Qaıǵy-dert ishimdegi qashan tarqar
Armanda balalyqpen kórmeı qaldy-aý
Aıyrylǵan jeti jasta jetim suńqar.
Han edi-aý On san noǵaı Ormambettiń
İsine kim kónbegen úkimettiń
Bilmese Luqman ákim kim biledi
Daýasyn ishte jatqan qaıǵy-derttiń.
Láıli men ǵashyq bolyp Májnún ótken
Tahırǵa Zýhramen jasta ketken Kúlándam
Kúlzeınep pen Zylbalǵarap
Odaǵy dúnıeden zarlap ótken.
Ǵajaıyp mashaıyqtar Ǵabdylhadyq
Ibrahım, Halel uǵly İsmı Salyq
Árdaıym ǵashyqtyqtyń sárýári ediń
Bádiǵul Seıpilmálik Jamalǵa uqsap.
Kórúǵly, Seıit, Battal, Máligadjar
Qaharman Málik Iran Ǵalı Haıdar
Oılaǵan maqsutyna kimder jetken
Ótipti Ersal Nábı árbir jandar.
Taǵy da qaıraq maıda, almas pyshaq
Júsip pen Zylıqadaı biz de bolsaq.
Ámire Qarlyǵamen ǵashyq ótken Bádiǵul,
Seıpilmálik Jamalǵa uqsap.
Bozjigit ǵashyq bolǵan bir balaǵa
Barsa da qyz bermegen padıshaǵa
Jarymdy jasta qalǵan jetkizgin dep
Jyladym keshe kúndiz men beıshara.
Ne jaman bul dúnıede qaıǵy jaman
Sózimdi qaıyrlama estigen jan.
Qaıǵymnyń ishimdegi bárin aıttym
Qaıran kún óttiń oıbaı bizden zaman.
Qyz sózin osylaı dep aıtyp bolǵan
Atymen aqyn jigit tyńdap turǵan.
Tamamdap qyzdyń sózi bitkennen soń
Sonan soń aqyn jigit aıtady óleń.

Jigit:

Áýeli men sóıleıin kálem shahı
Men edim bir shahardyń patshasy
Aqyn qyz otyrmysyń kúıli-jaıly
Elińniń jol bermeı tur bozbalasy.
Qaıǵyńdy ne bitedi oılaǵanmen
Jamanmen baqytyń qaıtar oınaǵanmen
Qaıǵyly biz de sizdeı adam edik
Darıanyń ortasynda mákánim sen.

Qyz aıtady:

Qyz otyr sóıleıin dep taǵy býǵan
Júripsiz kúıli-jaıly aǵa-eke jan
Qaıǵyly biz de sizdeı adam edik
Aǵa-eke ashyp aıtshy rýyń qaıdan?

Sondaǵy jigittiń sózi:

Qaıǵymen áreń keldim qadam basyp
Aıtpaımyn rýymnyń túsin ashyp
Shaharyn qyryq san Qyrym araladym
Qolymnan jeti jasar tuıǵyn qashyp.
Saýysqan ada quıryq ber aldynda
Daý bermes sheshen jigit tere aldynda
Qolymnan qashqan buıǵyn jóni osynaı
Shyraǵym munan habar bile aldyń ba?!

Qyz aıtady:

Sózińe túser-túspes kóńilim nágin
Bilemin bir asyldan shyqqan tegiń
Aıtaıyn joǵyńyzdan bilsem habar
Aǵa-eke-aý, ashyp aıtsań anyq jónin.

Jigit:

Jaratqan barshamyzdy tabıǵatty
Oılaımyn qaı ýaqyttan aq nıetti
Tereńin Sultan atty balasymyn
Rýym ashyp aıtsam Ormambetti.

Qyz aıtady:

Aǵa-eke-aý shyn eken qaıǵy-dertiń
Bar ma edi bireýmenen aıtqan sergiń
Názimbek kúıli-jaıly tiri bar ma?
Esen be biz ketkeli eli-jurtyń?

Jigit:

Belime býynǵanym altyn baýlyq
Aıtpaımyn ótirik sóz beker daýryq
Ólgeli Názimbekke úsh jyl boldy
Qaıteıin solaı boldy denge saýlyq.

Qyz:

Qajylar alty aı júrip barar Mekke
Joq izdep elińizden keldiń jeke
Kómgenin janaza oqyp Názimbektiń
Kórdiń be óz kózińmen, eı, aǵa-eke?

Jigit:

Úndistan dúnıe aınalǵan úlken qala
Bolady bizdiń shahar baýyrynda
Kómgenin janaza oqyp kórgenim joq
Júrýshi ed sol kezde aıtyp bala-shaǵa.

Qyz aıtady:

Jylqyda ustatpaıdy qashqan taǵy
Jaıaýdyń attaı bolar eki aıaǵy
Kómgenin janaza oqyp kórmeseńiz
Jel sózi balalardyń bolǵaı taǵy.

Jigit:

Úndistan dúnıe aınalǵan úlken dala
Bolady bizdiń shahar baýyrynda
Jaryńdy osy topqa bir kórsetsem
Súıinshi berer me ediń Kúlshe bala.

Qyz aıtady:

Aǵa-eke-aý, tiliń maıda, sóziń názik.
Men júrmin sol qalqadan kúder úzip.
Osyndaı saǵynǵanda bir kórsetseń
Berer em úsh myń somdyq bir bilezik.

Názimbek jeti jasynan bylaı qaraı ne kórgeniniń barlyǵyn bir taqıaǵa altynmen jazdyrǵan eken. Qashan kelip túskenine deıin sol taqıany jigitke berip jibergen eken.

Jigit:

Bir sheber jazǵan eken áýel basyn
Ekeýin ishte qosqan ata-anasyn
Jıyrma jyl ǵashyǵynyń birin qoımaı
Altynnan bergen eken taqıasyn.
Bir altyn taqıam bar jan kórgen joq
Kórgende taqıamdy bolasyn, toq
Jazýyn shetindegi oqyp kór de
Taǵyp ber taqıama gaýhardan shoq.
Umtylyp qyz úıine qashyp keldi
Jıylǵan qyz-bozbalany sonda kórdi
Jabyqty qyz otyrǵan kóterdi de
Mynadan bilersiz dep tastaı berdi.
Sonda qyz qolyna aldy taqıasyn
Tógedi móldiretip kózden jazyp
Áýelde ózi oqyǵan Kámál molda
Tanydy jazýdaǵy mártebesin.
Ótipti sum dúnıe sonan da ótip
Muratqa árkim sondaı júrsin jetip
Aq úıdi buza-jara qyz shyǵady
Etegin beren kóılek kóleńdetip.
Tamam jurt qaldy qyzdan aıyrylyp
Shubaıdy qyz-bozbala sońyna erip
Qyzdaǵy daıar turǵan atqa minip
Ekeýi kele jatyr qatar júrip.
Sonda qyz kele jatyp sóz bastaǵan
Ákemniń bergen jeri bir patshadan
Erkekke áıel buryn sóılemeıdi
Sonda da ózim baryp amandasam.

Qulan jal qulyn týar qarakerden
Jalǵanda qaıǵy ketpes sanaly erden.
Sózime jaýap taýyp bere almasań
Ketpeımin kórsemdaǵy bergen jerden.

Jigit aıtady:

Jylqyda ustatpaıdy qashqan taǵy
Jaıaýdyń attaı bolar eki aıaǵy
Balasy Asylhannyń Názim myrza
Sózińe jaýap taýyp bered taǵy.

Qyz:

Qyz taǵy kele jatyp sóz bastaǵan
Ákemniń bergen jeri bir patshadan
Kózime kúndeı bolyp shaǵylysad
Nemene aldymdaǵy jarqyraǵan.

Jigit:

Kóringen kúndeı bolyp jaryń
Manap Qasynda úsh qurbyń bar qylǵan qurmet
Fajaıyp árbir túrli jarqyldaǵan
Altyndy er, kúmis júgen boz oınaq at.

Sonda qyz attan túsip ádeppenen qúıeýine amandasqany:

Erge kelmeı, kesh kelgen shabansyz ba
Júdepsiz jol kórmegen jamansyz ba
Kórmegeli kóp zaman ótip ketti
Qurmetti han Sultanym amansyz ba?

Sonda Názimbektiń aıtqany:

Úlken turyp sóılegen sheshensiz be,
Jol kórgen janyńyzdan kósemsiz be,
Qurmetti han sultanym dep aıtasyń
Hansha qalpyńyzsha esensiz be?

Qyzdyń aıtqany:

Paıda joq darıada jar bolǵan soń
Sóıleıdi sheshen jigit nar bolǵan soń
Suraıtyn endi bizde ne jumys bar
İzdegen ózim basym bar bolǵan soń.

Názimbektiń aıtqany:

Saqtamaı qurmetimdi men ne jazdym
Minezi qyzyl jibek keı sabazdyń
Seni izdep qyryq kúnshilik shólińmenen
Shól kórip sý taba almaı óle jazdym.

Qyzdyń aıtqany:

Eı, qalqa, joq nárseni qylma arman
Áýelde joq izdeýge bizde dármen
Qaıǵyrmas qaıǵy ketpes sanaly erden
İzdemek bizde emes qoı sizde qashǵan.

Názimbektiń aıtqany:

Eı, qalqa, saqar óziń kimmen teńsiń
Kelgenim ádeıi izdep jalǵyz sensiń
Bir hanǵa ákeń jatyr uzatqaly
Aıtsańshy aqylyńdy ne qyl deısiń.

Qyzdyń aıtqany:

Qaıted dep ózimniń de kóńilim jarym
Shúkirlik esen kórdim aq dıdaryń
Ózińnen endi qaıda keted deısiń
Otyz jyl qurmetińdi kútken jaryń.
Jaratqan barshamyzdy bir zuljalal
Aıtaıyn az áńgime qulaǵyń sal.
Sóılesip bular munda otyrǵanda
Kúıeýge ana patsha bardy habar.
Bul jaıdy qaıdan bilsin kúıeý, quda
Bajaılap bireý aıtty padyshaǵa
Qyryq jigit ónerpazyn ertip alyp
Shyǵady atqa minip saharaǵa.
Óleńshi, dombyrashy, balýan kúshti
Qylady oıyn-saýyq sáýletti isti
Qyryq jigit ónerpazyn ertip alyp
Qasyna Názimbektiń kelip tústi.
Baq bergen patsha eken oǵan mundaı
Kórki bar on tórtinen týǵan aıdaı
Ekeýi qatar túsip otyrǵanda
Kerindi bireýi kún, bireýi aıdaı.
Jolyqty eki kúıeý betpe-betke
Áshkere sóz estiler qansha kópke
Alqalap jurt ortaǵa alǵan shaqta
Sóıleıdi ana patsha Názimbekke.

Alaıyn dep jatqan jannyń aıtqany:

Men ózim qyryq san Qyrym patshasymyn
Estımin sen bir júrgen jolaýshysyń
Barasyń qaı saparǵa myrzalarym
Aıaıtyndar jónderińdi esitemin.

Názimbektiń aıtqany:

Men de han edim On san noǵaı Ormambettiń
İsine kim kónbegen tabıǵattyń
Edil menen Bolǵyrdy birdeı kezip
İzdedim bir suńqardy jasta ketken.

Qyrymnyń hany aıtady:

Taýypsyń myrzam izdep ázer zorǵa
Neshe aıda kelip tústiń bul-bul qyrǵa
Padysha aqyl oılap bajaıyn tap
İzdegen kusyń tústi bizdiń torǵa.

Názimbektiń aıtqany:

Patsha joq sizge qylar bizde beldik
Qańbaqtaı jel aýdarǵan sizge keldik
Ǵadyl deı syrtyńyzdan estýshi edik
Padısha biz bılikti sizge berdik.

Qyrymnyń hany aıtqany:

Men yrza bul bılikti bergenińe
Bolaıyn han balasy kórgenine
Men bılikti Kúlshe sulý saǵan berdim
Tandap tı arman qylmaı súıgenińe.
Al, Kúlshe, ekinshi óziń qapyl qalma
Ketseń de kimdi súımeı arman qylma
Saryndy ishindegi aıtpaımyn dep
Ózińe qıamettik pále salma.

Qyzdyń aıtqany:

Patshamsyń ekeýiń de baqytyń asqan
Tabıǵat kem qylmaǵan mal men bastan
Bireýiń ákem bergen patsha zadam
Bireýiń ǵashyq jarym jastan qosqan.
Buralǵan tal shybyqtaı tula boıyń
Kem emes esh adamnan aqyl-oıyń
Ekeýiń eki hannyń balasy ediń
Ortańda endi maǵan boldy qıyn.
Ortanda ekeýińniń men bir pende
Ne kórmes bul dúnıede muńdy pende
Óziń bil asyl jannyń balasy ediń,
Mynadaı qurbyń izdep kez kelgende.

Qyrym hanynyń aıtqany:

Aıtasyń úshbý sózdi ǵashyq jarym
Áýelde jazǵan shyǵar párýarym
Bul jaıdyń endi aqyryn sizge uıǵarsyn
Men keshtim Alla keshse sonyń bárin.
Eline han jóneldi amandasyp
Almaımyn eriksiz qyz jamandasyp
Oqıǵa bastan keshken syryn aıtyp
Dos boldy Názimbekpen qudalasyp.
Eline han jóneldi endi qaıtyp
Kúlshe men Názimbekke dostyq aıtyp
Uzatty noǵaılyǵa Kúlshe qyzdy
Ústine seksen nardyń qazyna artyp.
Han qaıtty amandasyp dalasyna
Qarashy aqylynyń danasyna
Alǵaly jatqan qyzdy berip ketti
Kim jeter sol patshanyń balasyna.
Peıishte molla turǵan saraı degen
Keı shirkin joq nárseni oılaıdy eken
Alǵaly jatqan patsha ol da ketti
Jazýdan qaıyr nárse bolmaıdy eken.

PÝSHKINNİŃ 100 jyldyǵy

Endigi jyly (1937 jyl) 10-fevralda orys eliniń ataqty aqyny Aleksandr Sergeevıch Pýshkınniń ólgenine 100 jyl bolady. Uly aqynnyń bul 100 jyldyǵyn zor qurmetpen ótkizýge, Sovet Odaǵynyń ortalyq atqarý komıteti qam qylyp, jaqyn arada 48 kisiden komısıa taǵaıyndady. Komısıanyń bastyǵy jer júzine belgili, proletarıattyń uly jazýshysy Maksım Gorkıı, orynbasarlary Reseılik oqý komısary Býbnov pen Sherbakov, komısıanyń músheleri Jdanov, Steskıı, Chýbar, Akýlov, Kısılev sıaqty partıanyń jáne sovet úkimetiniń belgili basshylary bar. Karpınskıı, Gorbýnov, Orlov, Rozanov, Býharın sıaqty akademıkter bar. Serafımovıch, Demán Bednyı, Gladkov sıaqty belgili iri jazýshylar bar.

Bizdiń partıanyń, sovet úkimetiniń uly aqynnyń bul 100 jyldyǵyn kútip, zor qurmetpen ótkizeıin dep otyrǵany ózinen-ózi túsinikti, ózinen-ózi oryndy ekeni qalyń jurtqa belgili. A.S.Pýshkın orys eliniń ádebıet tiliniń, Kórkem ádebıetiniń negizin, irgesin salǵan adam. A.S.Pýshkın óz zamanyndaǵy orys elin ezgen İ-shi Nıkolaı atty qandy taıaq patshanyń zulym zańyna shydamaı laǵnet aıtyp, qalyń ezilgen eldiń aldaǵy altyn sáýleli úmitine qol sozǵan aqyn. Qalyń ezilgen eldiń bolashaq baqytynyń, jaryq tańynyń altyn sáýlesiniń shetin seze bilgen. A.S.Pýshkın orys eliniń mádenıet qazynasyna qymbatty baılyq kirgizýimen birge dúnıe júzindegi elderdiń barshasynyń ádebıet, mádenıet qazynalaryna baılyq kirgizgen adam.

Ádebıettegi A.S.Pýshkın, L.Tolstoı, Sh.Rýstavelı, T.Shevchenko, G.Toqaı, Abaı, Ferdaýsı, Hafız, Geıne, Gete, Baıron sıaqty adamdar tek óz elderiniń ǵana emes, dúnıe júzindegi barlyq adamzattyń ádebıet, mádenıet qazynasyna bet túzegen dúnıe. Onyń ómir jolynyń, ómir taǵdyrynyń ózi sol. Dúnıe júzindegi adamzattyń baqytty, qyzyqty kórkem turmysqa jaramdy ádebıet, mádenıet qazynasyna shyn ıe dúnıe eńbekshi taby. Al dúnıe eńbekshi tabynyń qosh basshy kósemi komýnıs partıasy, Sovet úkimeti. Mine, sondyqtan Pýshkın sıaqty ádebıet, mádenıet qazynasyna qymbatty mura qaldyrǵan uly adamdardy bizdiń partıa, bizdiń úkimet aıryqsha qurmetteıdi. Mine, bizdiń úkimettiń uly aqynnyń bul 100 jyldyǵyn zor qurmetpen ótkizbek bolyp otyrǵany ózinen-ózi túsinikti, ózinen-ózi oryndy ekeni osy. Sondyqtan da ataqty Iran aqyny Ferdaýsıdiń 1000 jyldyq merekesin byltyr sovet úkimeti merekeledi...

Kapıtal dúnıesiniń kázirgi óshýge, qurý tuńǵıyǵyna kelip keptetilip tirelgen kezindegi alasurý túri — fashızm ekeni belgili. Kázir sol alasurǵan fashızm, adamzattyń neshe ǵasyrlar boıy jınaǵan kórkemóner, mádenıet qazynasyn las tabandarymen taptap, búldirip, arttarynda qaldyrmaı joıyp ketpek bolyp otyr. Germanıa fashıseri Geıne sıaqty dúnıejúzilik kórkem ádebıet, mádenıet qazynasyna zor, qymbatty asyl baılyq kirgizip ketken ataqty, bıik, uly aqynnyń kitaptaryn kóshege úıip, jurt aldynda otqa órtedi. Geıne sıaqty danyshpan aqyndar fashıserdiń qazirgi qurylysyna qarsy úgitshi. Fashıserdiń Geıneni jek kórýi, otqa jaǵýy da osy sebepten. Mine, adamzattyń kórkemóner, mádenıet qazynasyna kapıtal, fashızm ıe emes ekendigi, fashızmniń ózi muny sezgendigi osy. Ózi qurıtyn tap ózinin qurıtynyn bilgen soń asyl, qymbatty qazynany bylǵamaı artyna tastap ketkisi kelmeıdi, ózine qarsy mádenıet qazynasyn joq etkisi keledi. Sovet úkimetiniń Geıne, Pýshkın sıaqty dana aqyndardyń istep ketken isterin batalap, olardy qasıettep eske alyp 100 jyldyqtaryn qurmetpen ótkizetindigi dúnıe mádenıetiniń qymbatty muralaryna sovet úkimeti bastaǵan eńbekshi elderdiń ıe ekendigi osydan kórinedi.

Óz shyǵarmalarynyń jer júzindegi barlyq eńbekshi elderdiń mádenıet qazynasyna birdeı mura ekendigin dana aqyn Pýshkınniń ózi aıqyn bilgen.

«Eskertkish» («Památnık») degen óleńinde Pýshkın aıtqan: «Men adam qolymen jasaı almaıtyn eskertkish qaladym ózime. Ol eskertkishke Halyq ómir boıy aǵylyp kelip jatyr. Ómir boıy aǵylyp kelip jatqan halyqtyń salǵan soqpaǵy esh ýaqytta bitelmes... Men múlde ólmeımin, meniń atymdy atamaıtyn til, atamaıtyn el bolmas dúnıede...»

Jáne: «Men sulý kúımen adamnyń jaqsylyq sezimderin aıttym. Ol úshin men umytylmaspyn. Súıikti bolarmyn Halyqqa...» degen.

Pýshkınniń zamanyndaǵy qandy taıaq Nıkolaı patsha óziniń mańyndaǵy zulym tobyrymen dana aqyndy qýdalap júrip qurtqan. Qazir aqynnyń óziniń aıtqanyndaı, halyq, ol Halyqtyń úkimeti — Sovetter Odaǵy, dana aqyndy umytpaǵandyǵyn, umytpaıtyndyǵyn jer-dúnıege kórsetetin bolyp otyr.

Aqynnyń «meniń atymdy atamaıtyn til, atamaıtyn el bolmas dúnıede...» degenindeı, dúnıede Pýshkınniń atyn atamaıtyn til joq. Ásirese Reseıde Sovet úkimeti ornaǵannan beri Pýshkın shyǵarmalaryn óz tiline aýdarmaǵan el joq.

Bizdiń qazaq ádebıetinde Pýshkınniń gúldi sózderin tóńkeristen buryn ataqty aqyn Abaı qazaq tiline aýdarǵan. «Evgenıı Onegın men Tatána» hattaryn qazaq dalasynda ádemi ánge salyp jyrlaıtyn edi. Jáne tóńkeristen buryn belgili Shákárim aqyn Pýshkınniń qara sózben jazǵan «Dýbroskııin» óleńmen aýdaryp shyǵarǵan edi. Al tóńkeristen keıin Pýshkınniń basqa shyǵarmalarynyń da birnesheleri qazaq tiline aýdaryldy.

Dana aqynnyń: «Meniń sózderimdi kún batys pen kúnshyǵystaǵy elderdiń óz tilderimen aıtpaıtyny bolmas...» degen boljaý sózderi sovet úkimeti zamanynda tolyq rastalyp otyr.

1936 jyl

UMYTYLMAITYN ESİM

Ombyńa ýchıteldik semınarıada oqyp júrgende Gorkııdiń shyǵarmalary basqa jazýshylarǵa qaraǵanda júregime birtúrli jyly tıip, basqalardan ystyq, jaqyn boldy.

Gorkııdi jolyqtyryp, aýyzba-aýyz sóılesip, ádebıet jóninde keńesýdi, ózin kórýdi arman etýshi edim. Bul armanym 1934 jylǵy jazýshylar uıymynyń 1-sezinde oryndalady. Biraq óte qıyndyqpen boldy.

Sıeze M.Gorkııdiń baıandama jasaǵany ámbege belgili. Men osy baıandama kezinde aldan oryn alyp otyryp, kóremin ǵoı dep oıladym. Biraq aldyn oryn alý qıyndyqpen oryndaldy. Óıtkeni sıeziń sharýashylyq jumysyn basqaryp júrgender Qazaqstan delegattaryna oryndy eń artqy jaqtan beripti. Men oǵan kónbedim. Olardyń tártibin buzyp, alǵa otyrdym. Bir ret «bul oryn sizdiki emes, keıin tur» dese de turmadym. «Búgin osynda otyramyn, erteń qaıda otyrǵyzsańdar sonda otyramyn» dedim. Osylaı ettim. Gorkııge jaqyn otyrdym.

Onyń sóılegenin, kúlimdegenin, bet qubylysyn, keıde adam balasynyń ótken qorlyq ómirin aıtyp, kózine jas alǵanyn kórdim. Gorkıımen birge kóńilim qobaljyp, eń názik sezimderim tebirendi. Qalaıda «tártipti buzsam da» uly jazýshyny kórdim. Sonyń ózi durys bolǵan eken.

1936 jyl

MYŃ RAQMET

Joldastar! Mundaı jaǵdaıda baısalmen, jatyq sóıleý tym qıyn. Adamnyń ómirinde merekeli, músheldi kúnder jıi bola bermeıdi degen sóz ras sóz. Kim kóringenniń bárin qurmetteı bermeıtini de, jańa ómirdegi músheldi eńbek balasyn únemi merekeleı bermeıtini de ras.

Bizdiń partıamyz ben úkimetimiz jáne bizdiń sovet jurtshylyǵy búgin meniń ádebıet qyzmetimniń 20 jyldyǵyn merekelep otyr. Meni sózdiń sheberi dep sanaıdy jurt, Biraq men sózben istes adam bolsam da, neler júrek sózin aıta biletin adam bolsam da, men razylyq sezimimniń dárejesin bizdiń partıamyzǵa, bizdiń sovet jurtshylyǵyna, bizdiń basshymyzǵa jetkizýge jararlyq sóz taba almaı turmyn. Osy mınýtte jan súıenerlik, júrek qozǵalarlyq osynsha úlken sezimdi, úlken yrzalyǵymdy bildirýge jararlyq sóz joq.

Jazýshynyń ádebıet jónindegi 20 jyldyq eńbegin merekelep, oǵan osynshalyq kóńil bólip, bizdiń partıamyz bizdiń ádebıetimizdi joǵary kóteredi, jalań jazýshy men aqyndy ǵana emes, bizdiń ádebıetti jáne poezıany súıetinderdiń bárine qaırat, jiger beredi. Buryn Qazaqstanda ádebıet pen poezıa, tipti jalpy kórkemóner men mádenıet syıly nárse emes edi, onyń syıly emestigi bylaı tursyn, birsypyra ýaqyt bógeýli, shyrmaýly boldy.

Tek kósemniń nusqaýlaryn, onyń Qazaqstandaǵy artyqsha jáne aıbyndy shákirti irkilmeı, durys iske asyrǵanynyń arqasynda bizdiń alýan-alýan tirshiligimiz sońǵy úsh jyldyń ishinde shuǵyl joǵary kóterilip, kózdiń jaýyn alatyn jarqyn sáýle ashty. Sońǵy úsh jyldyń ishindegi burynǵy-sońǵy bolyp kórmegen kesek oljalar, iri tabystar muny aıqyn kórsetedi.

Joldastar! Aqynnyń kóńili qashan da bolsa qaltqysyz, búktesinsiz keledi, al mundaıda basqa jurttardyń báriniń kóńilindeı qaltqysyz bolady. Mundaı shyn mereke kezinde adamnyń jany ashyq bolýdy, shynshyldyqty qalaıdy. Qazaqstannyń jaqynda Máskeýde ótkizgen kórkemóner onkúndigi týraly oılaǵanda, qazaq mýzykasy men ánderiniń ondaǵy tabystaryn oılaǵanda, Sovet úkimetiniń buǵan bergen úlken baǵasyn, nagradyn oılaǵanda, qazaqtyń sovet ádebıeti men poezıasyn qaýyrt ósirýge sebep bolǵan Ólkelik partıa komıtetiniń kóp kóńil bólýin oılaǵanda jáne bizdiń ólkemizdiń Odaqtas respýblıkaǵa aınalǵaly otyrǵanyn oılaǵanda, mine, osynyń bóri jańa ómirdegi osy sıaqty tarıhı faktylardy oılaǵanda, meniń kóz aldyma Qazaqstannyń eski basshylarynyń bar beınesi men stıli jáne Qazaqstannyń jańa basshysynyń beınesi — Leon Isaevıch Mırzoıannyń beınesi elesteıdi.

Aıtty — aıtpady, joldastar, budan úsh jyl buryn Qazaqstannyń eski basshylyǵy tusynda, osynyń bári bolady dep oılaýǵa sıar ma edi? Bizdiń halqymyzdyń tirshiligi jáne mádenıeti mundaı shuǵyl kóterilýi múmkin emes, Qazaqstannyń Odaqtas respýblıkaǵa aınalýy da múmkin emes edi. Tek partıamyzdyń úlken járdeminiń arqasynda jáne erekshe kóńil bólýiniń arqasynda, partıanyń belgili qaıratkerleriniń biri — Mırzoıan joldastyń Qazaqstanǵa kelgeniniń arqasynda munyń báriniń bolýy múmkin boldy.

Halqymyzdyń partıamyzǵa, basshymyz Mırzoıan joldasqa meniń aıtatynym — meniń barlyq kúsh-jigerim budan bylaı da partıanyń isine, baqytty jarqyn bıikke, sosıaldyq Otanymyzdyń uly isine arnaýly.

1936 jyl

«QYZYL SUŃQARLAR» JÁNE OL JÓNİNDEGİ SYN TÝRALY

«Pesanyń kemshiligi repetısıa ýaqytynda anyǵyraq kórinýge múmkin. Men ózim sol repetısıalarda bolarmyn da, rejıserdiń jáne artıserdiń aqyldaryn tyńdap, tabylǵan kemshilikterdi is ústinde túzetermiz» degem. Bul sózdi men qoljazbany teatrǵa tapsyrǵanda da aıtqam jáne teatr kollektıviniń aldynda «Qyzyl suńqarlardy» oqyǵanda da aıtqam. Oqylǵanda artıs, rejısermen birge keıbir ádebıetshilerimiz de bolǵan.

Rejıserlar men «Qyzyl suńqarlardy» oınaǵan artıser pesanyń qalaı óńdelip, qaı aralarynyń qalaı qysqartylyp, qandaı sózderiniń jóndelgenin jaqsy biledi. Bul iste teatr kollektıv! maǵan birsypyra járdem kórsetti. Tek kórkemóner komıtetiniń adamdary bul jumysqa qatyspaı, ózderin aýlaq saqtap kelip, pesany halyqqa kórsetýge ulyqsat bergizip jiberip, 6 ret oınalǵannan keıin pesadan «saıası qateler» taptyq dep astan-kesten boldy. Kórkemóner komıtetiniń bul «óneri» onsha adam «qyzyǵarlyqtaı» bolmady.

Endi pesadan Toǵjanov tapqan saıası qateniń ne ekenin kórseteıik.

Men bul maqalada, kóbinese, tek Toǵjanovtyń maqalasy týraly ǵana jazamyn. Músirepovtyń maqalasy týraly áýre bolýdyń qajeti joq qoı deımin. Óıtkeni onyń sózinde eshbir mańyzdy dáneme joq.

Ǵ.Toǵjanovtyń «Qyzyl suńqarlarǵa» qoıatyn aıyby: «Pesada eń bas qaharman orys jumysshylarynyń ókili bolý kerek. Óıtkeni revolúsıada kósemdik qylǵan orys halqynyń revolúsıashyl proletarıaty. Pesa qaharmandarynyń ishinde iri oryn alyp otyrǵan qazaq — Erkebulan. Bul durys emes. Bul tarıhqa jala»... deıdi. Negizgi saıası qate dep otyrǵany osy. Áýeli osyny teksereıik.

Meniń túsinýimshe, G.Toǵjanovtyń bul «jobasy», bul «teorıasy» durys emes qoı deımin.

Birinshi — bul pesa tarıh emes. Mynaý «revolúsıanyń tarıhy» degen eshbir pesany, eshbir kórkem shyǵarmany men bilmeımin.

Ekinshi — «Qyzyl suńqarlar» Qazaqstannyń belgili bir aýdanynda ǵana bolǵan, revolúsıa kezindegi jergilikti kúresterdiń bir oqıǵalarynan ǵana alynyp jazylǵan pesa. Bul búkil Qazaqstanda bolǵan revolúsıany sýrettegen pesa emes. Bul jaıt pesadan aıqyn kórinip turady.

Úshinshi — qandaı aýdannan alynsa da, qaı ulttyń qaı jeriniń kúresiniń oqıǵalarynan alynsa da eń bas qaharmandy orys jumysshylarynan qoıý kerek. Áıtpese bul saıası qate bolady degen «teorıa» da durys emes.

Bul «teorıa» mehanıkashyl-shemashyl teorıa. Meniń oıymsha munyń ózi saıası teris teorıa. Bul «teorıany» qoldansaq sovet kórkem ádebıetiniń talaı shyǵarmalaryn mansuqqa shyǵarǵan bolar edik. Mysaly, tipti Fadeevtiń «Razgrom», Serafımovıchtiń «Jeleznyı pogop» sıaqty belgili kórkem shyǵarmalardy da teriske shyǵarar edik. Taǵy talaı osyndaı shyǵarmalardy aıtýǵa bolady. Olardyń bárinde de basty geroılar orys emes. Basqa ulttardan alynǵan.

Al, shynynda, orys halqynyń uly proletarıaty ózge ulttardan shyqqan revolúsıonerlerdi keıin qaqpaı, qaıta olarǵa járdem berip, ilgeri tartyp ósirip, ilgeri kóterip kelgeni jer dúnıege belgili fakty. Sol ózge ulttardan shyqqan revolúsıonerlerdiń talaıyna talaı aımaq, oblystardy, talaı qıyn isterdi, talaı zor bıik turǵylardy basqartqany búkil álemge belgili ǵoı.

Toǵjanov joldas óziniń teris «teorıasyn» orys halqynyń uly revolúsıashyl proletarıatynyń bul jumys zańy deýimen sol revolúsıashyl orys proletarıatynyń qasıetti, ınternasıonaldyq rýhyna ózi úlken zıandy jala jabady. Tarıhı isti ózi teriske burmalaıdy.

Stalın joldas amerıkanyń jumysshy delegasıasymen sóılesken bir sózinde: «SSSR-diń joǵarǵy orǵanynyń, Sovetterdiń Ortalyq Atqarý komıtetiniń basynda orys predsedateli otyrýy mindet emes, SSSR-de birikken alty odaqtas respýblıkanyń sanyna qaraı, alty predsedatel otyr» degen edi. Al Toǵjanov joldas Qazaqstannyń bir aýdanynda, jergilikti Halyqtyń kúresteriniń bir kezinde oqıǵalarǵa aralasqan jáne aqtardyń túrmesine túsken 7-8 kisiniń eń bas qaharmany orys jumysshylarynan bolsyn deıdi. Áıtpese tarıhqa jala jabý bolady deıdi.

Másele túsinikti ǵoı deımin.

«Qyzyl suńqarlardaǵy» en bas qaharman degen qazaq Erkebulan, — bul «Razgromdaǵy» Levınson, «Jeleznyı potoktaǵy» Kojýk sıaqty oqshaý, úzdik bas qaharman emes. Erkebulan oqshaý, úzdik bas qaharman bolsa, pesanyń aty da tek «Erkebulan» bolar edi. Nemese tek jalǵyz «Qyzyl suńqar» bolar edi. Olaı emes, pesanyń aty «Qyzyl suńqarlar»... Biraq, oqıǵa Qazaqstannyń bir aýdanynan alynyp otyrǵan soń, aqtar jaǵynan baıdy, saýdagerdi, alashorda bolsyn Qazaqtan alyp otyrǵan soń, solardyń aınalasyn, bala-shaǵalaryn, aýyl-úılerin kórsetip, oqıǵany solarmen baılanystyryp otyrǵan soń pesadaǵy qyzyl Qazaq Erkebulanǵa sóz de, oryn da Zahar men Nesterovtan kóp berildi. Sóıtse de, pesada qıynshylyq ýaqyttarda Zahar men Nesterov Erkebulanǵa jáne basqalarǵa pyx berip, qaırat berip otyrady.

Toǵjanovtyń «turpattary solǵyn, olar nashar» degeni baıqamaı aıtylǵan sóz, ne beker aıtylǵan sóz.

Sóıtip G.Toǵjanov ne qyl deıdi, men ne qylyppyn?.. Endi sony aıtalyq.

1. Toǵjanov pesanyń eń úlken qaharmany orys jumysshysy bolsyn deıdi. Al men aıtam: birinshi — onyńyz qate deımin. Ekinshi — ol «teorıańyz» zıan teorıa deımin.

2. Toǵjanov aıtady, Alashorda ofıseri Shikreni mazaq qylyp kórsetpe, maskúnem, aqymaq qylyp kórsetpe, — kúshti qylyp, aqyldy qylyp kórset, mazaqtamaı kórset deıdi. Al men aıtam: alashordanyń aqymaq ofıserin aqyldy qylyp kórsetkim kelmeıdi de, úıtip kórsetpeımin de.

3. Toǵjanov aıtady: Annenkov pen alashorda túrmesinde bir jyl otyrsa da, otyrǵan adamdar demalys úıinde jatqandaı bolsyn, olardyń túrmesinde bolǵan sumdyqtardyń nátıjelerin kórsetpe, eshkim olardyń túrmesinde esinen tanbasyn deıdi. Al men aıtam: joq, olardyń túrmesinde bolǵan haıýandyq azaptardyń nátıjesinde talaılar esterinen adasqan, talaı qara shashtar birer jumada-aq aǵarǵan. Olardyń túrmesin adamgershilikteri mol kisiler jasaǵan qonaq úı qyla almaımyn.

4. Toǵjanov aıtady, pesadaǵy Mashtaı baıdyń malaıyn (Ábendi) bizdiń bul kúnge sheıingi talaı pesalardaǵy, talaı áńgimelerdegi op-ońaı bola qalatyn malaılardaı á degennen qyp-qyzyl qyl, standart qyl, «ońaı namaz» sıaqty malaı qyl deıdi. Al men aıtam: joq, ondaı salǵannan op-ońaı qyp-qyzyl batyraq jurtqa ábden belgili bolyp bolǵan ońaı turpat. Ondaıdy jasaı salý qıyn emes. Odan góri bul pesada myna Áben sıaqty sana-sezimi birte-birte ashylyp kelip, aqyrǵy kezeńde qulash kóre qyzyldarmen ketken malaıdy kórsetý ýajdileý bolady deımin.

5. Toǵjanov aıtady, fransýz polkovnıgin ıntervensıanyń uıymdastyrýshysy qyl deıdi. Al men aıtamyn: ıntervensıanyń uıymdastyrýshy qojasy polkovnık emes, dúnıe júzilik kapıtal deımin. Polkovnık tek onyń malaıy, qyzmetkeri deımin. Jáne ol polkovnıkti Annenkovtyń ofıseri sıaqty qylyp kórset degenińiz ýajdy «aqyl» emes deımin. Bernard Shoýdyń «Saıtannyń shákirti» degen pesasyńdaǵy aǵylshyn generalyn kórińiz deımin. Sondyqtan, men kórsetken polkovnıktiń ózi durystaý bolady deımin.

6. Toǵjanov qyzyldardy ult-ultqa ból degendeı qylady. Men ony da durys emes deımin. Qyzyldar ár ulttardan bolǵanmen, bári bir maqsattyń, bir taptyń adamdary, bári bir semá deımin. Solaı qylyp kórsetkenmin, solaı qylyp kórsetemin de.

7. Toǵjanov aqtardy da bir-birinen bóledi. Birin «eń úlken jaý», birin «kishi jaý» qylyp kórset degendeı ymdaıdy. Al, men ony da durys emes deımin. Bárin tutas alý kerek deımin. Tutas alǵanda, qyzyldar men aqtardyń eki taptyń múddesi úshin kúresip jatqanyn kórsetý kerek deımin. Tutas alǵanda, qyzyldar men aqtardyń eki taptyń múddesi úshin kúresip jatqanyn kórsetý kerek deımin.

Mine, osy. Qysqasyn aıtqanda G.Toǵjanovtyń jáne keıbir «óte amalshyl» adamdardyń erininiń emeýrinimen jazsaq, pesanyń saıası mańyzy da búlinip, ádebıettik, teatrlyq, dramalyq kórkemdigi de búliner edi.

G.Toǵjanov «pesadaǵy qyzyldardyń bári de baımen baılanysty» deıdi. Mundaı ótirik te tym sholaq aıtylǵan ótirik ekeni ózinen-ózi belgili. Pesa boıynsha Mashtaımen baılanysy bolǵan tek Jumash degen sovdepshi jáne bul Jumash bastyq emes, jáı sovdepshi. Ol tipti aıqynnan-aıqyn kórsetiledi. Mashtaı men baılanysy bolǵany úshin, túrmedegi joldastary Jumashty qoımastan jazǵyryp otyrady. Bul da aıqyn kórsetilgen.

Onan soń, G.Toǵjanov pen keıbireýler álgi Mashtaı baıdyń malaıy Ábenniń sózderin ylǵı boǵaýyz sóz, batyraqtyń bedelin túsiretin sóz deıdi. Árıne batyraqtyń jaqsy sóılegenin de jáne batyraq emes kisiniń de «bedeli» túspeıtindeı qylyp ótirik sóılemeı, durys, ádil sóılegenin de durys kóremin.

Biraq pesada Mashtaı baıdyń malaıy Áben óziniń bedeli túsetin sóz sóılemeıdi, tek aqtardyń «bedeli» túsetin ótkir sózder sóıleıdi. Sonsoń aqtarǵa jalynǵany úshin Jumashqa eki-úsh tikendi sóz aıtady. Egerde mundaı sóz tym «yńǵaısyz» bolsa ony ózgertýge bolady.

Onsoń pesada alashorda bolysynyń Abaı sózin aıtyp qural qylýy durys emes, bul da tarıhqa jala deıdi. Men Abaıdyń atyn pesadan alyp tastadym. Biraq alashordanyń Abaıdy óziniki qylmaq bolýyn, óziniki qylam dep Abaıdy masqaralaýy tarıhqa jala emes, ol bolǵan is. Tatarlarǵa qarsy jazǵan maqalalarynda alashorda bastyǵy Bókeıhanov Abaıdy Dýlatovtyń, Baıtursynovtyń, Jumabaevtyń aldyna sala jazatyn, Semeıde 1917-jyly shyǵarǵan jýrnalynyń da atyn «Abaı» dep qoıǵan bolatyn.

Men pesada kemshilik joq demeımin. Kemshilikteri bar. Synaǵandardyń táýir pikirleri de boldy, ol eske alyný kerek. Pesadaǵy kemshilikterdi, árıne jóndeýge tyrysamyn. Ázirge mynalardy istedim:

1. Abaıdyń atyn pesadan alyp tastadym.
2. Boǵaýyz sóz degenderdi ózgerttim. Jalpy til jaǵyn qaıtadan qarap shyqtym.
3. Daırabaı bolystyń rólin sol kúsheıtińkiredim.
4. Shneıderge birneshe qatań replıka berdim.
5. Ánápıanyń betin sońǵy perdede ashyńqyradym.
6. Túrmede otyrǵan bólshevıkter men bostandyqtaǵy joldastardyń baılanystaryn kórsetińkiredim.
7. Taǵy da keıbir keıipkerlerdiń minezderin, ishki mańyzdaryn ashyńqyradym. Sóıtip ázirshe osy bolady ǵoı deımin.

1937 jyl

TÚSİNİKTER

«Manap» dramasy týraly» degen maqala Sákenniń ádebıetshi retinde jazǵan tuńǵysh synı pikiri. Jetisý óńirinde bolǵan oqıǵany Almaty ýeziniń nachalnıgi I.Lıhanov pesa etip jazyp, M.Esengeldın qazaqsha aýdarǵan. Ol «Aıqap» jýrnalynyń 14-21 sandarynda jarıalanyp, oqýshylar unatsa, jeke kitap etip shyǵarmaq nıeti baryn bildirgende Sáken unatpaýshylardyń biri bolyp «Aıqap» jýrnalynyń 1914 jylǵy 23-sanynda osy maqalasyn jarıalaǵan.

Budan da góri ashshylaý jáne dáleldi Mirjaqyp Dýlatovtyń «Manap» dramasy» degen maqalasy «Qazaq» gazetiniń 1914 jylǵy 82-sanynda jarıalandy. Bul resenzıada oryndy oılar aıtylyp, ózinshe pikirin ashyq aıtqan: «Bizdiń máslıhatymyz aty qazaqsha eken dep mundaı maǵynasyz nárseni Qazaqqa órnek úshin taratpaý kerek. «Manapty» shyǵarýshyny da, tárjime qylýshyny da sókpeımiz, Biraq ádebıet ernegi bolǵandaı bir jýrnal «Manaptaǵy» orasan ersilikti kórmeýine tańyrqaımyz» dep «Aıqap» jaıly 51-sanyndaǵy yzǵarly oıynyń jalǵasyn ańǵartyp qoıǵan kórinedi.

«Ádebıet hám onyń baǵyttary» degen ǵylymı-zertteý maqalasy «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalynyń 1922 jylǵy 13-sanynda, aıaǵy 1923 jyly 15-sanynda jarıalanyp, sol kezdegi tanym-bilik deńgeıinde ádebıet tarıhy jáne onyń baǵyttary jónindegi túsinigin aǵartýshylyq maqsatta jazyp, óziniń estetıkalyq tanym-biligin ańǵartqan.

«Beket» resenzıasy «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1923 jylǵy 18-sáýirinde jarıalandy. Spektákl 12-sáýir kúni qoıylǵanda rabfak shákirti Ǵabıt Músirepov bolypty. Ol E.Jaqypov pen J.Moldaǵalıevke sol spektáklden alǵan áserin aıtypty. «Spektákl bastalmas buryn Sáken Seıfýllın sahnaǵa shyǵyp, qazaqtyń sovettik sosıalısik avtonomıalyq respýblıkasynyń qurylǵanyna eki jyl tolýyna baılanysty sóz sóılegenin, onymen qosa Annenkova-Bernardtyń «Beket» pesasy jaıly, onyń taqyryptyq negizi — Beket batyrdyń ezi jaıly kórýshilerge áńgime etken» (E.Jaqypov. Dastannan dramaǵa. 1979. 110-bet).

Resenzıany oqyǵan pendeler osy pesa 1923 jyly orys tilinde kitap bolyp jarıalanǵandaǵy alǵy sózge nazar aýdarǵandary abzal. Proletarlyq revolúsıanyń alǵashqy dáýirinde tarıhı shyndyqtar burmalanbaı, onyń da ashyq aıtylǵanyn kóremiz. «Vypýskaıa nastoıashýıý knıgý, Akademıcheskıı sentr Kırnarkomprosa ımeet selú oznakomıt rýsskýıý chıtaıýshýıý pýblıký s epızodom borby peredovoı chastı kırgızskogo obshestva s gnetom sarızma v epohý podchınenıa kırgız sarskomý poddanstvý» degenin keıin shovınıser, oǵan qosyla ózimizdiń jaǵympazdar «dobrovolnoe prısoedınenıe Kazahstana k Rossıı» dep 250 jyldyqty úsh jyl toılaǵanymyz bar. Erterek kezde shyndyqtyń betine sarýdy uıat kóretinder «oznakomlenıe je shırokıh krýgov rýsskoı pýblıkı, jıvýsheı na terrıtorıı KSSR, s ıstorıeı borby kırgızskogo naroda za svoıý svobodý, vedsheısá na protájenıı 15 — 19 stoletıı v znachıtelnoı mere obásnáetsá sovremennoe revolúsıonnoe sostoıanıe kırgızskogo obshestva ı psıhologıı dannogo naroda» degen oı-pikirlerdiń tútini durys ekendigin ańǵarmasqa bolmas.

«Asaý tulpar» týraly» Sákenniń synshylarǵa jaýaby «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalynyń 1923 jylǵy egiz 17 — 18 sanynda jarıalandy. Negizinen Názir Tórequlovtyń «Temir qazyq» jýrnalynda (1923 j. № 1) shyqqan maqalasyna qarsy jazylǵan. Bir ǵajaby, qazaq tarıhynda sińirgen eńbekteri taýdaı eki uly qaıratkerlerdiń juldyzdary bir-birine qarsy týǵany ókinishti. Bul jaýaptan keıin názir Sákenniń «Baqyt jolyna» pesasyn «Temir qazyqtyń» 2 sanynda iske alǵysyz etip synady.

«Asaý tulpardy» oqyǵan kisi ózinin kim, dúnıeniń ne ekendigin bilý bylaı tursyn, oń aıaǵy men sol aıaǵyn bilmeı qalý yqtımaly bar. Shyn revolúsıa tárbıesi berilýine zıan tımesin dep bul kitapty jastarǵa oqytpasqa tıis. Sákendi Orynbordan alyp kelip, bir mýzeıge kirgizip qoıarǵa jón. Mundaı «qyzyq» kisini mýzeıden basqa jerge qoıyp ta bolmaıdy!» degen sózderdiń óner jaıyn bylaı qoıǵanda pendelik jaǵynan kelisip turmaǵany belgili. Sáken de aıanyp qalmaǵany baıqalady.

Bir ǵajaby, Názir tek Sákenniń synshysy bolýdan kez jazbaı ketti. Sákenniń «Tar jol, taıǵaq keshý» roman-essesiniń birinshi, ıaǵnı 1927 jyly shyqqan basylymyn zerttep, 2003 jyly Sáken shyǵarmalarynyń kóp tomdyǵyna serke (birinshi tom) bolyp shyqqan basylymyna jazǵan maqalasynda dosent K.S.Ahmet «Sákenniń qaı shyǵarmasyna bolmasyn ashshy syn jazyp kele jatqan Názir Tórequlov kitaptyń shyqqanyna eki jyldaı bolyp qalǵanda «Tar jol, taıǵaq keshý» týraly bir-eki sóz» deıtin maqala jazdy. Ol «Eńbekshi qazaq» gazetinde 1928 jyly 28-jeltoqsanda shyǵyp, qara aspandy túsirip jibermegenimen, roman-esseni dattaýdy maqsat tutqany qalyń kópshilikke birden málim boldy.

Redaksıa óz tarapynan jazǵan túsindirmesinde: «Názirdiń Sáken kitabynan túk paıda joq deýi qate. Názirdiń syn jazǵandaǵy betalysy durys emes (515-516 better) dep tabýy máseleni biraz ýshyqtyryp jibergen bolatyn. Bul maqalaǵa qarsy Ábdilda Tájibaev «Tar jol, taıǵaq keshý» men Názirdiń syny týraly» maqala jazdy. Ondaı maqalanyń shyǵar-shyqpasynan habary bolmaǵan Sáken «Jańa ádebıet» jýrnalynyń 1929 jylǵy 7-sanynda «Tar jol, taıǵaq keshý» týraly» kólemdi túsindirme berip, jaýap qaıtardy. Sáken men Názirdiń shyǵarmashylyq qarym-qatynastary onsha jarasa bermegenimen, pendelik tirlikterinde aralas-quralas bolǵandary Búkilodaqtyq sovetterdiń 8 sezinde, V.I.Lenınniń ataqty GEOLRO josparyn baıandaıtyn sezinde Seıtqalı men Sáken ekeýi Turar Ryskulov pen Názir Tórequlovtyń til tabysýyna ara aǵaıyn bolǵandary bar kórinedi. Tarıh qazir bárin óz ornyna qoıyp jatyr.

«Qazaq, ádebıetiniń qysqasha tarıhy» degen maqala 1924 jyly 19-aqpanda «Eńbekshi Qazaq» gazetinde «Sáken joldastyń oqyǵan leksıasynyń qysqasha qorytyndysynan alyndy» dep eskertip «Sábıt Tóńkerisuly» degen kisiniń avtorlyǵymen jarıalandy. Ol «uzartyp jazsa Sáken joldastyń baıandamasynan kóp sóz alýǵa bolatyn edi. Biraq gazet beti tar bolǵandyqtan qorytyndysynyń qysqasha túrin ǵana jazyp otyrmyz. Sondyqtan muny oqýshylar Sáken baıandamasynyń ár jeriniń dámi dep uǵýy kerek» dep eskertý jasaǵan. Demek, ıdeıa, oı Sáken aýzynan shyqqan, al oqýshyǵa jetýi Sábıt Tóńkerisulynyń (kim ekenin anyqtaı almadyq. Sábıt Muqanov qolynan shyqsa, bir syr bergendeı edi, Biraq ondaıdy kezdestire almadyq) biraz derekterdi qısynsyzdaý bergeni nátıjesinde bul leksıa týraly baspasóz betinde úlken aıtys maqalalary jazylyp, birqydyrý shý bolǵan.

Temirbaı (kim ekenin anyqtaı almadyq) degen avtor «Qazaq ádebıeti tarıhynan áńgime» atty maqalasyn «Aq jol» gazetiniń 1924 jylǵy 5-naýryzynda jarıalady. Onyń tolyq mátini qolymyzda joq, alaıda oǵan qarsy Ǵabıt Músirepov jazǵan «Qısyq syn, ádil tóre» degen maqalasyn «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1924 jylǵy 24-naýryzynda shyqqan 83-sanynda jarıalady da, 1970 jyly «Sýretker paryzy» degen ádebı-syn eńbekteriniń jınaǵynda birinshi betke ornalastyrdy. Maqalanyń negizgi maqsaty Sákendi jalǵan, dóreki synnan arashalaý. Rasynda da Temirbaı Sákendi ótirikshi, jas býynǵa qate uǵyndyrdy deıdi. Myljyń deıdi, soqyr deıdi, arsyz, áńgi deıdi. Bilgeninshe jamandap, halyq kezine úlken mindi kisi etip kórsetedi. Temirbaıdyń synynan oqýshy ne uqty? Árıne, Temirbaıdyń synynan Sákenge dushpandyǵyn, aıaǵynan qalaı shalýdy andyp júrgendigin uqty.

Eger «Aq jol» basshylary Sákendi beıpil sózben muqatam dese, ata-enesinen túk qoımaı laǵnattasa, mynasynan sypaıy bolar edi» (1970. 5-9 better) degenin Fabeń 1931 jyly esine túsirip, qalam ustaýǵa «qumarlyǵymdy Sábıt sezdi bilem, «Sen jazýǵa kiris» dep mazalap júrdi. Sákendi jaqtaıtyn bir maqala jazǵyzdy. Aıaǵyna men qol qoısam da jelisin tartyp jazdyrǵan, artynan túgelimen qaıta jazyp shyqqan Sábıt edi. «Baltabaı» degen bireýge qarsy jazyldy ma, nemene, áıteýir bireýdi boqtadym da saldym. Meniń alǵashqy jazǵan maqalamdy Sábıttiń sonsha túzetkeni maǵan jaman batty» (sonda, 53-54 bette) degenin eskerer bolsaq, Ǵabıttiń ádebıetke kelýine Sábeńniń shapaǵaty tıse, ekinshiden, Sákenniń dárisin jazǵan «Sábıt Tóńkerisuly» ózimizdiń «kádimgi Sábıt Muqanov shyǵar» degen oıǵa jetekteıdi. Ol jóninde Sábeńniń eńbekterinen eshteńe ańǵarylmaıdy.

Bul shyǵarma Sákenniń kóp tomdyǵyna tuńǵysh kirip otyr.

«Qazaqstan eńbekshi tóńkerisshi jazýshylar uıymynyń basqarmasynan» degen habarlandyrýdy «Keńester Odaǵyndaǵy eńbekshi tap jazýshylary uıymynyń sana (ıdeologıa) jáne Kórkem sóz týraly jobasy» dep Qazaqtyń proletarlyq jazýshylary asosıasıasynyń, ıaǵnı atyshýly KazAPP-tyń platformasy Ólkelik partıa komıtetiniń 1925 jyly 12-maýsymda shyǵarǵan qaýlysy negizinde Sáken jazyp, VAPP, RAPP pen «Qýznısa» uıymdary jobalarynyń qazaq jaǵdaıyna yńǵaıly baptaryn aýdaryp, áýeli «Eńbekshi qazaq», keıinirek «Bostandyq týy» (1925 jyl, 6-tamyz) gazetterinde jarıalanǵan bolatyn. Sóıtip Qazaqstanda tuńǵysh ret jazýshylar uıymy qurylǵan-dy.

Osy tarıhı oqıǵanyń basy-qasynda bolǵan Sábıt Muqanov «alǵashqy uıymnyń Qyzylorda qalasynda qurylýy «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1925 jyly 10-mamyrda shyqqan 203-sanynda jarıalana qaldy. Uıym Búkilodaqtyq proletarıat jazýshylarynyń birlestigine bólimshe esebinde ashylyp, sonyń platformasyn (baǵytyn) qazaqsha aýdaryp basty. Men bul kezde Qyzyljar (Petropavl) qalasynda shyǵatyn «Bostandyq týy» gazetinde qyzmette edim. Platforma ol gazette de jarıalandy. Biraq men Sákenge VAPP-tyń baǵytyn túgel qoldamaıtyndyǵymdy aıtyp hat jazdym. 1926 jyldyń jazynda Qyzylorda qalasynda bolǵan jazýshylar jınalysynda «Qýznısa» túgil RAPP-tyń platformasy Qazaq sovet jazýshylary úshin tar dep tanylyp, Qazaqstan jaǵdaıyna sáıkes jańa platforma jazylyp (mátinin men jazdym) qabyldandy. Qysqarta jazǵanda «KazAPP» (proletarıat jazýshylary) aty saqtala tura, keńitip jazǵan ýaqytta «Qazaqstan proletarıat jáne sharýa jazýshylarynyń birlestigi» dep ataldy» (S.Muqanov. «Ósý joldarymyz». 1960. 683-bet) degeni osy jarıalanymdardyń syryn tolyq ashyp beredi.

«Ult teatry týraly» degen resenzıaǵa Smaǵul Sadýaqasovtyń «Ult teatry» degen eńbegine jazylyp, «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalynyń 1926 jylǵy 11 — 14 sandarynda jarıalandy.

«Sholpan óldi» aza maqalasy «Eńbekshi qazaq» gazetinde 1926 jyly 13-qazanda, «Áıel tendigi» jýrnalynyń 7—10 sandarynda basyldy.

«Shash qyrqý» týraly» degen jaýaby «Eńbekshi qazaq» gazetinde 1926 jyly 25-qarashada jarıalandy.

«Bet asharda» Sabyr Sháripovtyń «Altybasar» áńgimesiniń jaryq kórý jaıy jáne máni áńgimelenedi. Sáken Seıfýllın joldastyq qarym-qatynastyń ónegesin naqty ispen kórsetken.

«Altybasar» tez shyǵý úshin «Eńbekshi» kitaphanasy» degen toptamany paıdalanǵan. Oǵan deıin Beıimbettiń «Ot basynda», Smaǵul Sadýaqasovtyń «Ult teatry», Bilál Moldybaevtyń «Qazaqstanda joǵarǵy dárejeli mektepter», Erǵalı Aldońǵarovtyń «Tilshiler quraly» jáne árqıly avtorlardyń shyǵarmalarynan 1925 jyly daıyndalǵan «Syılyq» jınaǵy shyqqan bolatyn.

«Altybasar» (áńgime) Sáken Seıfýllaulynyń bet asharymen («Alty-Basar» (rasskaz) s predıslovıem Sadvakasa Seıfýllına (Saken). № 6. Bastyrýshy: Qazaqstan jer-sý komısarıaty. Qyzylorda. 1926 j.» dep shyqqan.

«El aqyndarynyń aıtysy» Sákenniń qazaq ádebıeti úlgilerin jınap júrgenin ańǵartatyn jáne bul salada atqaratyn iri isterinen habar beretin alǵashqy jarıalanym. Ol 1926 jyly «Jańa mektep» jýrnalynyń 4 jáne 6 sandarynda jarıalandy. «Jınaýshydan» degen kirispesin sál ózgertip, eki basylymdy biriktirip berip otyrmyz. Sákenniń kóp tomdyǵyna tuńǵysh ret kirip otyr.

«Janǵoja jyry» 1926 jyly «Jańa mektep» jýrnalynyń 5-sanynda jarıalandy. Oǵan Sáken «Jınaýshydan» degen kirispe jazyp «Janǵoja jaıyndaǵy óleńniń» árbir sózine jáne kisi attaryna túsindirme jazyp, 6-sanynda «Janǵoja batyr Nurmaǵambet balasy» degen zertteýin jazǵan. Bir ókinishtisi Janǵoja batyrdy zertteýshilerdiń kóbi osy basylymdy bilmeıdi, keıingi basylymdarda eskerilgen tusty ańǵarmadyq.

Sáken shyǵarmalarynyń kóp tomdyǵyna tuńǵysh ret kirgizilip otyr.

«Tanystyrý» Sholpan Imanbaevanyń 1927-jyly shyqqan óleńder jınaǵyna arnalyp jazylǵan alǵy sóz. Osy jınaqty qurastyryp, «Sóz basyn» jazǵan Qazaqtyń qaıratker qyzy Sara Esova « Qolda bar óleńderin bergen Nazekeńe (Názıpa Quljanova), Sákenge, Eljasqa (Bekenov), Sholpannyń inisi Balmaǵambetke alǵys aıtamyn» degennen keıin jınaqqa «kirgen óleńder — Sholpannyń tańdamaly óleńderi. Qolǵa túsken óleńderdiń 35-inen 26-sy baspaǵa jararlyq dep osy kitapqa kirgizildi» degen eskertpesine qaraǵanda Esovanyń, ne «Áıel tendigi» jýrnalynyń arhıvyn Marıam Hakimjanova Sholpannyń ekinshi jınaǵyn shyǵarǵan kezde eskergen-eskermegeni beımaǵlum. Qalaı bolǵanda da Sholpannyń murasyna qaıtadan oralyp, tolyqtyryp shyǵaratyn ýaqyt keldi, óıtkeni onyń jaryq dúnıege kelgenine 2003 jyly 100 jyl toldy.

Bul maqala Sáken shyǵarmalarynyń kep tomdyǵyna tuńǵysh ret kirgizilip otyr.

«Qazaqtyń kórkem ádebıeti týraly» degen sholý maqalasy «Jyl qusy» almanagynyń 1927 jyly shyqqan 1-sanynda jarıalandy. Sáken shyǵarmalarynyń jınaqtarynda jarıalanyp keledi.

«Ádebıet maıdanynda (pikir alysý retinde)» maqalasy Qazaqstan memlekettik baspasy Qazaqtyń proletarıat jáne sharýa jazýshylary birlestigi úshin shyǵaryp, bar bılikti ózi júrgizgen «Jańa ádebıet» jýrnalynyń tunǵysh sanynda (1 — 2) 1928 jyly jarıalandy.

«Suraýǵa jaýap» Sákenniń «Tar jol, taıǵaq keshý» atty roman-essesi 1927 jyly shyqqannan keıin oqýshylardan túsken suraqtarǵa, hattarǵa «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1928 jylǵy 24- qańtarynda qaıtarǵan jaýaby.

«Ádebıetti baǵalaý jáne qulyq-sanany tekserý» atty kúrdeli maqalasy «Jyl qusy» almanagynyń 2-sanynda 1928 jyny jarıalanyp, ádebıetti taný jóninde birqydyrý maǵlumat bergen.

«Kórkem ádebıet týraly bilýge tıis úsh nárse» atty tanymdyq maqalasy da «Jyl qusy» almanaǵynyń 2-sanynda basylǵan.

«El qorǵany ne?..» degen syn maqala «Jańa ádebıet» (qazirgi «Juldyz») jýrnalynyń 1928 jylǵy qosarly 3-4 sanynda jarıalandy. Sáken shyǵarmalarynyń eki basylymyna da kirgen.

«Tar jol, taıǵaq, keshý týraly» Názir Tórequlovqa qaıtarǵan jaýaby «Jańa ádebıet» jýrnalynyń 1929 jylǵy 7-sanynda basyldy. Tarıhı máni zor roman-esse jóninde alash qozǵalysyna qatysqan, attary atalatyn qaıratkerlerdiń, qalamgerlerdiń birde-bireýi «Tar jol, taıǵaq keshýdegi» derekter durys emes, jańylys aıtylǵan, anaý anadaı emes mynadaı edi dep daý shyǵaryp, maqala jazǵan emes, úlken jıyndarda sóılegen de emes. Olardyń jazyp, sóıleýine ol tusta tıym da salynǵan emes. Sebebi «Tar jol, taıǵaq keshý» 1927 jyly jaz aılarynda shyqqannan keıin qalaı jazamyn, qalaı sóıleımin dese de múmkindikteri bolǵan. Alash azamattaryn tuqyrtý, tutqyndaý 1928 jyldyń jeltoqsanynan bastalyp, 1929 jyldyń ortasyna deıin Ahmet, Mirjaqyp, Maǵjan, Júsipbek syndy marqasqalar ustaldy da, tergeýleri Máskeýde Býtyrka túrmesinde ótkizildi. Teginde Goloshekın usynysymen bolǵan shyǵar, áıteýir alash qozǵalysyna qatysqan 44 azamat elden jyraq jerde azap shekti, tekserildi. Kitap jazdyń ǵoı, basqa aıtaryn, bar ma dep Sákendi, alash ıdeologıasymen kóp alystyń ǵoı dep Sábıtti kýálikke shaqyrǵan eshkim bolǵan emes.

1830 jyly sotta 13 azamat atý jazasyna kesildi. Maǵjan 10 jylǵa sottaldy. Atýǵa kesilgenderdiń Júsipbek Aımaýytovtan basqalary keshirim surap, ótinish jazǵan soń 10 jylǵa túsirip, Belomor-Baltyq kanalyn qazýǵa saldy. Negizgi turaqtary ataqty Solovkı boldy. Al Júsipbek «óz zıalylaryna kún kórsetpeıtin úkimetten keshirim suramaımyn» dep Máskeý qalasynda atylyp ketti. Sondaı-aq, alash azamattarynyń syryn syrtqa kóbirek shashqan Dinmuhamed Ádilov pen Ábdirahman Baıdıldınniń keshirim suraǵan ótinishterin qabyldamaı, atyp tyndy. S.Aqataıdyń «Tar jol, taıǵaq keshý» alash azamattaryn aıyptaýdyń negizgi kózi boldy degen qısyny eshbir jobaǵa soqpaıdy, úkimet aýysqan kezdegi kóteriletin shań-tozańǵa teń aıqaı ǵana. Tipti «Tar jol, taıǵaq keshýdi» oqýshylardan alastatpaq bolǵan Názirdiń ózi birde-bir tarıhı derekke shúbá keltire almaǵanyn maqalany oqyǵan adam anyq keredi jáne Ábdilda Tájibaevtyń «Tar jol, taıǵaq keshý» men Názirdiń syny týraly maqalasy basylǵanda «Enbekshi qazaq» gazeti 1929 jyly 15-sentábrde mynadaı túsindirme beripti.

«Gazetimizde Názirdiń maqalasy basylǵanda, bul syn — birbetkeı syn, kitaptyń kemshiligi, qate jerlerin kórsetýmen birge jaqsy jaǵyn kórsetpegen, kermegen degendi aıtyp edik. Osy sózimizdi endi ózgertińkirep myna Ábdilda joldasqa da aıtýǵa bolady.

Ábdilda joldas «Tar jol, taıǵaq keshý» týraly Názirdi synaımyn dep ózi de sezbeı sol Názirdiń jolyna túsken. Názir — mindetim qalaıda jamandaý dese, Ábdilda — mindetim qalaıda maqtaý dep uqqan. Ózi «jaman men jaqsy jaǵyn birdeı jazý kerek, júz prosent marksshil synshy bolý kerek» dep jurtqa aqyl úıretedi. Biraq, sol aqylyn ózi oryndamaǵan.

Bizdińshe qaı kúnde bolsa da bir betkeılikten túzý syn bolmaıdy.

Ábdilda men Názirde osy bir betkeılik bar. Biri asyra jamandaıdy, biri asyra maqtaıdy. Bizdiń synshylar muny qoıý kerek. Túzý syn jazam dese, jaqsysyn da, jamanyn da birdeı kóre bilý kerek. Sákenniń «Tar jol taıǵaq keshýin» synaýshylar da osyny isteýi kerek edi.

Sáken kitabynyń jaqsy jeri ne?

Sáken kitabynda birsypyra eski tarıhı materıaldar bar. Alashorda tusyndaǵy gazetterden, sol kezdegi dokýmetterden jaqsy-jaqsy anyqtamalar keltirgen. Sol anyqtamalarǵa qarap alashordanyń sondaǵy, sovetke qarsy isterimen, pikirlerimen tanysýǵa bolady.

Sáken kitabynyń ekinshi jaqsy jaǵy — Sáken kitabynan patsha saıasaty, onan soń beri Kerenskıı, Kolchaktyń saıasaty qazaq dalasyna qandaı áser bergeni, Qazaqtyń baı, kedeı oqyǵandary qalaı qarasqany jaıynda da birsypyra maǵlumat alýǵa bolady.

Sáken kitabynyń úshinshi jaqsy jaǵy — Sáken kitabynan qazaq arasynda komýnıser qalaı shyǵa bastady. Qazaq komýnıseriniń qandaı isteri boldy.Osy jaıynda da birsypyra maǵlumat bar.

Al Sáken kitabynyń kemshilikterine kelsek, bizdińshe, eń úlken kemshiligi — Sáken kitabyndaǵy materıaldardyń ondap suryptalmaǵany, birine-biri jalǵastyrylyp berilgeni. Materıaldardy, kóbinese gazetten alynǵan sózderdi tandap alyp, dálel úshin keltirýdiń ornyna, sóıtip sol kezdegi jaǵdaıdy, saıası háldi Marks kózimen tekserýdiń ornyna, Sáken pálen bylaı deıtin, túgen búıtip edi dep qana qoıa salady. Tekserý, tap kózimen synaý jaǵy az. Sodan barady da oqýshylarǵa keıbir oqıǵalardyń beti ashylmaı qalady.

Ekinshi úlken kemshiligi — Sáken kitabynda partıaǵa alǵash kezde kirip ketken Kelbaı Toǵysuly syqyldy afıres parashyldardy komýnıserdiń kósemi qylyp qoıady. Baıseıit, Muqan syqyldy komýnıse júz qaınasa sorpasy qosylmaıtyndardy kitabynda maqtaıdy. Sodan barady da Sákenniń kitabynda mundaı adamdar týraly úlken-úlken saıası qate pikirler jazylady, mine bul úlken saıası qate. Partıa jurtshylyǵyn teris jolǵa salatyn qate.

Sáken kitabynyń úshinshi kemshiligi, saıası kitapta jazylar eshbir orny joq, «Qubaqan qyz, qara tory, qońyr qyzdardyń» Sákenge qarap qyzyqqandary, Sákenniń olarǵa qarap qyzyqqany syqyldy usaq sózderdiń, kereksiz sózderdiń kóptigi, mundaı sózderdiń bul kitapta tipti-aq jazylar jóni joq edi. Ondaı sózderdi jazǵannan Sákenge de keletin paıda joq. Bilgen kisige ondaı maqtan sózderdiń, jurtshylyqqa máni joq usaq sózderdiń zıany tolyp jatyr. Mundaı sózder oqýshylarǵa da jaman áser beredi.

Sáken kitabynyń tórtinshi kemshiligi, kitap mazmunynyń «ala-qula» bolyp shyǵýy. Kitaptyń «Tar jol, taıǵaq keshý» dep qosylǵan aty da ishindegi sózderge ádil kelmeıdi. Keıbir joldastar «Tar jol, taıǵaq keshýdi» roman dep aıtatyn kórinedi. Sákenniń ózi de ne derimdi bilmeı kep oılandym depti. Shynynda bul kitap, jekelep alǵanda roman emes, áńgime (poves) de emes. Kitaptyń ishindegi kóp sózderge qaraǵanda bul kitapty memýar túrinde jazylǵan kitaptardyń sanyna qosýǵa bolady. Olaı bolsa keıbir joldastardyń «Tar jol, taıǵaq keshýdi» Kórkem ádebıet deýi de durys emes.

Árıne, Sáken kitabynyń biz aıtqannan basqa da jaqsy, kem jaqtary bar. Onyń bárin bul arada terip otyrý múmkin emes. Alaıda bizdińshe kitaptyń kózge túsetin jaqsy jaǵynan da, kemshilik jaǵynan da mańyzdylary joǵarǵy biz aıtqandar dep bilemiz.

Osymen Sáken kitaby týraly «Eńbekshi qazaq» betinde aıtysty endi bitti dep sanaımyz» jazǵanyn qysqartpaı berýdi oryndy kórdik.

«Kóshpeli dáýirdegi qazaq ádebıetiniń kúılerinen» degen baıandamasyn Sáken Seıfýllın V.I.Lenın atyndaǵy Orta Azıa komýnıs ýnıversıtetindegi qazaq oqýshylarynyń ádebıet máselesine arnalǵan jınalysynda jasaǵan. Jáne sol ýnıversıtettiń janynan 1929 jyly «Kedeı aınasy» degen álmanah shyǵaryldy. Baıandamasy boıynsha sóılegen jastardyń oı-pikirlerin «Ádebıet — tap quraly» degen qorytyndy sózinde túıindedi. Olardy «Kedeı aınasynan» alyp bir-birine jalǵastyryp berip otyrmyz.

«Meniń qatelerim týraly» degen Sákenniń jan syry «Eńbekshi qazaq» gazetinde 1929 jyldyń 2-qyrkúıeginde basyldy. Sáken Tashkenttegi Kazpedvýzdyń dırektorlyǵyn eriksiz tastap, Almatyǵa amalsyz kelgen tusy bolatyn. Qazaqstanda órshı túsken goloshekındik, qısynsyz jaǵympazdyqqa salynyp, jurttyń bárine áńgirtaıaq oınatqan jikshildik, jershildik, alaýyzdyq órship turǵan kezendi paıdalanyp alashtyń azamattaryn shytyrlatyp túrmege jaýyp jatqan shaqty Sáken bilmedi emes, bildi. Qazaqstanǵa eriksiz shaqyrtylýynyń ishki syryn uqty. Koldarynan kelse alash azamattaryndaı túrmege jaýyp, sottatyp jiberetinin bildi. Sonyń yzǵaryn qaptyrar ma eken jáne kepten bergi «kinámnan» arylaıyn dep Sáken osy jan syryn ashyp jazdy. Biraq buǵan goloshekınshiler senbedi. Onyń úlken jandaıshabyna aınalǵan «Eńbekshi qazaq» gazetiniń basyndaǵylar Sákenniń shyn sezine senbeı, maqalasynyń sońyna «quıryq» jalǵap «Sáken óz qateligin moınyna tolyq almaı otyr. Olaı bolǵan, bylaı bolǵan dep kinásyn jeńildetip otyr» dep aǵynan jarylǵan, ómiri ótirik aıtyp kórmegen azamattyń shyn sezine shúbá týǵyzdy. Sáken kórgen quqaı munymen aıaqtalmady.

Tamyzdyń aıaǵynda Almatyǵa kelgen Sáken 11-qarashaǵa deıin eshbir jerde qyzmetke ornalasa almaı, jan dosy Qaskeı Ótekınniń járdemimen saýatsyz jumyskerlerge sabaq berip, 100 som aqy alyp, kún kórdi. 1929 jyly 15-qazanda № 9 partıa uıymy Sákendi partıalyq tazalaýdan (parchıstka) etkizdi. Burynǵy qatelikter men kemshilikterin jipke tizip, tórt betke jypyrlata basyp, besinshi betine mynadaı sheshimin jazdy.

«Qaýly. 1. Seıfýllın joldas tekseristen etti dep eseptelsin.

2. Seıfýllın joldastyń jikshildik maqsatpen Sádýaqasovtyń ultshyldyq tobymen ymyralasqany komýnıstik qylyqqa jatpaıdy dep aıyptalsyn.

3. BK(b)G7 Ortalyq Komıteti tarapynan Qazaqstan partıa uıymyndaǵy qysyl-taıań jaǵdaıda Qazaqstanda qyzmet isteý kerek dep aıryqsha eskertkenine qaramaı, barlyq partıa uıymdarynyń nazaryn antıpartıalyq jikshildik aǵymdarmen kúresýge baǵyttap jatqan shaqta Seıfýllın joldas kúırektikke salynyp, saıası qaıratkerlikten irgesin aýlaq salǵany úshin talqyǵa salynsyn. Sonymen qatar, Seıfýllın joldastyń pesımısik kúırektikten aryldym, budan bylaı ózimniń ǵana emes, ózgenińde, jalpy partıa ishindegi pesımızmniń kórinisimen kúresemin degeni eske alynsyn.

4. BK(b)P Qazaqstan uıymdarynyń birazynda shyn máninde jikshildik bolǵandyǵyn Seıfýllın joldastyń tekserý kezinde moıyndaǵanyn jáne ol qateleriniń teris ekendigin sókkendigin, biraq onysyn qazaq partıa uıymy men halyqtyń qalyń kepshiligi bilmeıtindigin eskere kelip, Seıfýllın joldasqa «Sovetskaıa step» pen «Eńbekshi qazaq» gazetterine ózi jasaǵan qatelerdi moıyndap, ony aıyptaıtynyn naqty atap aıtatyn maqala jazý tapsyrylsyn, sonymen qatar Seıfýllın joldasqa jalpy ádebı eńbekke, sondaı-aq baspasóz jumysyna meılinshe belsene qatysyp turý tapsyrylsyn.

5. Taby jat elementke partıalyq kepildeme bergeni úshin Seıfýllın joldasqa aıyby betine aıtylsyn» degen qaýlynyń tórtinshi baby Sákeniń 2-kyrkúıektegi «Eńbekshi qazaq», «Sovetskaıa step» gazetteri men «Qyzyl Qazaqstan» (№6) jýrnalyndaǵy jarıalanǵan moıyndaýyn bilmegendikten be, álde sondaı mashyq kúshti bolǵandyqtan ba, áıteýir ardager aqyndy áýre-sarsańǵa salǵany tarıhqa belgili. Partıalyq tazalaýdan aman-esen ótkenine S.Muqanov, H.Esenjanov pen E.Ysmaıylovtyń tipti 60-jyldardyń ózinde qýana kúrsingenin óz kózimmen kórip edim. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda Ahmet, Maǵjan, Halelderdiń aıaǵyn qushyp, túrmege alynary sózsiz edi. Shyndyq jeńip, Sáken 1929 jyldyń 11-qarashasynan bylaı qaraı Qazaq ýnıversıtetinde (KazPI áýelinde ýnıversıtet bolyp ashynǵan) ustazdyqqa aýysqan bolatyn.

«Qazaq ádebıeti týraly hat» Qazaq ýnıversıtetine qyzmetke ornalasqannan keıingi birinshi sózi jáne Sákenniń burynnan beri ádebı murasyn jınaý jónindegi armandy isiniń alǵashqy qarlyǵashy «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1929 jylǵy 26-jeltoqsanynda basyldy. Osy ıgi sharanyń alǵashqy qadamyn Sákenniń ózi jasap, 1930 jyldyń jazynda Saryarqany — Qarqaraly, Qoıandy jármeńkesi, Toqyraýyn aımaǵyn, Balqashtyń Myńaraly men Haptaýlaryn aralap, aýyz ádebıeti úlgilerin jınap qaıtty. Eldiń rýhanı baılyǵyn saqtaı bilgen azamattar Sákenge járdem qolyn sozyp, talaı halyqtyq shyǵarmalardy, avtorlary belgili kitaptardy jibergen bolatyn. Sonyń arqasynda Sáken 1930 — 1935 jyldar aralyǵynda talaı ádebı muraǵa ekinshi jáne máńgilik ómir berip, birnesheýin kitap etip shyǵardy.

«Jınaýshydan» degen túsindirme alǵy sózdi Sáken ózi qurastyrǵan «Qazaqtyń eski ádebıet nusqalary». I jınaq. Jınaǵan Sáken (Seıfollauly). Sbornık obrazsov kazahsqoı narodnoı lıteratýry. Materıaly sobrany ı sıstematızırovany Seıfýllınym» degen atpen 1931 jyly shyqqan jınaqta jarıalady.

«Ertedegi jyrly áńgimeler, ıakı noǵaıly dáýirinen qalǵan ádebıet nusqalary» degen zertteý eńbegi 1931 jyly «Jańa ádebıet» jýrnalynyń 10 jáne 11 sanynda «Tarıh-syn materıaldar» bóliminde jarıalandy.

Bul zertteý eńbegi Sákenniń «Qazaq ádebıeti. I bólim. Bıler dáýiriniń ádebıeti» atty joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine arnalǵan oqýlyǵyna birshama óńdelip, keńeıtilip engizildi. Ol eńbek qazaq fólklorıstıka ǵylymynyń irgesin qalaýǵa negiz bolsa, «noǵaıly dáýiri» degen ǵylymı problema kúni búginge deıin ári qaraı damytýdy qajet etedi. Sondyqtan oqýshylar ol problemamen arnaıy tanysqany abzal dep Sákenniń kóp tomdyǵyna tuńǵysh ret kirgizip otyrmyz.

«Qasıetti qus — aqqý týraly». Sákenniń osy taraýǵa jazǵan arnaýynyń syry onyń «Bizdiń turmys» atty romanynda birqydyrý ashylady. Al taraýdyń ózi «Qazaq ádebıeti» oqýlyǵyna enip, tuńǵysh ret kóp tomdyqta jarıalanyp otyr. Alǵash ret 1931 jyly «Jańa ádebıet» jýrnalynyń 12-sanynda jarıalandy.

«Men qadaı jazdym» 1932 jyly «Jańa ádebıet» jýrnalynyń, «Kim qalaı jazǵan» degen saýalnamasyna qaıtarǵan jaýaby. Ol jýrnaldyń 7-sanynda jarıalandy.

«Sóz basy» 1930 jyldan bastap búkil Sovet elinde oqý júıesin jańa júıege kóshirip, bastaýysh, ortalaý, orta mektep júıesi qalyptasa bastaǵan bolatyn. Osyǵan baılanysty burynǵy birinshi jáne ekinshi basqysh, sharýa jastar mektepterine arnalǵan oqý quraldary jańa júıege laıyqtana qoımaǵan soń Qazaqstanda jetekshi aqyn-jazýshylardy oqý quraldaryn jasaýǵa mindettegen-di. Ony bireýleri óziniń kúndelikti isiniń jalǵasy dep bilse, qaısybireýleri jalpy dúrmekpen at salysqan bolatyn.

Jazýshylar kollektıviniń atynan jazylǵan «Sóz basynda» mektep júıesimen tanys, oqý prosesin biletin, oqýshylarǵa qandaı materıal ustanýdyń pedagogıkalyq talap-tilekteriniń jalpy nobaıy ańǵarylady. 5-synypqa qajetti hrestomatıany İ.Jansúgirov, S.Seıfýllın, Á.Mámetova, B.Maılınnen quralǵan ujym oqý prosesine aıryqsha qajetti shyǵarmalardy júıelep bere almaǵandyqtan «Ádebıettaný oqý quraly» etip qurastyryp, tájirıbeli muǵalimderden kómek kútkeni kórinedi. Búl oqý quraly budan keıin qaıtyp shyqpady.

Sáken shyǵarmalarynyń kóp tomdyǵyna túńǵysh ret kirgizilip otyr.

«Batyrlar jyrlary». Sáken 1932 jyly joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine arnap «Qazaq ádebıeti» degen oqýlyq jasady. Ony jeke tom etip beremiz. Ol oqýlyqta qazaqtyń baı aýyz ádebıeti ǵylymı turǵydan zerttelip, júıelendi, kúni búginge deıin oqý-ádisteme jáne ǵylymı dáıektemede eskerilip kele jatqan óte qundy dúnıe. Qazaq ádebıettaný ǵylymynyń negizine qalanǵan eńbek.

Osy oqýlyqty jasaý barysynda Sáken Halyq ádebıetin mol paıdalandy. Onyń ázirge kitap bolyp oqýshy qolyna tımegendigin eskerip «Qazaq ádebıeti» oqýlyǵynda uzaq-uzaq úzindiler keltirip otyrǵan bolatyn. 1931 jyly shyǵarǵan «Qazaqtyń eski ádebıet nusqalaryn» birinshi jınaq etse, endi «Batyrlar jyrlarynyń jınaǵyn» 1933 jyly ekinshi kitap etip shyǵaryp, oǵan qysqasha alǵysóz jazǵan. Sebebi «batyrlar jyrlary «Qazaq ádebıeti» degen meniń kitabymda talqylanǵan. Munda tek sol batyrlar jyrlaryn jınap, túptedik» dep qysqa qaıyra salǵan.

«Kezektegi isterim». Ásirese gazetter árbir jańa jyldyń aldyńda ataqty aqyn-jazýshylardan, óner qaıratkerlerinen kele jatqan jylǵa qandaı josparlary baryn surap, kúni buryn elge habarlaıtyn ádet bar. «Lenınshil jas» gazeti óziniń 1934 jylǵy jańa jyldyq sanynda Sákenmen suhbattasyp, osy materıaldy jazǵyzyp alypty. Onyń qundylyǵy Sáken qolynan shyqqandyǵy bir bolsa, ekinshi áli kúnge deıin tıisti baǵasyn ala almaı kele jatqan satıralyq «Bizdiń turmys» romanynyń negizgi ıdeıasy, «Lenınshil jas» gazetinde 1932 jyldyń aıaǵy, 1933 jyldyń basynda «Ádebıet maıdany» jýrnalynda alǵashqy bólimi shyqqan «Qyzyl at» poemasyn tolyq bitirmek oıy jáne 1932 jyly Oktábr merekesine shyǵarmaq bolǵan «Álbatros» poemasynyń ekinshi bólimin jazbaq bolǵany sıaqty derekter Sákentaný úshin aıryqsha kerek málimetter.

«Ybyraı Altynsaryuly». Sáken 1934-1935 jyldary qazaqtyń ataqty aqyn-jazýshylarynyń jeke jınaqtaryn shyǵarǵan eńbekshil ǵalym. Sáken zertteýleriniń ómirsheń bolatyndyǵy bireýler daıyndap bergen shyǵarmalardy oqyp, eńbek jazý emes, zertteıin, pikir aıtaıyn degen darynnyń artynda qaldyrǵan murasyn tirnektep jınap, mashınkaǵa bastyryp, qatelikterin túzep, baspaǵa tapsyrǵannan keıin korektýrasyn oqyp berý arqyly ol aqyn-jazýshylarynyń jan syryn bilip alatyndaı deńgeıge jetýinde. Fylymı zertteýdiń eń aýyr jolymen júrgende ǵana eńbek qadirli bolmaq.

Ybyraı Altynsarınniń orys árpimen shyqqan «Qyrǵyz hrestomatıasy» ózi ólgennen keıin 1896 jyly «Matbýǵat» degen atpen arab árpimen shyqqan bolatyn. Al onyń jeke jınaǵy ózi barda da, joqta da kitap bolyp basylmaǵan-dy. Mine, osy ókinishke toly olqylyqty eskerip, 1934 jyly Ybyraı Altynsaryulynyń tuńǵysh jınaǵyn jarıalap, mádenıetimizdiń jaryq juldyzyna aınaldyrýǵa naqty isimen birinshi qadam jasaǵan Sáken Seıfýllın ekenin esten shyǵarmaǵan abzal.

«Aqan seri» jınaǵy da tap osyndaı jaǵdaıda týǵan. Onyń, tarıhta óleń-ánderiniń bir jerge basy qosylyp, kitap bolyp shyǵýy Sáken Seıfýllınniń jankeshtiligimen 1934 jyly júzege asty. Oǵan Maǵjannyń 1924 jyly Aqan seri jaıynda zertteý-maqalasy bolǵany, qaısybir zertteýshilerdiń sóz arasynda Aqan seriniń atyn ataǵany bolmasa, osy ýaqytqa deıin kitap bolyp shyqpaǵan-dy.

«Aqmollanyń ómir tarıhy». Bul da qazaq tarıhynda alǵashqy jınaq jáne Sáken qazaq-bashqurt-tatar halyqtaryna ortaq daryndy anyqtap, onyń shyǵarmashylyq ǵumyrbaıanyn jáne aqyndyǵyn bıik baǵalady. Profesor Beısenbaı Kenjebaevtyń yjdaǵatymen Ýálıhan Qalıjanov Aqmolla shyǵarmashylyǵy jaıynda arnaıy zerteý jasap, kandıdattyq dısertasıa qorǵaǵannan keıin tatar, bashqurt baýyrlar ony qaıtadan óz baýyryna tartyp, mereıtoılaryn ótkizýine Sákenniń osy 1934 jyly shyǵarǵan «Aqmolla (Muptaqedden Muqamedıaruly) óleń jınaǵy» sebepshi bolǵanyn aıryqsha ataý lázim.

«Bul alǵysóz Sákenniń kóp tomdyǵynda tuńǵysh ret jarıalanyp otyr.

«Láılá-Májnún». Álem ádebıetiniń injý-marjanymen Qazaq oqýshylaryn tanystyrý maqsatyn kózdedim degenmen Sáken qazaqtyń úlken aqyny, Abaıdyń nemere inisi Shákárim Qudaıberdiulynyń aty da, eńbegi de eleýsiz qalmasyn degen oımen shyǵarǵan. Sóıtip qazaq dalasyna kire bastaǵan zorlyq-zombylyqqa qarsy ekendigin ańǵartqan. Óıtkeni Shákárimniń jazyqsyz atylyp, tyń ataýǵa tıym salynǵanyn Sáken jaqsy biletininde shúbá bolmasqa kerek. Bul jınaq ta 1934 jyly baspaǵa berilip, 1935 jyly jeke kitap bolyp shyqty. Sákenniń beınetti kóp tileıtin jarıalampazdyq eńbegi munymen tamamdalmaıdy. 1939 jyly Sábıt atymen shyqqan «Batyrlar jyryn» daıyndaǵan da Sáken ekenin esten shyǵarmaıyq. Sákenniń atyn ataýǵa bolmaıtyn kezeńde Sábıt Muqanov basyn taǵy da oqqa tigip, halyq murasyn aman-esen el-jurtqa jetkizgenin umytpaıyq.

«Han Kene týraly» degen maqala áýeli «Sosıaldy Qazaqstan» gazetiniń 1934 jylǵy 10, 11 maýsymynda, al «Ádebıet maıdany» jýrnalynyń sol jylǵy besinshi sanynda jarıalandy. Biz jýrnalda tolyq basylǵan mátinin Sáken kóp tomdyǵyna tuńǵysh ret usynyp otyrmyz.

Sákenniń alǵashqy alty tomdyǵy (I960 — 1964 j.j.) shyqqan tusta bul maqalany baspaǵa daıyndaǵanymyzda redaksıa alqasynyń múshesi, ataqty synshy-ǵalym Esmaǵambet Ysmaıylov «Oqylsyn, daýly, qıyn» degen pikir aıtsa, M.Áýezovtiń dúnıejúzilik danqy, jańadan ǵana dúnıeden ótkenditinen góri Kenesarynyń tarıhta shýlatyp jatqanynan seskengen Taıyr Jarokov, Músilim Bazarbaev, Asqar Lekerovter «mundaı páleni jarıalaýǵa bolmaıdy» dep maǵan qaıtaryp bergen.

Táýelsizdik kelgennen beri ádebı-mádenı muraǵa qol suǵýǵa bolmaıdy degen qaǵıdany buljytpaı saqtap, Sáken qalamynan shyqqandardy sol kúıinde berip otyrmyz. Bul jalǵyz «Han Kenege» jasalyp otyrǵan eskertý ǵana emes, keıingi, osydan keıin alǵash ret oryn alatyn Qazaqstan Sovet jazýshylarynyń 1934 jylǵy birinshi seziniń materıaldaryna da qatysy bolmaq.

«Sezimiz ósý belgisi boldy». Sákenniń Qazaqstan Sovet jazýshylarynyń birinshi sezin ashardaǵy jáne jabardaǵy sózderin tuńǵysh ret tolyq kúıinde jarıalap otyrmyz. Sıez júrip jatqanda respýblıkanyń bar gazetinde habarlar berilgen bolatyn. Sáken solardyń birde-birin sanatqa almaı, áýeli «Ádebıet maıdany» jýrnalyna, keıinirek Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasy 1934 jyly shyǵarǵan «Qazaqstan keńes jazýshylarynyń tuńǵysh sezi» degen stenografıalyq jınaqqa berdi. Ony jarıalarda Sáken be, álde redaksıa ma «1934 jyldyń 18-ıýninde Qazaqstan jazýshylarynyń birinshi jıynynda aıtylǵan sózdiń tolyqtyrylyp jazylǵanynan úzindi» dep eskertpe jasaıdy.

60-jyldar shyqqan alty tomdyqqa muny da kirgize almaǵanbyz, óıtkeni Sákenniń. sózderinde saıası da tarıhı biraz derekter kezdesýi bizdi biraz shoshyndyrǵan-dy.

Soǵan qaramastan «Shashyrandy sóz, daýly máseleler týraly» dep Sábıt Muqanovtyń sıeze jasaǵan baıandamasyna Sáken aıtqan pikiri berilgenmen «Isataı-Mahambet týraly», «Taǵy da Sultanmahmut týraly», «Ultshyldyq týraly» degen bólimderin berýge kóńilimiz daýalamaǵan-dy. Jáne ashshylaý aıtqan jerlerin jumsartyp, synap-sıpap jiberippiz.

Taǵy da mádenı murany jarıalaý zańyna baǵynyp, Sákenniń qolynan shyqqandardy sol kúıinde tuńǵysh ret berip otyrmyz.

«Qazaq keńes jazýshylary» degen bir top materıaldy «Kórkem ádebıet» atty oqýlyq-hrestomatıadan alyp, Sáken Seıfýllınniń kóp tomdyq shyǵarmalar jınaǵyna tuńǵysh ret kirgizip otyrmyz.

30-jyldardyń bas kezinde mektepti oqýlyqpen qamtamasyz etýge úlken naýqan bastalǵanda Sáken óziniń ustazdyq qyzmetiniń jandy jalǵasy dep túsinip, 1932 jylǵy «Qazaq ádebıeti» oqýlyǵynan keıin mektepke nazar aýdarǵan bolatyn.

Sáken Seıfýllın men Ótebaı Turmanjanov 1934 jyly ortalaý mekteptiń besinshi synyby úshin ádebıet oqý quralyn jasaǵan. Ol 1935 jyly steoratıvpen qaıtadan basylǵan. Bul oqý quralynda qazaq keńes jazýshylarynyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıly derekter berilip (keıbir ómirbaıandyq derekterdi jazýshylardyń buryn jarıalanǵandarynan alǵan, al endi keıbirin ózderine arnaıy jazdyryp alǵan), kitapqa engen shyǵarmalardyń árqaısysyna besinshi synyp oqýshysy túsinerlikteı taldaýlar berilgen.

Bul kitap oqý-hrestomatıa túrinde jasalǵandyqtan ár jazýshy jaıyndaǵy taldaýlardy, SSSR halyqtar ádebıetiniń ókilderi jáne aýyz ádebıet nusqalary jaıyndaǵy materıaldardy iriktep aldyq.

Ótebaı Turmanjanovtyń Sáken týraly jazǵanyn Sáken Seıfýllın shyǵarmalarynyń jınaǵyna qosýdyń oraıy bolmas degen nıetpen alyp qalýǵa nıettengenimizben, oqýlyq bolyp taralǵandyǵyn eskerip, sol kezdegi tanym-biliktiń búgingilerge jetkeni de durys dep taýyp otyrmyz. Bul oqýlyq-hrestomatıany Qazaqstan Halyq aǵartý komısarıatynyń kollegıasy bekitken. Orysshasyn «Ýchebnık kazahsqoı lıteratýry dlá sredneı shkoly odobreno Kaznarkomprosom» dep 15 myń taralymmen shyǵarǵan. Onyń jaýapty redaktorlary Abat Álibaev pen Qulmyrza Ótenov, tehnıkalyq redaktory Bekbaýylov, al jaýapty korektorlary Beıimbet Maılın, Jıenǵalı Tilepbergenov, Zeınelǵabıden Imanjanovtarmen 1915 — 1918 jyldary medrese «Ǵalıada» birge oqyp, qoljazba «Sadaq» jýrnalyn shyǵarysqan Ábdirahman Mustafın boldy. Bul aqsaqal osy qyzmetin 1960 jyldarǵa deıin jalǵastyryp, Z.Imanjanovpen aralas-quralas bolǵan, al Saıfı Qudashpen hat arqyly habarlasyp turǵan.

«Kórkem óner tehnıkasyna jetileıik». Sákenniń Qazaqstan sovetteriniń IX sezinde sóılegen sezi. Oryssha aýdarmasy «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde 1935 jyly 9-qańtarda jarıalandy.

«Órleý ústinde» atty ǵylymı-zertteýi ádebıettegi formalızm men natýralızm týraly aıtysta sóılegen sózi. «Qazaq ádebıeti» gazetinde 1935 jyly 5-mamyrda jarıalanyp, Sákenniń bar jınaǵyna enip júr.

«Mádenıet maıdanynda» maqalasy «Sosıaldy Qazaqstan» gazetinde 1935 jyly 5-qazanda jarıalandy.

«Baısaldy júırik» Qalqaman Ábdiqadyrovtyń jaza bastaǵanyna on jyl tolýyn quttyqtaý. «Qazaq ádebıeti» gazetinde 1935 jyly 12- qyrkúıekte, «Lenın týy» gazetinde 5- qazanda, «Ádebıet maıdany» jýrnalynyń 9-sanynda jarıalandy.

«Bıyl men ne jazamyn» 1936 jyl 1-qańtarda «Sosıaldy Qazaqstan» gazetinde basyldy.

«Názimbek» bastalýy Qozy-Kórpesh pen Baıan lıro-eposyna uqsaǵanmen sheshimi múlde bólek jyr. On san noǵaı men Qyrym tóńiregine baılanysty týǵan jyr teginde noǵaıly dáýiriniń naqty bir deregin ańǵartatyn bolǵandyqtan «Názimbek» «Ádebıet maıdany» jýrnalynyń 1936 jylǵy birinshi sanynda jarıalandy. Qol qoıylyp, túsindirme berilmegen, onyń esesine jýrnaldyń mazmundamasynda «Sáken— Názimbek» dep kórsetilgen jáne «Sáken Seıfýllın, ádebıetterdiń kórsetkishi — ýkazatel lıteratýry» 1965 jylǵy shyqqan bıblıografıasynyń «Sáken jınap bastyrǵan el aqyndarynyń óleńderi» degen bólimde 366 sanmen «Názimbek — jyr» (jınap, túsinik bergen Sáken») dep kórsetken. Kóp tomdyqqa tuńǵysh ret berilip otyr.

«Pýshkınniń 100 jyldyǵy». Sáken Seıfýllın A.S.Pýshkınniń qaza tabýynyń júz jyldyǵyn ótkizetin Búkilodaqtyq komısıanyń múshesi jáne qazaqstandyq Pýshkın komısıasynyń tóraǵasy boldy. 1936 jyl túgeldeı Sákenniń Pýshkın toıyn ótkizýge arnaldy dese bolǵandaı. Maqalalar jazý, jıyndarda sóıleýdi bylaı qoıǵanda A.S.Pýshkınniń «Tańdamaly shyǵarmalary jınaǵynyń» 3 tom (1-tom poemalar, 2-tom «Evgenıı Onegın, 3-tom prozalar.) aýdarmasyn Sáken basqaryp shyǵardy.

Bul maqala 1936 jyly 22-qańtarda «Sosıaldy Qazaqstan» gazetinde jarıalandy. Sákenniń kóp tomdyǵyna tuńǵysh ret kirgizilip otyr.

«Umytylmaıtyn esim». 1936 jyly 19-maýsym kúni Maksım Gorkııdin dúnıeden ótýine baǵyshtalǵan azaly jınalys KazPIde ótedi. «Qazaq ádebıeti» gazetiniń tilshisi «Sáken joldas M.Gorkıı jóninen este qalǵandaryn aıtty» dep álgi sózderdi keltiredi de, munan keıin «Sáken joldas Máskeý barǵanda Gorkıımen jolyǵýdy oılaǵanyn, ol oıdyń oryndalmaǵanyn, oǵan ókinetinin aıtty. M. Gorkııdiń óz shyǵarmalaryna óte kóp áser etkenin aıtty» dep habarlapty gazettiń 23-maýsymynda shyqqan sanynda «Sosıalısıcheskaıa Alma-Ata» gazetinde «On jıvet v moem serde» degen (20.6.1936.) maqalasynda M.Gorkııdi minbeden ǵana kórip qoımaı, úzilis kezinde de qatysyp qalǵanyn, «Genıı vsegda dobr ı prost v obhojdenıı — v etom ıa ýbedılsá, razgovarıvaıa s Alekseem Maksımovıchem» dep tógile aıtypty.

«Myń raqmet». 1936 jyly 12-shildede Qazaqstan jurtshylyǵy Sákenniń shyǵarmashylyq ómirine 20 jyl tolýyn zor marhabatpen toılady. Gazet-jýrnaldardyń birde-bireýi bul merekeden shet qalǵan emes. Ólkelik partıa komıtetinen bastap jer-jerden kelgen quttyqtaýlar, odaqtas respýblıqalardan, ásirese Qyrǵyzstannan jiberilgen adres pen sálemdeme kóp boldy. Respýblıkanyń úkimeti Semeıdegi oqytýshylar ınstıtýtyna, Jezqazǵan joly bastalatyn (Jaryq) stansıaǵa Sáken Seıfýllın, Almatydaǵy mektepke Sáken atyn berip, astyna mashına mingizdi. (Ol mashına qazir Jambyl murajaıynda tur).

Sáken toıy Qazaqstanda buryn bolyp kórmegen mereke boldy. 1923 jyly Ahmet Baıtursynovtyń 50 jyldyǵyn ótkizýge Sáken bas bolsa da nemese Beıimbet Maılınniń 1932 jyly shyǵarmashylyǵynyń 20 jyldyǵyn etkizemiz dep dattap alǵanymyz, 1934 jyly Abaıdyń qaıtys bolǵanyna 30 jyl tolýyn ótkizbek bolyp, orta joldan qaıtyp, orasholaqtyq tanytqanymyzdyń bári eskerilip, Sáken toıy Halyqtyq merekege aınalǵan edi. Myna sózi, sonda aıtqan raqmeti «Sosıaldy Qazaqstan» gazetinde 1936 jyly 15-shildede basyldy.

«Qyzyl suńqarlar» jáne ol jónindegi syn týraly» maqala Sáken qolynan shyqqan eń sońǵy dúnıelerdiń biri. Bul pesa alǵash 1922 jyly kitap bolyp shyqqanda Qońyrdyń (M.Áýezov) synyna ushyrasa, endi 1936 jyly Qazaqstan Halyq komısarlary janyndaǵy Óner komıteti basqarmasy bastyǵynyń orynbasary Fabbas Toǵjanovtyń saıası aıyp taqqan urda-jyq synyna kezikti. 6 ret qoıylyp, el-jurttyń tóńkerisshildik yntasyna jaýap bergen spektákl sahnadan alynyp tastaldy.

Sonshama ne bolyp qaldy? «Qyzyl suńqarlardyń» alǵashqy premerasyn kórgen, Máskeýden kelgen ókil Anýr «pesada qazaq halqynyń revolúsıalyq tarıhy burmalanyp kórsetilgen. Pesaǵa júginsek qazaq ıntellıgenti basshylyq jasaǵan. Ol orys jumysshysy men nemis emıgrantyna jáne ýkraınge aqyl úıretedi. Qazaqstandaǵy revolúsıalyq oqıǵalardyń barysyndaǵy orys proletarıaty men bólshevıktik partıanyń roli burmalanǵan» dep taýyp, spektákldi toqtatýǵa aqyl qosypty. Onyń, osy pikirin ózinen estidi me, álde Máskeýden habarlady ma, áıteýir sol tusta Ólkelik partıa komıtetiniń Mádenıet bólimin basqarǵan Ǵabıt Músirepov, synshy Ǵabbas Toǵjanov saıası qatelik izdegen maqalany «Sosıaldy Qazaqstan» gazetine 1936 jyly 18-jeltoqsanda jarıalap, «pesada eń bas qaharman orys jumysshylarynyń ókili bolýy kerek, óıtkeni revolúsıada kósemdik qylǵan orys halqynyń revolúsıashyl proletarıaty. Pesa qaharmandarynyń ishinde iri oryn alyp otyrǵan qazaq Erkebulan. Bul durys emes.Bul tarıhqa jala, saıası qatelik» dep úkim shyǵardy.

Bul oıyn áýeli «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde 1936 jyly 12- jeltoqsanda aıtyp alyp, 18-kúni qazaqsha shyǵarǵany da qyzyq kórinistiń biri.

«Qyzyl suńqarlar» sahnaǵa shyqpaı turyp «Sosıalısıcheskaıa Alma-Ata» gazetiniń 1936 jylǵy 22- qyrkúıeginde M.L.-dyń (kim ekeni belgisiz) maqalasynda «pesý etý znaıýt vo vseh aýlah Kazahstana, ona bezchıslennoe kolıchestvo raz ıspolnálas na podmostkah samodeıatelnyh krýjkov. Ýspeh ee zaklúchalsá v tom, chto zrıtelı vıdelı hýdojestvennýıý pravdý o grajdansqoı voıne ı revolúsıı» dep drama teatrynyn sahnasyna qoıylaıyn dep jatqanyn, «spektákl ýje na-polovıný sdelan. Zrıtelı ývıdát etý pesý v nachale oktábrá» dep habarlady. Sol gazette 28-qarashada «Na premere pesy Sáken Seıfýllına» degen atpen M.Zapolskııdiń maqalasy jarıalanyp, eshqandaı saıası qatelikti aıtpaıdy. Bir jarym aıdyń ishinde 6 ret spektákl bolyp qoıylǵannan keıin 18-jeltoksańda Ǵabbastyń jaıratqysh maqalasy shyqty. Óziniń ustaǵan baǵytynan aınymaǵan «Sosıalısıcheskaıa Alma-Ata» gazeti 27- jeltoqsanda I.Sergeevtiń «Protıv shemy, za realısıcheskıı spektákl (o deıstvıtelnyh ı mnımyh oshıbkah tov. Seıfýllına)» degen maqalasyn jarıalady. Ǵ.Toǵjanovtyń negizgi saıası aıybyn teriske shyǵaryp, «poıavılıs lúdı, gotovye obávıt «Qyzyl sýnqarlar» chýt lı ne kontrrevolúsıonnoı pesoı. Chto Erkebýlan glava ı vojd prıdýmana tov G.Togjanovym. «Qyzyl suńqarlar» trebýet peredelok. No... onıdoljny ne po pýtı sozdanıa kanonızırovannoı tov.Togjanovym shemy, a po pýtı otdelkı otdelnyh obrazov, chehankı ıh, po pýtı sozdanıa polnosennogo realısıcheskogo spektaklá» dep arasha tústi.

Ol az bolsa, Sákenniń «Sosıaldy Qazaqstanda» 1937 jyly 14-qańtarda «Qyzyl suńqarlar jáne ol jónindegi syn týraly» maqalasy aldymen «Sosıalısıcheskaıa Alma-Ata» gazetinde 1936 jyly 29-jeltoqsanda «O pese «Qyzyl suńqarlar» ı ee krıtıkah» degen atpen oryssha jarıalandy. Bulardan da basqa maqalalar basyldy.

Osy oqıǵadan eki máseleni sýyrtpaqtap shyǵarý qajet. Birinshi, jeke adamǵa tabynýdynń kúsheıýimen qabat uly orysshyldyqtyń bas kóterip kele jatqanyn ańǵaramyz. Pesaǵa nege orys azamaty basty qaharman bolmady degen oı osynyń aıqyn dáleli jáne ony Máskeýden kelgen Anýrdyń kúńsitip ketkenin qaǵyp alyp, baqanǵa syryq jalǵaý bolsa, ekinshiden, 37 jyldaǵy qyzyl qyrǵynnyń jaqyndap qalǵan yzǵary sezilgenin Sáken qaperine almaǵanyn, aıylyn jımaǵanyn baıqaımyz.

---