InfoHub Logo

Qazaqstannyń ádebıetimen qatar Keńes Odaǵynda basqa kórshiles Ózbekstan, Tatarstan, Bashqurtstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan taǵy basqa elderdiń de ádebıetteri órkendep ósip keldi.

Bul ult ádebıetteriniń gúldenip ósýiniń sebebi — Oktábr tóńkerisi. Oktábr tóńkerisi keshegi patsha zamanynda ult teńsizdiginiń tamyryna balta shaýyp, burynǵy buratana — ezilgen ulttardyń mádenıetiniń órkendep ósýine tolyq jaǵdaı jasady. Sondyqtan erikti ult respýblıkalary da, olardyń mádenıetteri de Oktábr tóńkerisiniń jemisi.

Ózbek, Tájik, Qyrǵyz taǵy basqa elder patsha tusynda óz tilinde mektep ashyp balalaryn oqytýǵa, óz tilinde keńse isin júrgizýge, óz tilinde ilim-bilim, ener, mádenıet ósirýge yqtıarsyz, quqyqsyz edi.

Keńes úkimetiniń saıasaty odaǵymyzdaǵy árbir ulttardyń óner, bilim — mádenıetteriniń órkendep ósýine keńinen jol ashqan saıasat.

Bul ulttardyń jazýshylary ózderiniń ádebıettik shyǵarmalarynda, ózderiniń turmys qalpyn, ómiriniń ulttyq ózgeshelikterin óz tilderinde sýretteıdi. Biraq jalpy joly bir, maqsaty bir: ol jańa ómir jasaý úshin sosıalızm qurý úshin birlesken kúres.

Bul ulttardyń biriniń mádenıeti marqa, biriniń mádenıeti kenje, odaq proletarıatynyń kómegimen bular óz tilderine túri ulttyq, mazmuny proletarıattyq mádenıetin gúldendire otyryp, bir-birine jaqyndap teńgeriledi.

I.A.KRYLOV

(1768 -1844)

Krylov ataqty mysalshyl jazýshy. Krylov mysaly jaıylmaǵan el kemde-kem. Krylov orystyń usaq dvorándarynan shyqqan. Ákesi — áskerı pıoner bolǵan. Krylovtyń úı-ishi kedeı joqshylyqta jasaǵan. Sondyqtan Krylovtyń bilim alýy — saýatyn ashýdan ary barmaǵan. Ákesinen on jasynda jetim qalǵan. Qún kórý úshin Krylov Tver qalasyndaǵy úkimet keńseleriniń birinde keńes bastyǵyna járdemshi bolyp jumys istegen.

Krylovtyń tanys adamdarynyń áńgimesine qaraǵanda, Krylov bos ýaqytyn ylǵı kópshilik arasyndaǵy kópshilik bazarly dýmandy jerde ótkizip, qara sharýalardyń áńgimesin, naqylyn, ázil-syqaq sózderin kóp qumarlanyp tyńdaıtyn bolǵan; ózimen jumysty bir isteıtin jumystas joldastaryna áńgime etip aıtyp keletin bolǵan.

Krylov ákesiniń ardaqtylyǵy arqasynda qyzmet ornyn burynǵy Petrogradqa (osy kúngi Lenıngrad) aýdaryp alǵan, onda qazyna palatasynyń chınovnıgi bolyp jumys isteıtin bolǵan.

Krylov osyndaı ortaǵa kelgen soń oıyn-saýyq teatrǵa kóp júretin bolǵan, ondaǵy artısermen tanysyp sahnaǵa arnap komedıa jazýǵa kirisip (ondaǵy «Dozaqtyń pochtasy», «Kórýshi» atty) jýrnaldarda qatynasyp júredi.

Bul jýrnaldarǵa ótkir ýly tilmen kúlki-syqaq jazyp, orys chınovnıkteriniń túrli sóket qylyqtaryn kórsetýmen birge, iri chınovnıkterdiń parashyldyǵyna qarsy kúresedi; bul syqyldy para shaldyq orystyń ol zamandaǵy basybaılylyq dáýirinde salt bolyp ketken kásip bolatyn.

Osy Krylov qatysqan jýrnalǵa patsha úkimeti rıza bolmaı júrdi. Úkimet chınovnıkteriniń qozǵaýymen jýrnalǵa seziktene qarap, qyspaqqa alý paıda boldy. Sondyqtan Krylov shet memleketterge ketip qalyp, 1806 jyly qaıtyp keldi, osydan ólgeninshe kópshilik bıblıotekasynyń basqarýshysynyń járdemshisi bolyp qyzmet istedi.

1806 jyldardan bastap mysaldary basyla bastaıdy. Birinshi ret «Emen men qamys» degen mysaly basylady. Ólgeninshe 200-ge jaqyn mysal jazdy. Álemge áıgili mysalshy bolady. Óz tusynda mysal kitaptary 70 myńdap basylyp taralady, ol kezde mundaı taralǵan kitap bolǵan emes-ti. 1844 jyly óledi.

Arada 11 jyl ótken soń kópshilik teńgesimen — osy kúngi Lenıngrad qalasynyń jazǵy baqshasynan Krylovtyń eskertkishi ornatyldy.

Mine, osy mysal ataqty Krylovtyń mysaldaryn qazaq oqýshylary da kóp biledi. Krylov qazaq jurtshylyǵyna málim kisi.

«JAPYRAQTAR MEN TAMYRLAR»

(1811 jyl)

Jasaǵan sulý mańdy jazǵy kúnde,
Mańaıyn kóleńkemen jaýyp múlde
Sybyrlap jelge aǵashtan japyraqtar,
Maqtady kóptigin de, kóktigin de.
Ras pa, ólke kógi biz emes pe?
Aǵashtar biz bólegen júz emes pe?
«Japyraq — aǵash kórki» býralanyp,
Boı jetken, tamyljyǵan qyz emes pe?
— Aǵashta biz bolmasaq kórik bar ma?
Beker me, bul aıtqanda jelik bar ma?
Ystyqqa kúıgen malshy, tolǵan jolshy,
Salqyndap saıalamasqa erik bar ma?
Bolmaı ma, biz bolmasaq sıda borbaı,
Erte-kesh án shyrqaıdy bulbul, torǵaı.
Samalmen ózindegi sybyrlasyp,
Syralsyp qoı desek te qoıdyń bolmaı...
Degende jer astynan kúńkildep ún,
«Sóılerge bolar ma dep bizge múmkin?»
Aǵashty shýlap, tantyp japyraqtar,
Jerdegi mińgirlegen dedi «bu kim?»
Bir tamyr shyryn tartqan jerge súńgir,
Sý sorǵan qarańǵylyq úńgirdi úńgir.
Burań boı butaqtaǵy buıra japyraq,
Jaıqalyp bizdi emgen soń tursyn múlgip.
Nelikten bilmeısińder qaıdan tirlik,
Biz tamyr-japyraq qaıdan tursyn kúlip,
«Óse ber, kórkeı, kóger, kúl tóginder,
«Jalǵyz-aq danǵoılanba maqtan myljyń!»
Biz ógiz kúni boıy tartyp saban,
Qaıtty elge sabanymen keshke taman,
Múıizinde qara shybyn otyr edi,
Kez boldy bir tanysy jolda oǵan.
Tanysy muny kórip kele jatqan,
Astynda ógizi bar saban tartqan.
«Kózime kúni boıy kórinbep eń,
Kelesiń, sóıle, — dedi, — sen qaı jaqtan.»
Sonda bul murnyn kókke kóteredi,
Adamsyp, mańyzdanyp jóteledi.
«Jer jyrtyp kúni boıyn sharshap kelem
— Mazalap surap saǵan ne keregi?»
Adamdy keıbir túrli alyp eski,
Qarasaq ǵıbrat bar bul keńeste,
Bireýdiń ıa qaıratyn, ıa dáýletin
— Ózimsip júretinder bar emes pe?
Keıbireý kógeredi murnyn kókke,
Óz áldiń ózi bilmeı adam keppe?
Maqtanyp bárin de ózim etti deıdi,
Bireýdiń shylaýynda júrip tekke.

«JAPYRAQTAR MEN TAMYRLAR»

Biz Krylovtyń ómirin baıandaǵanda syqaqshyldyq talabynyń kúshtiligi jýrnalǵa jaza bastaǵannan-aq kóringenin aıtqan edik.

Krylov mysaldy óleń jazý arqyly ári syqaqshyldyǵyn jumsap, ári beıneleı otyryp, kóńiline alǵan pikiriniń bárinde aıta alatyn boldy... Kóńiline alyp oqtalǵanyn ýly, ashshy, ótkir tilmen dáldep aıtatyn boldy.

Krylovtyń osyndaı sheber jazylǵan mysalynyń biri «Japyraq pen tamyrlar» 1811 jyly jazyldy. Krylovtyń bul shyǵarmasy sol kezdegi aramtamaq, jatyp isher, jalmaýyz joǵarǵy tap soslovıa dvorándardyń (aqsúıek) shirik qylyqtaryna qarsy jazylǵan edi. Krylov qara shekpen eńbekshilerdi tamyr dvorándardy — aǵashtyń japyraǵy etip sýrettep, mysaldap edi. Japyraqtar — biz jaqsymyz, ádemimiz, bizdiń butaǵymyzda qustar, bulbuldar saıraıdy. Bizdiń kóleńkemizde jolaýshylar demalyp, kóleńkelep raqattanady. Biz aǵashtyń kórkimiz dep ózderiniń áleýmettik rólin ornyn asyra baǵalaıdy. Osy japyraqtarǵa dom berip, rızaqtandyryp turǵan tamyrlar, ıaǵnı qara shekpender óz eńbekterimen asyrap, rızyq tandyryp kele jatqan tamyrlar onshalyqty qarysyp qarsylyq aıta almaıdy. Senderdi tamaqtandyryp, asyrap, álpeshtep, kóriktendirip turǵan — biz, tamyrmyz ǵoı desedi ıa jumsaq jýas ǵana jaýap aıtady. Joǵarǵy taptyń ózin qanaǵanyna qarsy eshnárse aıta almaıdy.

Mine osy jerden kelip Krylovtyń pikir qaıshylyǵy shyǵady. Onyń qalaıda ústem taptyń ústemdigine qarsy emestigi baıqalady. Taptyq syry ashylady. Biraq osyndaı kemshiligi bola tursa da, Krylovtyń shyǵarmalary bizge paıdaly bolyp jatyr.

«EKİ SHYBYN»

«Eki shybyn» degen mysaly da joǵarǵy «Japyraq pen tamyr» sıaqty aramtamaq, jatypisher jalqaýlarǵa, bireýdiń istegen jumysyn «men istedim» dep, ekinshi kisiniń jaqsylyǵyn óz basyna japsyratyndarǵa, ekinshi sózben aıtqanda, eńbekshilerdiń múıizine (jelkesine) qonǵan shybyndaı baılardy syqaq etedi. Baılardyń eńbekshiler jelkesine de otyryp, onyń tapqanyn qaltasyna qaǵyp salyp «bárin ózim istedim, sondyqtan sharshadym» degenine ótkir tilin qadap, ýyn tamyzyp kúledi, syqaq etedi. Biraq bu da jeke-jeke osyndaı óreskeldikti aıtqany bolmasa, tutas qoǵam tártibine qarsy kete qoıǵan mysal emes.

Sóıtip Krylov tek óz tabynyń kemshiligin mazaq qylǵanmen, pikirin aqyryna deıin apara almaıdy...

MAKSIM GORKII

Ómirimen ádebıet maıdanyndaǵy qyzmeti

«Gorkıı sózsiz proletarıat kórkem óneri úshin ol kóp is istedi, áli de kóp isteı alady».

(V.I.Lenın. 1910 j.)

M.Gorkııdiń ómiri — iri maǵynaly ómir. Onyń ómiri neshe túrli ýaqıǵalarmen toly. Sondyqtan, ol óz shyǵarmalarynda tolyp jatqan oǵash oqıǵalardy sýrettegenin, tolyp jatqan bir aıryqsha minezdi adamdar men jolyqqandaryn sýrettegenin kóremiz. Jáne, M.Gorkııdiń sol oǵash ýaqıǵalarymen toly ómiri, onyń jas kúnderinde mádenıet retinde artta qalǵan ýaq baıshyl (meshan) ortasynda bolyp, sosıalızm úshin kúres maıdanyna qandaı joldarmen kelgendigin kórsetedi.

M.GORKIIDİŃ BALALYQ SHAǴY

M.Gorkııdiń qandaı ortadan shyqqandyǵyn jáne onyń balalyq shaǵyn biz, jazýshynyń óziniń jazǵan ómir tarıhynan bilemiz.

M.Gorkııdiń shyn aty — Alekseı Maksımovıch Peshkov. Al M.Gorkıı degen onyń ózi qoıyp alǵan ádebıet — laqap aty (psevdonımi). Ol Nıjnıı-Novgorod qalasynda 1868 jyly 14- martta týǵan. Ákesi sol qalada master, sheber jumysshy bolǵan. M.Gorkııdiń anasy Nıjgorod meshandarynan, Kashırın degenderdiń tuqymynan. Gorkııdiń ózi bylaı dep jazady:

«Qart Kashırın, anamnyń úlken ákesi, Edilde býrlak bolǵan, sonsyn órmek boıaý isine tutynǵan, sodan aýqattanyp, Nıjnıı qalasynda zor túrde boıaý dúkenin ashqan. Sodan keıin uzamaı qalada onyń birneshe úıleri boldy. Jáne ár túrli matalardy boıaýdyń úsh masterskoıy boldy.

Ákem men sheshem óz ákeleriniń yqtıarynsyz bir-birimen qosylǵan. Óıtkeni sheshemniń ákesi óziniń súıikti qyzyn túpsiz bolashaǵy belgisiz adamǵa bermes edi».

Gorkııdiń ákesi Astrahan qalasynan qyzmetke oryn taýyp, úı ishin sonda kóshirip aparady. Biraq, keshikpeı, 1873 jyly obadan óledi. Bes jasar Alesha Peshkov (M.Gorkıı) anasymen birge Nıjnıı qalasyna, anasynyń úlken ákesiniń qolyna barady. Anasynyń úlken ákesiniń qolynda M.Gorkııdiń balalyq shaǵy ótedi. Natashy atasy óte dinshil, qaraly qatań óte sarań adam bolady. Onyń úıinde bala ózin-ózi bóten sanap jalǵyzdyq kórgendeı bolyp júredi. Úı adamdarynyń bári balany jek kóredi, eki naǵashy ájesi ǵana balany jaqsy kóredi. M.Gorkıı óziniń ómir tarıhyn esine alyp áńgimelegende sol naǵashy ájesin bir túrli mahabbat sezimmen qurmetpen sóz qylady. «Tamasha meıirmandy qaıyrymdy kempir edi» deıdi. M.Gorkııdiń týystary (jaqyndary) qarańǵy nadan halyq bolǵan. Gorkııdiń óziniń aıtýynda: «ataılar jaqsy turýdy táýir kóretin edi. Jaqsy turýdy kóp iship, kóp jeýde dep biletin edi. İshimdik iship alyp ózdi-ózi tóbelesetin edi, ne qonaqtarmen tóbelesetin edi, nemese qatyndaryn sabaıtyn edi. Bir ataıym eki qatynyn uryp jerge tyǵyp, ekinshi bir qatynyn kórge tyqty» deıdi. Árıne balalaryn da uratyn ádetteri bolǵan. Balalardy urýlary ábden súıekke sińgen ádet bolyp alǵandyqtan, balalar da oǵan úırenip alyp, urdy dep kek qylmaıtyn bolǵan, urýdy bir zandy nárse dep bilgen. Árıne, M.Gorkııdi de urǵan.

Balany 7 jasta mektepke beredi, biraq bul da balanyń ómirine eshbir jańalyq kirgizbedi, mektebi jaman mektep tártipterin M.Gorkıı óte jek kórgen, oqýdy jaman oqyǵan, oqýdaǵy joldas balalarymen de úılespegen. Mektepte júrgende sheshek jutyp aýyryp oqýdan shyǵady, sodan keıin oqýdy qaıtadan jańalap oqymaıdy.

M.GORKII KİSİ QOLYNDA

Uzaqtamaı naǵashy atasy kedeılenedi. Úıde aýqat bolmaıdy. Sondyqtan 8 jasynan M.Gorkıı lajsyz «kisi esigine» barady. Ómirdiń bul kezin M.Gorkıı ózi bylaı áńgimeleıdi:

«Segiz jasymda meni aıaq kıimin satatyn dúkenge «bala» qylyp berdi. Biraq eki aıdan keıin, men qaınap turǵan sorpaǵa qolymdy kúıdirip aldym. Sonsoń qojamyz syzýshyǵa shákirt qylyp berdi, Biraq onda turmys aýyr bolǵandyqtan, men odan qashyp kettim. Parahodqa aspapshynyń shákirti bolyp kirdim. Bul aspasshy áskerdiń gvardıasynyń ýnter ofıseri bolǵan, Mıhaıl Antonovıch Smýrın degen edi. Ózi óte kúshti, qatań adam edi jáne ózi oqymysty adam edi. Sol kisi meni kitap oqýǵa qumar qyldy sol ýaqytqa sheıin men kitapty jáne basqa sózderdi óte jek kóretin edim. Biraq meniń ustazym, meni urýmen de, aldap jaqsy kórýmen de kitapqa qumar qyldy. Meniń ómirimniń osy kezinen bastap men qolyma túsken kitaptyń bárin de oqı berdim. On jasymnan bastap jazý dápterin saqtaıtyn boldym, ol dápterge ómirden jáne kitaptan alǵan áserlerimniń bárin jazyp júretin boldym. Budan bylaıǵy ómirim óte shubar, óte qıyn. Ac pisirýshilikten men qaıtadan syzýshyǵa keldim. Sonsoń ıkon sýretterimen saýda qyldym, grazısarıatsyn jolynda kúzetshi boldym, krendel isteıtin boldym, bólke isteıtin boldym, keıde qaǵylǵan-soǵylǵannyń aralarynda da júrdim, birneshe ret jaıaý Reseıdi aralaýǵa da shyqtym» deıdi.

M.GORKII QALAI OQYDY

Sol kezde M.Gorkıı óziniń bilimin tolyqtyrý jolynda óte kúshti isteıdi. Óziniń joldastaryna, jumyskerlerge ár túrli dámdi áńgimelerdi dybystap oqyp, olardy aǵartady. Onyń aıryqsha zerektigin sezgen bir gımnazıada oqıtyn balanyń aqyly boıynsha, ol ýnıversıtetke túsýge daıyndalýǵa Qazanǵa barady. Biraq Qazanda da qarajatqa muqtaj bolǵandyqtan ýnıversıtetke daıyndalý bylaı qalyp, onda da kúneltý lajymen jumys isteıdi.

Biraq M.Gorkıı bilimge bárinen de durysyraq jol tabady. Ol tóńkerisshil stýdenttermen tanysady. Olardyń jasyryn úıirmelerine baryp júredi, olardyń saıası-áleýmet máseleleri týraly, ádebıet máseleleri týraly talas sózderin tyńdaıdy, ǵylymı mańyzdy kitaptardy kóp oqıdy. Bul M.Gorkııge bilim bergenimen qabat onyń kózqarasyn tóńkerisshil qyla beredi.

Biraq jalǵyz kitaptar ǵana jáne áńgimeler ǵana M.Gorkııdi qanatattandyrmaıdy. Ony tartys ózine kóbirek tartady.

Mine, 1890 jyly M.Gorkıı 22 jasynda, Reseıdiń bet kelgen jaǵyna jaıaý saıahat qylýǵa jóneledi. Ol Edil boıyn jaǵalap ketedi. Don aımaǵynda bolady. Ýkraınada, Bessarabıada bolady. Odan Qyrymnyń ońtústik jaǵasyna ketedi. Qýban, Qarateńiz, Grýzıany aralap ketedi. M.Gorkıı óziniń qatarynyń birinde bul týraly bylaı dep jazǵan edi. «Meniń Rýssıany aralaǵanym qańǵyrýǵa qumartqandyqtan emes, qandaı elde turǵanymdy, qandaı halyqtyń ortasynda turǵanymdy kórgim kelgendikten edi». M.Gorkıı buryn da, kásipten ekinshi kásipke kóship júrgende de ár túrli adamdarmen ushyrasyp júrgen. Endi, ol eki jyl boıyndaı bir jerden ekinshi jerge kóship, kez-kelgen jumysty istep qorek taýyp júrgende, parahodtardyń jataqtarynda túnep júrgende, ne orman ishterinde túnep júrgende onyń aldynda keń dúnıe ashyldy. Odan eshbir orys jazýshysy bilmegen turmystyń neshe túrli jáıtterin bildi. M.Gorkııdi, ásirese jalań aıaq qańǵyrǵandar tartty. Ol kezde únemi isteıtin qyzmeti joq, úıi-kúıi joq qańǵyryp júretin jarym qaıyrshy, jarym jumyskerlerdi jalań aıaq qańǵyrǵandar deıtin. Ómirdiń bul mektebin M.Gorkıı «meniń ýnıversıtetim» dep bosqa aıtqan joq. El kezýi onyń turmys tájirıbesin baıytty. Onyń Kórkem shyǵarmalaryna taýsylmaıtyn materıal boldy. Onymen birge M.Gorkıvdiń dúnıege kózqarasy da aıqyndalady. Jumyskerler men jalań aıaqtarmen kóp ushyrasýshylary, olardyń óz ómirleri týraly áńgimeleri M.Gorkııdiń qojalarǵa, baılarǵa, kapıtalshyldarǵa, patsha tórelerine dushpandyq kózqarasyn burynǵydan da nyǵaıta beredi. Endi ol berik túrde, jumyskerler, eńbekshiler, panasyz jalań aıaqtar jaǵynda bolady.

ÁDEBIET QYZMETİNİŃ BASY

Óstip Reseıdi «kezgennen» keıin, sóıtip júrip, tolyp jatqan tamashadaı ashyq áserler alǵannan keıin, dúnıe júzine M.Gorkııdiń alǵashqy áńgimeleriniń shyǵýy óz-ózinen túsinikti bolýǵa kerek. 1892 jyly «Kavkaz» degen Tıflıs gazetinde onyń birinshi shyǵarmasy basylyp shyǵady. Ol shyǵarmasy «Makar Chýdra», odan keıin Qazan gazetinde onyń birneshe ýaq áńgimeleri basylyp shyǵady. Al 2-3 jyldan soń M.Gorkııdiń: «Shelkash», «Qanap alyp» degen jáne basqa áńgimeleri ortalyq qalalardyń jýrnaldarynda basylyp shyǵady.

Bul áńgimeleri jalpy jurttyń nazaryna túsedi. Sodan keıin Gorkııdiń jalań aıaqtary barlyq jerlerde áńgime bolady. Jas jazýshy jurttyń kóbin shyǵarmalarynyń mazmun jańalyǵymen, áńgimelerindegi sýrettelgen adamdarynyń ózgesheligimen, tiliniń kúshtiligimen, boıaýlarynyń jańalyǵymen jáne onyń báriniń ústine keıpiniń bir túrli kóterińki sergektigimen jurttyń kóbin tańdandyrady.

Birneshe jyldyń ishińde, sol ýaqytqa sheıin eshkimge málim bolmaǵan Alekseı Peshkov ataqty jazýshy Maksım Gorkıı bolady. Ol týraly baıandamalar, leksıalar oqylady, onyń qurmetine ádebı keshter uıymdastyrylady. Belgili sýretshi Repın kóriniske qoıýǵa onyń sýretin jasaıdy. M.Gorkııdiń áńgimeleri bóten elderdiń tiline aýdarylady. «Jalań aıaqtardyń» jazýshysy syrtqy elderde de belgili bolady.

TÓŃKERİS QOZǴALYSYNA QATYSY

XX ǵasyrdyń basynda M.Gorkıı Nıjnıı Novgorod qalasynda turyp Sormov jumyskerleriniń tóńkerisi tobymen jaqyndasady jáne bólshevıktermen jaqyndasady. Bul 1905 jyldyń aldy edi. Jumyskerlerdiń tóńkerisshil qozǵalysy kún sanap qaharly túrge túsýde edi, keıde ashyq ereýilge aınalatyn edi.

Sol kezde M.Gorkıı «Daýylpaz jyry» sıaqty násilderin jazady. Bul týra tóńkeriske shaqyrǵan nárse edi. Onymen qabat ol tóńkeris qozǵalysyna qatysady, sol úshin patsha úkimeti munyń sońyna túsedi. Ony «Sarmov jumyskerlerine úndeý» jazbaq boldyń dep aıyptap, Nıjgorod gýbernıesindegi Arzamas degen kishkene qalaǵa jer aýdarady.

M.Gorkııdiń tutqynǵa alynyp jer aýdarylýy tóńkerisshil jumyskerler men oqýshy jastar tarapynan kúshti túrde jazýshyǵa kóńildestik týǵyzady. M.Gorkııdiń ómirindegi osy týraly V.I.Lenın «Ereýilderdiń basy» degen maqalasynda bylaı dep jazdy: «Nıjnııda úlken bolmasa da jaqsy bolyp ótken ereýil 7-noıabrde Maksım Gorkııdi shyǵaryp salýdan bastady. Bar qural erkin tili bolǵan, Eýropada belgili jazýshyny óziniń týǵan qalasynan patsha úkimeti sotsyz, tergeýsiz jer aýdardy. Barlyq orys halqynyń atynan sóılegen sheshen aıtty: basshy buzyqtar ony bizge jaman áser beredi dep aıyptady. Kimde-kimniń jaryqqa, bostandyqqa tamshydaı talaby barǵa biz aıtamyz: onyń bizge tıetin áseri jaqsy edi» dedi. 1905 jylynda M.Gorkıı 9- ıanvarda patsha úkimetiniń jumyskerlerdi atqan «qandy jeksenbi» týraly esepti úndeý jazady. Sol úshin patsha úkimeti M.Gorkııdi Petropavl qamalyna qamaıdy, biraq buǵan barlyq elderdiń áleýmetshildik narazylyǵynyń dúmpýimen uzatpaı ony eriksiz bosatty. 1906 jyldan 1913 jylǵa deıin M.Gorkıı syrtqy elde áleýmet kóbinese Italıada Kaspıı aralynda bolady. Sol jerdeı ol óziniń ataqty «Ana» degen romanyn jiberedi. Bul romany 1905 aldyndaǵy jumysker qozǵalysynyń sýretin aıqyn qylyp kórsetedi. Jáne Batys elderdiń jumyskerler turmysynan birneshe áńgimeler jiberedi. («Parymdaǵy zavostovka» jáne basqalar) .1913 jyly jaryqqa shyqqan «Balalyq shaq» degen áńgime de Italıada jazylǵan. M.Gorkıı bólshevık partıasymen óte jaqyn baılanys jasap turady. V.I.Lenınmen hat jazysyp turady. Londonda bolǵan sosıal-demokrat partıasynyń sezinde bolady.

Odan biraz keıin, Reseıge qaıtqasyn, ol 1918 jyly, «Kisi qolynda» degen uzaq áńgimesin bastyrady.

M.GORKII BİZDİŃ ZAMANYMYZDA

Sońǵy jyldarda M.Gorkıı birese syrtqy elderde, birese SSSR-da bolady. Ol bizdiń sosıaldyq qurylysymyzǵa belsene qatysady. Zaýyttarǵa barady, jumyskerlermen sóılesedi, «Bizdiń jetistik» degen jýrnaldy shyǵarady, onymen birge kórkem ádebıet isinde istep júredi. Syrtqy elderde onyń aınalasynda óte qyzý kúrester bar. Barlyq dúnıe bul týraly ekige jarylǵan, sovet elin qorǵap, ol maqalalar jazýmen kapıtal qurylysynyń shirigendigin kórsetedi, bóten elde úkimtteriniń obyrlyq nıetterin kórsetedi, «soǵysqa qarsy kongres» uıymyna qatysady.

Gorkıı Eýropa men Amerıka jumyskerler kópshiliginiń arasynda jáne oqyǵandarynyń bir paralarynyń arasynda SSSR-ǵa kóńildestikti kúsheıtip, keńitýge tyrysady. Qysqasy SSSR dúnıe revolúsıasy men sosıalızm proletarıatynyń mańdaı jazýshysynan ne kerek qylsa, onyń bárin Gorkıı isteıdi.

M.Gorkııdiń byltyrǵy, onyń ádebıet qyzmetiniń 40 jyldyǵyn meıramdaý (qurmetteý) M.Gorkııdiń SSSR jumysker tabymen jáne onyń komýnıs partıasymen qandaı berik baılanysty ekenin aıqyn túrde kórsetedi.

HASHYM LAǴÝTI

Qyzmeti men jazýshylyq ómiri

Hashym Laǵýtı Kórmenshaqy qalasynda týǵan, ákesiniń kásibi — kebis tiginshisi bolǵan.

Shyǵarmalarynyń ilikti kezinde aqyn ultshyldyq ıdeıa yqpalynda boldy.

1907 jylǵy úkimettiń Persi tóńkerisshilerin qýǵyn-súrginge ushyratýynan bastap Laǵýtı jasyryn shyǵatyn gazetter betinde óleńder jaza bastady. Shah úkimetiniń qýdalaýynan boıyn tasalap Reshit qalasyna qashyp barady: sonan keıin Tegran (Tegeran) qalasyna jasaǵan tóńkerisshiler shabýylyna qatynasady. Astana tóńkerisshiler qolyna tıgennen keıin Laǵýtı sondaǵy tóńkerisshil gazette isteıdi. Bul jyldarda aqynnyń shyǵarmasynda úlken ózgerister týady. Onyń jazǵan óleńderi, qanaýshy taptardy, shaqtardy, jıangershilerdi, satylǵan mınıstrlerdi aıaýsyz túıreıdi. Laǵýtı jıanger soǵysy kezinde Persıa jeriniń bir shetin alyp qoıǵan túrik áskerine qarsy Kórmenshaqyna óz aldyna otrád uıystyrady, fevral tóńkerisi kezinde Kórmenshaqyna «Pirkáıis-káregas» degen jumysshy partıasyn uıymdastyrady.

Uzaq turmaı ol uıym tóńkeris dushpandarynyń qoldarynda talqan bolady. Laǵýtı Túrkıaǵa qashyp ketedi.

1921 jyly Túrkıadan jaıaýlap Persıaǵa jetedi. Laǵýtı Sánrızdegi kóterilis daıyndyǵyna qatysady. Kóterilisti Shah áskerleri kúshpen janshyp basqannan keıin Laǵýtı Keńester Odaǵyna qashyp ketedi. Keńestik Tájikstanǵa kelip jas respýblıkanyń mádenıet, sharýashylyq qurylysyna qatty at salysty. Orta Azıadaǵy býdj, jámshıd syqyldy az ulttar arasynda Laǵýtı iri jumystar júrgizdi, Máskeýde «Pravda», «Izvestıa» gazeti basqarmalarynda istedi. Munda Laǵýtı «Kreml», «Biz jeńemiz» degen úlgili, jaqsy shyǵarmalar jazdy.

Onyń shyǵarmalary bólshevık tóńkerisshilderiniń tereń sezimi, qajyrly bekemdigimen aıshyqtalǵan. Laǵýdyń óleńderin

Tájik jáne kórshiles Persıa men Aýǵanstan eńbekshileri jatqa biledi.

Shaaǵdı men Omarlar jasaǵan Persıanyń ataqty óleńder túrine Laǵýtı ári kúshti, ári jańa tóńkerisshil mazmun kirgizdi. Persıa tiline «Internasıonaldy» aýdardy, jańa birneshe tóńkerisshil óleńder jazdy. Tóńkeris tolqynyna qulash urǵan aqynnyń sońǵy shyǵarmalary sózsiz jer júzindik tóńkeris aqyndarynyń aldyńǵy tobyna qosylady. Shyǵystyń Maksım Gorkııi Hashym Laǵýtı. Ataqty Laǵýtı aqyn qalammen de, qarýmen de tapsyz sosıaldy qoǵam qurý úshin kúresip keledi.

Ósken jan qýanyshpen jeńgen erkin,
Qudaısyz, jumaqsyz da tamyq órtin,
— Sendirip, uıymdasqan eńbekpenen,
Qajymaı qaryshtańdar aıaǵa dúrkin, —

deıdi Laǵýtı.

ǴAPÝR ǴULAM

Ózbekstannyń osy kúngi kórnekti, kúshti, iri jazýshysy, aqynnyń biri — Ǵapýr Ǵulam. Ǵapýr 1905 jyly týylǵan.

Áýeli qara sóz jazyp, keıinirek óleń de jazatyn bolǵan. Alǵash jaza bastaǵan kezinde «Mushtym» basqarmasynda qyzmet istegen («Mushtym» Ózbekstanda shyǵatyn kúlki-syqaq jýrnaly).

Ǵapýr Ǵulam 1929 jyly Túrksib jolynyń bitý merekesine kelip eziniń ataqty «Túrksib» atty óleńin sonda jazǵan. «Túrksib» Ǵapýr ǵulamanyń birinshi jaqsy bastanǵysy edi.

1928 jyly «Jigit jumys» degen birinshi áńgimesi basylyp shyǵady. Ózbekstan baspasy Ǵapýr Ǵulamnyń áńgimeler jınaǵyn basyp shyǵarmaq.

Keıingi kezde Ǵapýr Ǵulam aýdarma jumysyna kóbirek aınalyp júr. Parsy aqyny Laǵtıdan, Demán Bednyıdan, Maıakovskııden, venger aqyny Anatýl Gıdashtan, qytaı aqyny Tı-Kózdizısten, úndi aqyny Esqabı Bapadan birqatar nárseler aýdardy.

Osy kúnde «Maqta zaýytynyń tarıhy men baspashylar» degen roman jazyp, taǵy Grıboedovtyń «Gore s ýmasyn» aýdaryp júr.

Biz kitabymyzǵa kirgizgen Ǵapýrdyń «Túrksib jolymen» degen óleńi áńgimeni Túrksib salynǵan joldyń uzaq zamanynan qozǵaıdy. Burynǵy ónersiz mesheý zamanda aılap, jyldap júretin uzaq joldyń, júrse júrek taldyrǵan, ushsa qanat qaldyrǵan alys múshkil joldyń, talaı-talaı qandaı qyrǵyn bolǵan qandy joldyń, qula qum, quralaı dúz betpaq shóldiń, qan shyǵys, Ámir-Temir kórgen soǵysy alyp qan jýdyrǵan joldyń, talaılar aıdalǵan, talaılar baılanǵan, talaılar zarlanǵan qara túndeı jaılaǵan qaıǵy, jyrtqysh haıýanattar ǵana patshalyq qurǵan joldyń ornyna endi erikti, kórikti proletarıat qarýy qolymen baqyttyń bolat joly salynǵanyn baıandaıdy. Bul joldyń keleshekte dúnıe júzin kestelep sharlaıtynyn aıtady. Dúnıejúzine proletarıattyń kúshimen baqyt ornaıtynyn aıtady. Erteń tańda osyndaı bolat jolmen Pekın men Rım, Máskeý men Bombeı, Úndi men Túrkistan, jerdiń o sheti men bu shetiniń baýyrlasyp baılanysatynyn, ınternasıonaldyq bir taýdyń astyna jınalyp, baıdy joıyp, baqytty ómir jasaıtynyn jyrlaıdy.

TOQANBAIULY ÁLİ

Toqanbaıuly Áli osy kúngi Qyrǵyzdyń eń kórnekti iri aqyny. Áli Oktábrmen birge týyp, Oktábr tóńkerisimen kózin ashqan Oktábrdiń bel balasy.

Áýeli aýyl mektebinde oqyp, 25-26 jyly Tashkendegi Lenın atyndaǵy Orta Azıalyq komýnıs ýnıversıtetin bitirgen. Óleńdi de osy ýnıversıtettiń sahnasynda údete jazady.

Birinshi kitaby Lenınge arnalǵan óleńder jınaǵy 1927 jyly basylyp shyqty, ekinshi «Áıel anasy» degen kitaby 1929 jyly basyldy.

Úshinshi «Eńbek gúlderi» aty kitaby 1932 jyly basylyp shyqty. Bulardan basqa Toqanbaıuly «Qyzyl Qyrǵyzstanǵa» úzbeı jazyp turady.

Syn, taǵy feleton sıaqty kúndeliktiń keregine de kóp qolǵabys tıgizedi. Bizdiń kitabymyzǵa kirgizip otyrǵan «Qyzyl qıa proletarıatyna hat» degen óleńi Toqanbaıuly Áliniń kúshti, mándi óleńiniń biri. Biz kitabymyzda oryn tar bolǵan soń úzindi ǵana alyp basyp otyrmyz.

Toqanbaıuly Áli — bul óleńinde qyzyl qıanyń kómirshi proletarıattarynyń keshegi tóńkeris kezindegi, búgingi sosıaldyq qurylystaǵy rolderin aıtady.

Óziniń de sol proletarıattyń sabyndaǵy «qaılasy-qalamy», jalpy proletarıat jumysy úshin kúresetin proletarıat aqyny ekendigin aıtady. Sen shahter, men aqyn — maqsat bir, jaýlaıtyn jaýymyz bir. Biraq seniń quralyń qaıla, meniń quralym qalam deıdi óleńinde Áli aqyn.

---