InfoHub Logo

(Uzaǵyraq áńgimeniń bir bólimi)

I

1921 jyldyń kúzi edi.

Hamıt qyzmet qylyp júrgen oıazda bandylar shyǵa bastady. Bir jerde eki kisi, bir jerde úsh kisiden quralyp, vıntovka, altyatar, qylysh, bomba asynǵan bandylar, kúshigin aldyrǵan qasqyrsha kezip, eldiń taǵy da úreıin ala bastady. 1919 jylǵy Kolchak áskeri men qyzyldyń áskeri qaptap ersili-qarsyly shabýyldasyp, qashqylyqty-qýǵylyqty áskerdiń shalyǵy tıgen el soǵys dúrbeleńi basylǵan soń, "ýh!" dep dem alǵandaı bolyp kórindi 1921 jyldyń kúzine "bandy" degen bále shyǵa bastaǵan soń, momyn sharýa taǵy da tynysh uıyqtaı almaýǵa aınaldy.

Bandylar búgin bir jerde kórinse, erteń baryp kúndik jerden shyǵady. Tańerteń, ıa túnde bir aýylǵa jerdiń astynan shyǵa kelgendeı jetip, qutyrǵan qasqyr tıgendeı, qatyn-balasyn shý etkize túsedi. Myltyq atyp aýyldyń ımanyn úıiredi. Momyn jurtty malynan, janynan túńiltedi. Jaqsy at, jaqsy kıimderin qolsha alyp ketedi. "Tyǵýly myltyqtaryń bar, oqtaryń bar,tez taýyp ber" dep qolyna túsken erkekti qyp-qyzyl ala qylyp tepkilep, myltyq dúmderimen myjǵylaıdy. Qatyn-balany da sabaıdy, jábirleıdi. Úıdi talqandaıdy. Elde júrgen mılısıonerdi ańdyp, ustap, qarsylyq qylǵandaryn óltirip, myltyqtaryn alyp, ólikti myjǵylap, borshalap ketedi.

Eldegi biren-saran komýnıserdi óltirip, otap, bólshektep ketedi. Keı elde bolatkomnyń tóraǵalaryn da óltirip ketedi. Keı elde atqa talasqan, dúnıege talasqan adamdardy atyp ketedi. Jalǵyz qazaq arasynda ǵana solaı emes, orys poselkalarynyń da komýnıseri qoldaryna tússe, álgideı qylyp ketedi. Ózderi kóp ustatpaıdy. Kóbinese orman ishinde júredi. Dáıekti mekenderi joq. Turaqsyz jel tárizdi. Qutyrǵan quıyn tárizdi. Qazir munda bolsa, endi birazdan soń joq bolady, taǵy da bir jerdi baryp shýlatady. Biraq jurttyń bárine birdeı tıe bermeıdi. Jalpy elge, ásirese orys poselkalarynyń halqyna taldap tıedi. Sovet ókimetine salyq retinen narazy bolyp júrgen keıbir báıshikesh mujyqtarmen astyrtyn sózdes bolyp, baılanys jasap júrgenderi de seziledi. Jáne keıbir qazaq, baılarymen de astyrtyn jaqyndasyp júrgenderi baıqalady.

II

Hamıt kúndegisindeı tańerteń saǵat segizde turyp, terezeden qarap, kúzge salymǵy jańbyr artynan ashylǵan kúnniń oınaǵan altyn shuǵylasy Hamıtke óte kóńildi áser etýshi edi. Sýyq sýmen beti-qolyn, ustaramen shashyn tegis qyrǵyzǵan basyn, moınyn jýyp, aınanyń aldyna kelip oramalmen beti-qolyn súrtinip, moınyn yspalap turdy. Túnde qaǵaz qarap otyryp, kesh jatqan edi, uıqysy qanbaǵan tárizdi. Aınaǵa betin taqap úńilip qarap, kózderin alartyp tóńkerip, kóziniń qyzarǵanyn, azyraq qantalaǵanyn kórdi. Sonsoń basyn keıinirek alyp, oń jaq ıyǵyna, sol jaq ıyǵyna búrkitshe moınyn buryp, jumyr moınynyń jýan kúshti sińirlerine qatty ustap, qolymen túıgiledi. Sonsoń eki qolyn aldyna, sodan soń joǵary, eki jaǵyna sozyp julqynady. Bar denesin kerip, julqynyp, gımnastıka isteı bastady.

Ylǵı dene qımyldatyp jarysyp oınaý, aýylda júrgende de onyń dene tabıǵatynyń kereksinip turatyn ádeti edi. Denesin tárbıelep, dene salamattyǵyn kútý oqyp júrgen kúninde shkoldan úırengen ádeti edi. Oqýdy qoıǵannan keıin de, ylǵı ertemen turǵanda endi osy gımnastıkany isteýshi edi. Ol Ombyda sırkte óziniń jerlesi balýan Qajymuqannyń kúresin kórip Muqanmen jaqyndasqan edi. Sol Qajymuqanmen tanysyp, jaqyn bolýy da onyń dene tárbıesin kúsheıtýge tıgen sebeptiń biri edi. Páter jatqan úıinde aına bolsa, gımnastıkany sol aınanyń aldyna kelip isteý ádeti edi. Ońasha bolsa, kóılegin tastap isteýdi jaqsy kórýshi edi. Solqyldaq, kók shybyq asyl temirdeı búktetilip, ıilip, jazylǵan sulý denesine ózi súısinýshi edi, Qamshynyń órimindeı jıyrylyp seripken sińirli kúshti kók etteriniń, sandary men bilekteriniń bulshyq etteriniń gımnastıka qylǵanda bultyldap, oınap, jıyrylyp, seripkenderine kóńildenýshi edi.

Sol aınaǵa qarap, eki búıirin taıanyp, tip-tik bolyp, júresinen otyra berip, qaıta turǵanda, páter ıesiniń áıeli, noǵaı qatyny Hamıttiń art jaǵyndaǵy esikti ashyp:

— Shaıyńyz daıar boldy! — dedi.

Hamıt shaıǵa otyryp, bir stakan shaı iship bola bergende polıtbúronyń poshtabaıy kirip keldi:

— Sizdi tez bastyq shaqyrady! — dedi.

Hamıt ózi sol polıtbúroda qyzmet isteıdi. Bastyq tek asyǵys, tyǵyz jumysta ǵana Hamıttyń óziniń merzimdi ýaqytynda barýyna qaramaı poshtabaı jiberip shaqyrýshy edi. Hamıt asyǵyp jóneldi.

Polıtbúroda bastyq (nachalnık) uzyn boıly, ásker kıimdi aryq, quba jigit, latysh, óziniń ońasha bólmesinde Hamıtpen sóılesip, ertemen kelgen bir qaǵazdardy kórsetti.

— Endi buǵan óziń barmasań bolmaıdy. Óziń baryp, jaı qazaq bolyp júrip bárin bilip kel. Tez qımyldamasaq bolmaıdy. Senimen qatar, senen basqa bes kisi Shıeli poselkasyna baryp, senimen baılanys qylyp otyrsyn. Joba jańaǵydaı bolsyn, — dedi.

Hamıt:

— Seısembaevtyń ózi kelip eshteńe aıtty ma? — dedi.

Bastyq:

— Ózi eshteńe aıtqan joq, endi otyrma! — dedi.

III

Hamıt jóneldi.

Seısembaev oıazdyq atqarý komıtetiniń nusqaýshysy edi. Oıazdyq atqarý komıtetten Borlykól eliniń bolystyq atqarý komıtetiniń bir shataq jumystaryna barǵan. Qaıtyp kele jatyp, Shıeli poselkasynyń ar jaǵynda on-on bes shaqyrymdaı jerdegi, buryn bı bolǵan, belgili, aqsaq. Aqan degendikine qonypty. İńirde as pisip, Seısembaev, aqsaq Aqan jáne úsh-tórt aýyl kisileri tabaqty jańa aldyna alyp, ettiń býyn burqyratyp týraı bergende, úıge sol aýylda júrgen belgili bandy Kýdrá kirip kelipti. Kýdrá jurttyń aıtýynsha jáne istep júrgenderine qaraǵanda, ózi balýan, jasaýly myltyqtan taısalý degendi bilmeıtin, talaılardy óltirgen. Mine, sol Kýdrá qasynda eshkim joq, altyataryn qolyna ustap, úıge kirip kelip tura qalypty:

— Káne, mynaý otyrǵan ıspolkomnyń nusqaýshysy bolsa, tysqa shyqsyn! — depti.

Seısembaev jylap qoıa berip, aqsaq Aqannyń artyna tyǵylyp qushaqtap jalynypty. Sol jerde aqsaq Aqan araǵa túsip, Kýdrány toqtatyp, Seısembaevty aman alyp qalypty. Seısembaevqa bildirmeı, bireý polıtbúroǵa muny qupıalap baıandapty... Bul ýaqıǵa jurtqa jarıalanyp jaıylǵannan keıin bir tiken tildiler: Seısembaev sonda ishkıimin bylǵap alypty, dep kelemejdep te júrdi...

Mine, endi Kýdrányń izin, kimdermen baılanys qylatynyn astyrtyn jansyz júrip bilip, ustaýǵa áreket qylýǵa polıtbúro Hamıtty jumsap otyr. Kýdrányń sharlap júrgen iziniń ushyǵyn qazaq arasynan ońaıyraq tabýǵa múmkin ǵoı dep oılasyp, Hamıttyń barýyn maquldady.

Hamıt keshikpeı kerek-jaraq saımandarynyń bárin túgeldep alyp, bes orys joldaspen júrip ketti.

Aqmolaǵa baratyn úlken jolmen júrip kelip, Shıeli poselkesine taıanǵanda Hamıt joldastarymen júris-turystyń, baılanysyp, habarlasyp otyrýdyń jobasyn jasasyp ábden aqyldasyp alyp, joldastaryn qoıa berip, ózi burylyp qazaq aýylyna ketti.

Hamıt uzynsha boıly, jaýyryndy, tip-tik sur jigit. Qyrsha muryndy, shúńirekteý qaraker tobylǵy kózdi, qyrqyp júretin saqaly, murty bar. Jasy jıyrma bes-jıyrma altylar shamasynda. Som, sulý denesi ylǵı sińir men shıyrylǵan kúshti kók et edi. Bar denesi serippeli kók temirden quıyp jasaǵandaı. Túıilip jazylǵan qıǵashtaý qasy men shuńǵyldaý kózi Hamıtta zor qaırat, úlken qaısarlyq bar ekenin kórsetedi. Bet-aýzy búrkittiń betindeı. Qyran búrkittiń túrpili saýsaqtaryndaı, kúshti temirdeı judyryqtaryn túıip, kárin tigip, kijinip:

- A-a!.. Qandaı qylaıyn! — dep tónip kelse, jópshendi kisiniń arýaǵy ushyp ketetindeı azamat. Hamıt salt atty. Ústinde muzdaı qazaqsha kıim. Basynda qońyr eltiri tymaq. Aty suly jep júrgen, meıizdeı qatqan, sulý Qubaqan at..

Ol kúni qazaq aýylyna qonyp, eleýsiz otyryp, sózden sóz týǵyzyp bandylardyń jaıynan áńgime qylsa da, qonǵan úıdiń ıesinen de, aýyl jigitterinen de mandymdy sózge jarymaı ilgeri júrip ketti.

Aqsaq Aqan aýlyna baryp qondy. Odan biraz kózge qanyp attanyp, bandynyń ar jaq shettegi Aqmolamen shektes elder jaqqa ketken dybysy sezilip, solaı júrdi.

IV

Kún shaıdaı ashyq, jyly edi. Aspanda bult joq. Jel de joq. Hamıt jalǵyz, bir eskileý jolmen keledi. Aınala qalyń ıirim-ıirim orman. Boılap, talasa, jarysa shyqqan qaıyń men qaraǵaı. Jáne áredik qalyń qaıyń, qaraǵaımen jarysa shyqqan terekter de kórinedi. Qaıyń men terek aǵashtardyń japyraqtary shalǵyrt tartyp, sarǵaıa bastaǵan.

Hamıt osy orman aǵashtarynyń ishimen, eskileý jolmen júrip keledi.

Hamıt tóńirekke qarap, qalyń jylqysyn tústep túgendegen jylqyshysha, aǵashtardy aralap keledi. Iirim-ıirim ormannyń ara-arasy dalańqaı ashyq. Dalańqaı jerdiń shópteri býryl tartyp bozarǵan. Keıbir shóbi, shalǵyny qalyń jerler shabylǵan. Ár jerde, anda-sanda úıýli turǵan shoshaqtar kórinedi. Keı jerlerde qystaýlar kórinedi. Qystaý mańynda jaıylyp júrgeni mal. Kóz kórimde, anda-sanda, aǵash aralarynda otyrǵan kıiz úıler de kórinedi.

Jazǵyturymdaǵydaı orman ishi de, shalǵyndy dalalar da, aýyl mańdary da ý-shý bolyp jatqan joq. Sympyldap ushyp, shańqyldaǵan, butaqtan-butaqqa qonyp shatty daýystarymen saıraǵan túrli qustardyń án-kúıleri de estilmeıdi. Maı aıynda kók ala jibek kilem jaıǵandaı, qyzǵaldaq, sarǵaldaq, qyzyl- jasyl gúl shashaqtarymen túrlengen kókoraı dalańqaılar kórkinen aırylǵan. Sol dalańqaılardan ushyp, aspanǵa, kókke shyǵyp qalyqtap, myń túrli kúıge salǵan, qubyltyp jyrlaǵan boz torǵaılardyń da jyrlary qazir estilmeıdi. Jazǵyturymdaǵydaı áýege, kókke, gúl ısine, japyraq ısine mastanǵan adam men mal daýystary da kóp estilmeıdi.

Qyzyl ala jasyl túrli dalalar, kók oraılar solyp, býryl tartqan. Kók jasyl ormandardyń japyraqtary shalǵyrt tartqan, seldireı de bastaǵan. Ormandar da, dala da, jan-janýarlar da — bári qazir solǵyn tartyp, kúzgi salymǵy kúnge jaı ǵana shýaqtap turǵan tárizdi.

Jazǵyturymǵy jasyl orman men kók jibek dalalardyń turmysy shattyqpen ekpindetip, qutyrtyp salǵan, jan qyzdyrǵan kórkem kúı tárizdi bolsa, qazirgi, kúzge salymǵy sol orman men dalalardyń turmysy, jaı yńyrsytyp, yrǵaltyp salǵan án tárizdi. Alystan sozylǵan saryn tárizdi. Jazǵyturymǵy turmys ekpindetip jan qozdyryp qosylyp salynǵan kóp kerneıdiń kúıindeı bolsa, qazirgi, kúzge salymǵy turmys, kórkem skrıpkanyń, ıakı názik qyldy qobyzdyń syzylǵan sarynyndaı...

Ýaqyt tús mezgili edi. Hamıt búlkildetip kúnge qarsy júrip kele jatyr.

Qubaqan at búgilip, shulǵyp tastap keledi. Anda-sanda orman arasynan tura qashqan qoıandarǵa, dalp etip, ushqan áredik qustarǵa seltildep, pysqyryp ta qoıady. Qubaqan attyń pysqyrǵany Hamıtke jaqpaı keledi. "At qınalarda, bir tyqyr taıanǵanda pysqyrýshy edi!" degen sezim Hamıttiń aqyryn ǵana oı túkpirinde qozǵalady...

Hamıt ormanǵa, dalańqaılarǵa, kúzge salymǵy jer ústiniń, barlyq jaratylystyń qazirgi turmysyna qarap, at ústinde keýdesin kerip dem aldy. Kúrsinip qoıady. İshinen: shirkin turmys osy-ay, dep óziniń Aqmola ýeziniń ońtústik shetindegi qyrdaǵy týǵan eli esine tústi. Sheshesi esine túsip, saǵynǵandaı boldy. Byltyr aýlyna barǵanda sheshesiniń qushaqtap jylaǵany esine tústi.

Sheshesi jylaǵanda óziniń kúlip:

— Qoı, apa uıat emes pe? Nege jylaısyń? Men qyz ba edim? — dep sheshesiniń qushaǵynan aqyryn ǵana bosanǵany esine tústi...

Hamıttyń oıyna: áttegen-aı, nege sóıttim eken, kóbirek qushaqtap turmas pa edi, degen ókinish kelip edi, ózin-ózi aqtap, onysyna ishinen jaýap bergendeı boldy:

— Biraq óıtpese bola ma? Jylaǵan sheshesimen birge jylasa, jigittiń jigit bolǵany qaısy, óıtse, kisi ýádeden shyǵa ala ma? Jylaǵan sheshemen birge jylap, jigit úıden uzaq ýaqytqa alys jerge ketse, balasynyń jylaǵanyn kórgen soń, úıde qalǵan ananyń kózinen jas kete me, kókireginen saǵynysh, qasiret kete me! — dedi.

Taǵy da bala kúngi turmystary esine tústi. Taǵy da tereńdetip kúrsinip qoıdy. Kúzge salymǵy kezdegi, týǵan aýyldy oılady. Sol, kúzge salymǵy kóshken aýyldyń qalǵan jurty esine tústi. Eski saraıǵa, qalǵan jurtty kórse, onyń kóńiline aıanysh, muń kiretin edi.

Hamıt taǵy da at ústinde kókiregin kerip dem ala bergende, Qubaqan at oń jaǵyna selt etip, jalt qarady. Hamıt ta qarady.

On jaqtaǵy ıirim-ıirim ormandardyń arasymen bir atty kisi kele jatyr eken. Taıaý qabyrǵalap keledi eken. Ormannyń kúzetshi qyzmetkeri tárizdi. Orys, astynda jaraý kók aty bar.

Manadan beri eshkimge kezdespeı, elsizdeý jerlermen kele jatqan soń, Hamıt tildesýge salt atty orysqa buryla júrdi...

Ekeýi amandasty. Hamıt qazaqsha sóılep edi, ol oryssha sóıledi. Biraq, túri qazaq sıaqtylaý...

Hamıt orysshany ádeıi tilin doǵaldap, qatelerin kóbeıtip sóıledi.

— E, quda poshol yznakim? — dedi.

— Lesnıchestvo "túlkili qaraǵaı", — dedi orys.

Hamıt qolymen ymdap:

— Seniki kakoı tore? — dedi.

Anaý:

— Lesnık, — dedi.

Hamıt:

— Al, Lashnek!... Tóre, — kórýshy... jaqsy, — dedi.

Sóıtip ekeýi shala oryssha tilmen jón surasyp, jónderi bir bolǵan soń, seriktesip birge júre berdi.

Lesnıktiń ústinde qara shıneli bar, basynda qulaqshyn, qulaqshynnyń baýyn baılaǵan, aıaǵynda qalyń ultandy qara etik. Saqal-murtyn qyrǵan, jasy otyzdyń ishinde shamaly qara tory jigit, eńgezerdeı, uzyn boıly, jaýyryndy, qolynda shybyrtqy qamshysy bar, kók attyń ústinde tip-tik qaqqan qazyqsha otyryp keledi.

Aty jaraý, álekedeı jalańdaıdy. Dúrsildetip, jerge tuıaqtaryn qadaı basyp, jele aıańdaıdy. Lesnık qazaq jigitterinshe anda-sanda qamshymen kók atty sıpaı qamshylap qoıady.

— Ózi bir, qazaq sıaqty orys eken!.. — dedi Hamıt, ishinen.

Ekeýi jol qysqarýyna bir-birine ermek serik boldy.

Ekeýi qatarlasyp júrip keledi. Mańaıda, kózge kórinerlik jerde el kórinbeıdi. Hamıt bul jaqty aralaǵany osy bolǵandyqtan, jermen tanysyp alýǵa aınala ıirim-ıirim ormandardy, kóringen alańdardy, dalańqaılardy, oıpaq, jyrashyqtardy ishinen belgilep otyrdy.

Bir-eki ıirim ormannyń qabysqan arasymen júrip kele jatqanda Hamıt sol jaqtaǵy bir terekterdiń qyp-qyzyl bolyp qyzarǵan japyraqtaryna qarap kele jatyr edi, aty qymsynyp qaldy. Jalt qarap edi: Hamıttiń atynyń tizgininiń bir jaǵy lesnıktiń qolynda tur eken. Ekinshi qolymen lesnık Hamıtke altyatar myltyǵyn tósep tur. Hamıt sasyp qaldy. Ne qylaryn, ne derin bilmeı:

— Oı, yshto takoı?.. Tore?.. — dedi.

Hamıttiń qolynda dáneńe joq. Myltyǵyn Shıelige ketken joldastaryna tastap ketken. Lesnık dep kele jatqan orystyń jylannyń kózindeı qadalǵan kózin kórip, sup-sýyq tastaı bolyp qatyp qalǵan betin kórip, aýzy úńireıip, ólim kózdep túp- túzý tónip turǵan altyatar myltyqty kórip, Hamıttiń júregi sý ete tústi, bar denesi muzdaı bolyp ketti.

Lesnık dep kele jatqan joldasy:

Tús attan, áıtpese , atam! — dedi.

Qas qaqqansha neshe túrli oı basyna kirip-shyǵyp, Hamıt orystyń kózine qadala qarady.

Qadalǵan jaý:

— Tús, shapshań! — dedi taǵy da.

"Bandy ma?.. Ury ma, ne qylady?" degen jumbaqtar Hamıttiń esine sasqalaqtap kirip shyǵady. Hamıt attan tústi. Jaý myltyǵyn tósegen boıymen Qubaqan atty alyp, qozǵalyp tórt- bes qadamdaı turyp:

— Shesh kıimderińdi! — dedi.

Hamıt mas kisishe turyp, syrtqy shekpenin, onyń ishinde sholaq tonyn sheship tastap beshbentsheń turdy.

Jaý myltyǵyn tósegen boıymen:

— Shesh kıimderińniń bárin, etigińdi de, beshpentińdi de shesh! — dedi.

Hamıt sozalań otyryp, aıaǵyndaǵy qazaqsha saptama etikti bir-birlep sheshti. Tymaǵyn tastady. Hamıttiń basyna neshe túrli asyǵys oılar bir kirip, bir shyǵady. Aıaǵyndaǵy etikti bir-birlep sheship otyryp, ishinen: "ıapyrmaý, shynymen-aq osynyń qor qylǵany ma, bul meniń atyma qyzyqqan ury bolsa, atymdy alyp nege ketpeıdi?.. Kıimderimdi sheshindirip turǵany, meni óltireıin dep turǵany ǵoı... Bul anyq, bandy ǵoı!.. Bunyń meni andyp júrip ustaǵany ma? Myna kıimderimdi ózime sheshkizip qan qylmaı, bylǵamaı alaıyn dep turǵany ǵoı?... Atylatyndardyń kóbi sheshindirip atylýshy edi ǵoı.. A-aı! Ańqaýlyq-aı!.. Qarýsyz júrip, aıdalada tanymaıtyn orysty mańyma jýytyp, qor boldym-aý! Buda jalǵyz, men de jalǵyz... Budan qarap turyp ólgenshe, ne de bolsa ylaj qylyp óleıin..." degen oılar alasuryp Hamıttiń basyn ystyq shybyrtqymen tilgiledi. Etigin sheship tastaǵan soń, Hamıt túregelip, sandalǵan kisishe teńselińkirep, ilgeri bir basyp, beshpetiniń túımesin aǵyta bastady. Jaýyna qarap, attyń basyn ary qaratyp, ózi burylyp at ústinde myltyǵyn tóndirip, jylansha qadalyp qarap turǵan túrine qarap, kózimen eki arasyn mólsherledi. Beshpetiniń túımelerin aǵytyp sheship tastaı berip, kóılek syrtynan kıgen jeletkesheń, shalbarshań boıymen, ash jolbaryssha yshqynyp atqydy...

Myltyq, gúrs etip zý ete qaldy.

Hamıttiń eki qulaǵy shyń ete túsip, qoly myltyqqa tıdi. Orys at ústinde julqyna, myltyqty jula jóneldi.

Hamıt ash kúzenshe jabysyp, eki qolymen birdeı myltyqtan ustap yrǵı tartyp, jan ushyryp julqylasyp talasty. Orys eki attyń tizgininen birdeı aırylyp qalyp, Hamıtpen aıqasa atynan qulap tústi. Myltyqtyń saby jaýdyń qolynda. Sap jaǵy qolǵa berik ustalady. Jáne myltyqtyń aýzy Hamıt jaqta. Jaýdyń saýsaǵy jáne bir qımyl etip qalsa myltyq taǵy da atylmaq. Atylǵanda myltyqtyń aýzy Hamıtke týra kelip qalsa, Hamıt tabanda qulaıdy. Osynyń bári Hamıtke aıdan aıqyn. Myltyqtyń saby jaýdyń oń qolynda, saýsaqtary myltyqtyń astyndaǵy baspaldaq tutqa temirine kirgen boıymen aıqasyp qatyp qalǵandaı, Hamıt ta jaýdyń myltyq ustaǵan oń qolynyń basymen qabat myltyqtyń ortan belinen, shappasyn ústinen bastyra ustap, baspaldaq tutqasyna iliktirip qolymen de qatyp qalǵan. Jáne jolaı ustaǵan boıymen myltyqty jaýdan julyp ala almaǵan soń, myltyqtyń aýzyn ózine qaratpaýǵa jaýdyń qolyn burdy. Eki at osqyrynyp, ıelerine biraz qarap eleńdesip baryp turdy. Azdan soń óz betterimen jaıylyp turdy. Aınala tóńirek alaman, shubar ala orman. Mańaıda tiri jan bilinbeıdi.

Anandaı jerde Hamıttiń kıimderi jatyr. Eki jaý kózderine qan tolǵan jolbarystarsha yryldasyp, shaınasyp alysyp jatyr. Ekeýiniń bireýi óletini aıqyn boldy. Ony ekeýi de ábden bilip, ekeýi de ózdi-ózi ólmeske jantalasty. Bar kúshin, bar tásilin jumsap, tistesip, shaınasyp, tyrnasyp, alysyp jatyr. Ekeýiniń de eki qoly myltyqta qarysyp qatyp qalǵan. Bir-bir qoly birese shypyldasyp, myltyq ustaǵan qoldaryna jabysady, birese jan-dármen qoıǵylasyp, julysyp, taǵy da myltyqty ustaǵan qoldaryna talasady. Hamıt bir qolyn myltyqqa jabystyrǵan boıymen ekinshi qolyn bosatyp alyp, bandyny janbasqa mingizip alyp kep jerge soqty. Jaý sonda da myltyqtan qolyn aıyrmady. Hamıttiń bilegin tisteledi. Hamıt bos qolymen bandynyń jaǵyna qoıyp jiberip, julyp qaldy. Jaýdyń basyndaǵy qulaqshynyn julyp alyp tastady.

Hamıt bandyny basyp jata almady. Bandyǵa áli erkin kelmedi. Bandynyń kúshti ekeni kórindi. Bandy yshqynyp, Hamıtti kótere túregep, úıirip, silkip. Hamıtti soqty. Hamıt ta basqyzbady.

Sóıtip ekeýi biraz kezek jyǵysyp júrdi. Aıdalada shań burq-burq ketedi. Ólimge bas baılasyp alysqan eki jaý tiktesip, shaınasqan jyrtqysh ańdarsha yrsyldasady. Kıimderi jyrtylyp, borshalana bastady. Birin-biri tistelesip, shaınasqan jerlerinen, myltyqtyń temiri tıgen jerlerinen, betterinen, qoldarynan, bilekterinen qan shyǵa bastady. Jerge kezek-kezek jyǵylyp, aýnap túregelgen saıyn, betteri kógerip qan shyqqan jerlerine topyraq jabysa bastady. Biraq, ekeýi de ólgenshe myltyqtan aıyrylǵysy kelmeıdi.

Bandynyń qasynda Hamıttiń denesi bala tárizdi ǵana bolyp kórinip júr. Bandy eńgezerdeı. Jalpaq alaqandy. Sińirli qoldary temirdeı tıedi. Hamıttiń qoldarynyń, bilekteriniń tórt- bes jerin bandy tistep, shaınap, eki jeriniń terisin jalbyratyp tastady. Qan ekeýinen de aǵyp júr. Bandynyń qoldarynan Hamıt eki-úsh tistedi. Bandy shekpenshen bolǵan soń, basqa jerlerinen tisteýge bolmady. Bir ýaqytta bandyny Hamıt taǵy da buryp ákep jyqty. Endi turǵyzbaýǵa tyrysyp bar kúshin shaqyryp, nyǵarlap, bos qolymen alqymynan alyp, býyndyryp qysty. Bandy bos qolymen Hamıttiń býyndyryp jatqan qolyn qaıyryp aıyrmaq boldy.

Aıaqtarymen jer tepkilep, yshqynyp, Hamıtti soqqylady. Biraq jaýdyń shalǵylaǵan aıaqtaryna Hamıt urǵyzbady. Hamıt qushyrlanyp kelip bandynyń qulaǵynan qapsyra tistep, qyrshyp, julmalap qatyp qaldy.

Bandy yshqynyp, tistenip, qushyrlanyp qasqyrsha yryldady. Qulaǵy julynyp bara jatqanda shyńǵyryp atqydy. Atqyǵan boıymen Hamıtti kótere túregelip, bos qolymen Hamıtti kózge qoıyp jiberdi. Hamıttiń kózderiniń oty shashyrap jarq ete tústi. Tunyqqa úlken taspen qoıyp qalǵanda shashyraǵan sýdyń jarq ete túsken shashyrandysyndaı boldy. Julynyp aýzynda ketken bandynyń qulaǵyn jerge túkirip tastady. Qan aqqan qulaǵynyń ornyn, bos qolymen sıpaı bergen bandynyń ilikken jerinen yshqynyp turyp, bos qolymen qoıyp-qoıyp jiberdi. Bir qoıǵany bandynyń ishine tıdi, bir qoıǵany júrek kezinen tıdi. Ekeýinde de bandy yńq-yńq etti. Ekeýi endi tiktesip siresip, talasyp, ustasyp turdy. Bandy eki ıyǵynan dem alady. Hamıt te yrsyldap júr.

Ekeýiniń qol-basy mal qasaptaǵan adamdardikindeı qyp- qyzyl ala. Endi Hamıt bandyny sharshatyp birdeme qylýǵa úmit qyldy. Bandy tez qımyldap Hamıtti burap kep soǵyp baspaq boldy.

Ekeýi taǵy da birin-biri burasyp, búgilip kep jerge tústi. It jyǵys jatyp, endi typyrlap kep ıtshe yrsyldasyp tisterimen shaınasty. Bir ýaqytta bandynyń qoly azyraq álsiregendeı bolyp, myltyq bosańqyrap, Hamıttiń qolyna dendep ustalyńqyraǵanda, Hamıt yshqynyp kep julqynyp, qolyn keıin siltep qaldy. Myltyq esik pen tórdeı jerge ushyp tústi. Endi eki jaý myltyqsyz qaldy. Endi baǵanadan da qatty jantalasyp, birin- biri ezgilep burap kep soǵady. Birin-biri basyp jata almaıdy. Bet-aýyzdarynan, qoldarynan aqqan qan ekeýin de ábden qyp- qyzyl ala qyldy. Biraq, bandynyń julynyp qalǵan sol jaq qulaǵynan qara qan kóbirek aǵyp, moınyna, jyrtylǵan shekpenine molyraq tamyp júr.

Myltyq esik pen tórdeı jerde jatyr. Ekeýiniń de bir kózi myltyqta. Ekeýi de bosanyp myltyqqa júgirgisi keledi. Biraq, birin-biri jiberetin emes. Bandy bir kezde Hamıtti súırelep otyryp myltyqqa apardy. Biraq eki qoly Hamıtta, yshqynyp, julqynyp-julqynyp myltyqty ala almady. Endi Hamıt bandyny súırelep myltyqtan qashyqtatpaq boldy. Ony bandy sezip julqynyp, Hamıtti myltyqqa qaraı súıreledi. Ekeýi edáýir sóıtip júrip, aqyrynda Hamıt bandyny myltyqtan júz qadamdaı jerge apardy.

Eki at jaıylyp júr. Bir jerde Hamıttiń kıimderi jatyr.

Bir jerde bandynyń qulaqshyny jatyr. Mańaıda eshkim joq. Anadaı jerde myltyq jatyr. Eshkim keletin emes. Elsiz, alamysh ormandy aıdala. Eki jaý ábden sharshady. Ekeýiniń de para- parasy shyqty. Ekeýi endi óz jandaryn qorǵaý úshin birin-biri tirideı jemeı qoıatyn bolmady.

Bir ýaqytta ońtaılanyp alyp Hamıt bandyny ıirip, dóńgeletip júrip, shalyp kep alyp, yrǵap turyp eńkeıte kep soqty. Apyr-topyr jyldam, jolbaryssha yrǵyp, tizemen túıip nyǵyrlap ezgilep jatyr. Julqynyp ytqyp bosanyp shyǵyp, myltyqqa qaraı atqydy. Jan ushyrǵandaı bandy da Hamıtpen birge tura umtyldy. Tura umtylyp, Hamıttiń myltyqty buryn alatynyn kórip tura qalyp, jalma-jan qoınynyń bir jerinen qolyn suǵyp jiberip, qol basyndaı bir kishkene myltyq-braýnıng sýyryp aldy. Shapshań eki qolymen atýǵa oǵyn daıyndady. Ol eki arada Hamıt ushyp baryp, toqtamaı, quıǵytyp shapqan boıymen kelip, at ústinen jerden teńge alǵan qyrdyń jigitterinshe, myltyqty jyldam eńkeıip alyp ketti. Ekpinmen júgirip bara jatyp, moınyn buryp, sasqalaqtap birdeme qylyp turǵan bandyny kórdi... Shapshań burylyp kózdep tura qaldy. Hamıt atqansha, bandy atyp jiberdi.

Hamıt selk etti. Iyǵynyń ústine otqa kúıgen bizdi suǵyp alǵandaı boldy. Tań boldy. Bandy braýnıńpen atyp jibergenshe, onyń qolynda taǵy da myltyq bar ekenin Hamıt bilmedi. Hamıt ta atyp jiberdi. Nagan daýysy shańq ete qaldy. Tıgen joq. Bandy jata qalyp atty. Dyz etip, oq Hamıttiń janynan ótti. Hamıt bandynyń qolyndaǵy braýnıń ekenin bilip, jerdi alystataıyn degendeı sekirip qashty. Bandy taǵy da atyp qaldy. Oq Hamıttiń aıaǵynyń astyna kep tyrs ete tústi. Hamıt taǵy da on shaqty qadamdaı keıin júgirip baryp, aǵash arasyna kirip, bir qaıyńnyń aıyrshasyna nagandy asyp kózdep turǵanda, bandy taǵy da atty. Ol Hamıtke jetpedi.

Hamıt asyqpaı kózdep turyp atyp jiberdi. Bandy shorshyp aýnap túsip, keıin qaraı jorǵalaı jóneldi. Hamıt shapshań nagannyń oǵyn sanady. Áli de tórt oq bar ekenin kórip, kóńilin toqtatyp, endi óziniń atyn qolǵa alýǵa atyna qarady. Endi túregele sap, aǵash ishine kirip bara jatqan óz atyna qaraı júgirgen bandyny kórip, Hamıt bandynyń atynan júz elý qadamdaı búırek turǵan óz atyna júgirdi. Bandy atyna buryn jetip edi, aty ustatpaı sasqalaqtap, atyn aǵashqa qamady. Hamıt júgirip óz atyna keldi. Hamıttiń aty ustatpaı, dalańqaıǵa qaraı jele jóneldi. Ol eki arada bandy atyn ustap minip alyp, Hamıttiń atyna qaraı tura umtylǵanda, Hamıt ta júgirgen boıymen óz atyn orap qaıyrmalap, nagandy kezedi. Bandy taıana almaı jalt berip, keıin shaba jóneldi. İlezde orman tasasyna kirip, joq boldy.

Hamıt jan ushyryp júgirip, atyn qaıyrmalap júrip, aǵashqa qamap ustap minip aldy. Jan-jaǵyna biraz alaqtap turyp, júgirip kıimderine kelip attan túse qalyp, shapshań shala-pula kıinip, atyna minip te aldy.

Qolynda nagan, jan-jaqqa jaltaqtap qaraıdy. Bandynyń anadaı jerde jatqan qulaqshynyn kórip jetip keldi. Tez túse qalyp bórikti aldy.

Kún salbyrap eńkeıgen. Kúzge salymǵy jyly kún azyraq salqyn tartqan. Alamysh, ıirim-ıirim orman aǵashtarynyń shalǵyrttanǵan, sarǵaıǵan jáne qyzarǵan japyraqtary eńkeıgen Qyzyl kúnniń qulpyryp shashyraǵan altyn shuǵylasymen shaǵylysady. Mańaıda Hamıtten basqa adam joq. Ormandarda da, dalalarda da ún joq. Keń baıtaqta eki jaýdyń kúni boıy jan talasyp, shaınasqanyna tek ormandar, dalalar, barlyq jer men aspan úndemeı qarap qana turǵan tárizdi.

Bandynyń qulaqshyn-bórkin qoınyna tyǵyp alyp, nagandy daıarlap bir qolyna ustap, jan-jaǵyna damylsyz tesile qaranyp, ıirim-ıirim ormandardyń alańdarymen banaǵy betinen buryla júrip, júgirtip Hamıt kele jatty. Hamıttiń betinde bes- alty shaqyrymdaı jerde, anyqtap surap jazyp alǵan Borlykól eliniń 2-aýyldyq keńsesi turǵan aýyl bar edi...

Hamıt júgirtip kele jatyp, ishinen: apyraı, Kýdrá jaýyz osy eken ǵoı!.. Ózi balýan deýshi edi.Uzyn boıly, jaýyryndy qara deýshi edi ǵoı!.. Polıtbúroda ıttiń sýretiniń joqtyǵynan tanymadym-aý!.. A-aı, sonda da úlken ańqaýlyq qyldym-aý!.. Mundaı aqymaq bolarmyn ba! — dedi.

Dabystap: — Qap! — dedi.

Qubaqan at pysqyryp tastap, julqyna jortyp kele jatty. Hamıt qoldarynyń qanyn Qubaqan attyń jalyna súrtti. Jan-jaǵyna qaranyp, alysqan jaýyn qıalymen kóz aldyna ákeldi... Ózine-ózi yzalandy.

İshinen: "Iapyrmaı, tiktesip alysqan bir kisige áli kelmegen qorlyq eken ǵoı!" — dedi.

— Kúshim basym bolsa, álgi ıtti bylaı qylyp býyndyryp ezip óltirmes pe edim?.. — dep qan-qan bolǵan, tyrnalǵan sińirli judyryǵyn túıip qushyrlandy. Sol kezde Hamıttiń túrpi judyryqtary qasqyrǵa túsip alysyp, qyrqysyp shyqqan búrkittiń bolat sheńgelderindeı edi.

Hamıttiń esine balýan Qajymuqannyń jer dúnıedegi ataqty balýandarmen Omby qalasynda kúreskeni tústi..

Martynov, Poddýbnyı, Gans Gavan, Qazybek taý... Bárin de Qajymuqan jyǵyp júrdi-aý, dedi ishinen Hamıt.

Dabystap: — A-aı, Qajymuqan-aı! — dep jan-jaǵyna qarady...

1927

---