InfoHub Logo

Eski jazýshylardy tekserip, olardyń jazǵandarymen tanysyp bilýge kiriskende eki máseleni aldymen ashyq aıtýymyz kerek.

1. Eski ádebıetpen ábden tanysyp bilý ne úshin kerek.

2. Qalaı tanysyp bilýimiz kerek?

Mine bul máselelerge óz tusynda Lenın aıqyndap ashyp jaýap bergen bolatyn.

Oktábr tóńkerisiniń alǵashqy jyldarynda, Búkilodaqtyq komsomoldardyń 20-jylǵy sezinde Lenın tóńkeriske deıingi kapıtalıser, pomeshıkter, baılar bılegen zamanda týǵan ilimge, ádebıetke qalaı qaraý kerek degen máselege túsinik berip bylaı degen: «adam balasynyń kapıtalısik qoǵamnyń, pomeshıktik qoǵamnyń, chınovnıktiń qoǵamnyń tepkisinde jasaǵan ilim, bilim qazynasyn jastar úırenip, bilip alý óte qajet» degen edi.

Ol «Marks óziniń tóńkerisshil ǵylymyn jaryqqa shyǵarý jolynda, adam balasynyń kapıtalızm tusynda ornatqan ilim irgesine súıengen» degen edi.

Muny aıtýmen birge Lenın árqashan mynany qosarlaı eskertetin edi: tóńkeriske deıingi eski qoǵamnyń shyǵarǵan kitaptaryndaǵy jazylǵannyń bárin sol boıymen tutas ala berýge jaramaıdy. Ony tekserip, taldap, kereksizin tastap, qatesin túzetip alýymyz kerek.

Ol kitaptarda jazylǵannyń bári eskiliktegi qoǵam bolyp quralǵan taptardyń dúnıetanýy ekenin esten shyǵarmaý kerek. Sonyń úshin ol kitaptardan syn kózimen qarap, taldap, keregimizdi ǵana alýymyz kerek. Marks osy osyndaı etken, «adam balasynyń aqyl-oıymen tabylǵan tabystardyń barlyǵyn Marks syn eleginen ótkizip, synap, minep, jumysshylar qımylyna salyp tekserip, baıshyldyq qalyptan shyǵa almaǵan, baıshyldyq ádetpen lastanǵan, qysqa qol, tar tusaý adamdar shyǵa almaǵan qorytyndyny shyǵardy» deıdi Lenın.

Danyshpan kósemderimizdiń osy aıtqandary kórkem ádebıette dál keledi. Osylarǵa súıene otyryp ótkendegi ádebıetimizge baǵa beremiz.

Osyndaı paıdalanatyn, paıdasy bolatyn ótkendegi ádebıet masterleri, kórkem sózdiń kórnekti sheber ustalary — klasıkterimiz Abaı, Aqmolda, Qarashuly Omar, Máshhúr Júsip, Toraıǵyruly Sultanmahmut, taǵy basqalar.

Olar bizge nesimen paıdaly bolmaq? Olar bizge ne úıretedi?

ÓTKEN ÓMİRDİ TÚSİNÝ ÚSHİN ÁDEBIETTİŃ MÁNİ

Ótken zamannyń aqyn, jazýshylary bizge sol zamandy, sol ótkendi bilýge, túsinýge biraz járdem etedi. Ol bizge sondyqtan da kerek. Biz ony sonyń úshin de tekserip bilemiz. Ótkendegi ádebıettik klasıkterimiz bizge óz zamanymyzdaǵy baıshyl, bekshil qoǵamnyń turmys qalpyn, syr-sypatyn birsypyra sýretteıdi, ol baılar, aqsúıek, bekter qoja bolǵan zamanda kedeı, eńbekshiler, jarly malaılardyń qalaı jasaǵandyǵyn, qalaı tirshilik etip, qalaı kún kórgendikterin kórsetedi.

Ras, ótkendi bildiretin ádebıetten basqa da tarıh sıaqty ilim bar. Tarıhta ótkendegi qoǵamdardyń sharýashylyq, saıasattyq turmys kúıleri qandaı bolǵanyn baıandaıdy. Han zamanynda bıler kósemdik qylǵan, bektik — bek symaqtyq zamanda qaı tap qalaı jasady, keshegi ultshyldyq dáýirde qaı tap qalaı jasady, osynyń bári tarıhqa ne qosady? Birneshe mysaldar keltireıik. Tarıh ótkendi, árbir býyn zamandy dáleldeıdi, dáleldeı sóılep jalpy túsinik beretin bolsa, Shortanbaıdyń, Abaıdyń, Qarashulynyń, Máshhúr Júsiptiń, Aqmoldanyń, Sultanmahmuttyń taǵy basqalarynyń shyǵarmalary sol dáýirlerdi sýrettep, sypattap kórsetedi.

Ótkenniń sýretin, turmys qalpyn, qulyq, saltyn kórkemsózben sulý sýrettep, anyq ashyq etip kórsetedi. Mysaly: Shortanbaıdyń «Zar zamanyn» oqysań, bıleý tabynyń ákimshiliginen aıyrylyp zorlaǵanyn bilesiń. Abaıdyń sózin oqysań: sary tonǵa oranyp sholtańdaǵan baı, baıdyń malyn baǵyp jyrtyq kúpiniń ishinde búrseńdegen kedeı kóz aldyńa elestep keledi. Sultanmahmuttyń «Kedeıin» oqysań: baıdyń tepkisinde, kapıtaldyń quldyǵynda ezilgen malaılar, kedeıler, jumysshylar kóz aldyńa elestep keledi. Taptyq namysyńdy qozdyrady. Taptyq jańa sezimdi qorǵap nyǵaıtady, ıakı qosaqtap qatyn alǵan baıdy, 15 jasar qyzdy shyryldatyp alǵan shaldy kórsetken Omar Qarashulynyń óleńin oqı qoısań, adamdyqtyń qalpynan attaǵan baıdy, shaldy kóresiń...

Sóıtip ádebıet bir oqıǵa arqyly sol sıaqty san oqıǵany, bir kisiniń ómiri arqyly myńnyń, mıllıonnyń ámirin kórsete biledi. Muńdaı qasıet ádebıette ǵana bar.

BÚGİNGİ ÓMİRİMİZDİ TÚSİNÝ ÚSHİN ÁDEBIETTİŃ MÁNİ

Ótkennen qalǵan ádebıettik muralardyń etkendi túsiný ǵana emes, búgingini túsinýge de kóp kómegi bar. Mysaly, álgi aıtqan aqyndardyń shyǵarmalarynyń mán, mańyzy ótkendegi ómirdi túsindirýmen ǵana bitpeıdi. Olar ótken, qalǵan, búgingi ishimizde júrgen eskiniń sarqynshaqtarymen kúresýge de zor tájirıbe bolady.

Sol, eski sheber aqyndardyń shyǵarmalarynda kórsetilgen eski adamdardyń qulaǵan taptyń qaldyqtary, olardyń qulyq jáne minez-qulyqtary aramyzda áli bar.

Mysaly, aqsaqaldyq, atqaminerlik, «aldaýysh belsendilik», dinshildik, tórelik qarańǵylyqtyń qaldyǵy, taǵy basqalar. Bularmen kúresý úshin de eski klasıkterimizdiń máni óte-móte zor.

ESKİ ÁDEBIETTİ QALAI OQÝ, BİLÝ KEREK

Joǵaryńa qoıylǵan ekinshi máselege kóshemiz. Eski ádebıet klasıkterin qalaı oqý, bilý kerektigin ashamyz.

Joǵaryńa biz, bul máselege Lenınniń qalaı jaýap bergendigimen tanystyryp aıtqan edik. Ol eski mádenıetti, ádebıetti bilim qazynasyn syn kózimen qarap qana paıdalanýymyzdyń kerektigin aıtqan edi.

Eki ádebıetti syn kózimen qarap tekserip bilý degenimiz ne? Ádebıetti syn kózimen qarap úırený úshin mynalar esimizde bolý tıis:

1. Eski aqyn, jazýshylarymyz ózderiniń shyǵarmalaryn baılar bılegen zamanda jazdy.

2. Kedeı men baı tabynyń arasyndaǵy neshe túrli tap qarsylyǵy tap kúresiniń jaǵdaıynda jazyldy.

3. Tap kózimen qaraǵanda bul jazýshylardyń árqaısysy belgili bir tapty, belgili bir taptyq jikti qoldap, sol ózi jatqan taptyń soıylyn soǵady. Sol taptyń ámiri bolýyn kóksep, sol taptyń ústemdigi úshin ádebıetti qural qylyp kúresedi.

Mysaly: myna aıtylǵan aqyndar — Shortanbaı, Aqmolda, Omar ózderiniń shyǵarmalarynda kóbine eski bektiń, bek symaqtyq zamandy kóksep, sol zamannyń irip, shirip, ólip, esip bara jatqańdyǵyn kórip, qımaı zarlanady. Ólip bara jatqanyna ókinish etip kózinen jas, úninen zar shyǵarady, jańa zamanǵa jóndi kóndige almaıdy.

Al, Máshhúr Júsip pen Sultanmahmut Toraıǵyruly olaı etpeıdi, ótkendi kep kóksemeıdi, baılyq ultshyldyqty jyrlaıdy. Máshhúr Júsip tipti kedeı tabynyń zaryn kóbirek aıtady. Óner-bilimdi jyrlaıdy. Sultanmahmut keıinirek (1919 j.) tóńkeristiń tepkisimen «Kedeı» týraly da azdap jazady, biraq munysy kópke barmaıdy, kedeı men baıdyń arasyndaǵy qarsylyqty oqý-bilim sheshedi degen qate qorytyndy shyǵarady.

Mine bul aqyndardyń shyǵarmalaryna anyq, durys túsiný úshin osy aıtylǵandar sıaqty aıyrmalaryn, ózgeshelikterin bilip almaı bolmaıdy, bilip alǵanymyzda ǵana bul aqyndarǵa durys baǵa bere alamyz, olardyń shyǵarmalaryn durys paıdalana alamyz.

Óıtkeni osyndaı ózge bólikterin, qaıshylyqtaryn bilý búgingi zamanymyzdyń qalaı týǵandyǵyn, qandaı kúrestiń jemisi ekendigin bildiredi.

IBRAHIM QUNANBAIULY (ABAI)

(1845 -1904 j.j.)

Aqynnyń balalyq, shaǵy

Abaı — Arǵyn Tobyqty rýynan, 1845 jyly Shyńǵys taýynda týdy. Abaıdyń shyn aty Ibrahım. Qazaq ádeti boıynsha sheshesiniń erkeletip qoıǵan Abaı atyn tolyq atap ketkendikten biz de Abaı deımiz.

Abaıdyń áke tuqymy Tobyqtyǵa basshy bı bolǵan, baı jýan ata. Úlken atasy Yrǵyzbaı da ári batyr, ári jýan bı bolyp eldi aýzyna qaratyp ótken kisi. Osy Shyńǵys taýy qonysqa laıyq, malǵa jaıly jer dep oryn qylǵan kisi.

Onan sońǵy atasy Óskenbaı bı, Abaıdyń óz ákesi Qunanbaı jurtty aýzyna qaratqan, el bılegen aqsúıek baılar tabynyń óz elinde kósemi bolǵan azýly bı baıy.

Óz tusynda qazaq arasynda musylmandyqty jaıyp, din, sharıǵattyń ornaýyna myqty eńbek sińirgen dinshil kisi bolǵan.

Zamanynda óz taby — (ózi úshin) dinniń myqty qural ekendigine myqtap túsinip, el arasyna dinniń tamyrlap, taraýyna arnap eńbek sińirgen.

Qunanbaı ózge jurt balasyn orystan qashyryp tyǵyp júrgende óz balasyn orys mektebine berip, oryssha oqytqan.

Abaıdyń sheshesi — qazaq ortasynda eldi kúldirgi, qaljyńymen sógip, sheshendikpen ataq alǵan áıgili Qantaı, Tontaımen týysqan Turǵannyń qyzy. Abaıdyń sheshesi óziniń tuqymdaryndaı ot aýyzdy — ári baı, ári jýan bı, toı-dýman arylmaıtyn, aqyn, jyrshy, sheshen, bı ketpeıtin aýyl bolǵan.

«Atadan ul týsı degi —
Ata jolyn qýsa dedi...»

degen eski naqyl boıynsha Abaı jas shaǵynan-aq sóz tyńdap, sózge úıir bop óse bastaıdy. Osyndaı qoja, moldalar, bıler, aqyndar ketpegen ortada tárbıe alady.

Abaıdy aqyndyqqa yńǵaılanǵan jaǵdaıdyń biri osy sıaqty. On jastan on eki jasqa deıin aýylda musylmansha oqyp, saýatyn ashyp qana qoımaı bilimin keńite beredi. On úsh jasqa shyǵarda Semeıde molda Rızániń medresesinde oqıdy. Medresede oqyp júrip Prıhodskıı shkolinen oryssha oqyp, 14 jasynda sabaqtan shyǵady.

15 jasynda balalyqty bylaı qoıyp úlkender qatarynda jumys atqarýǵa kirisedi. Óz tusynda aqyldy, sanaly, zerdeli, sheshen, kósem jigit bolyp el bıligine aralasady.

20 jasynda Abaı halyq ortasynda mańdaı aldy sheshen bolady. Oraq aýyzdy, ot tildi kisi atanady.

Abaı jasynan-aq, qazaqtyń burynǵy saltyn, qalpyn, ádet-ǵurpyn, dástúrin, eski sózderin, eski bılerdiń erejeli taqpaqtaryn, tapqyr, pishin sózderin, bılikterin kóp zerttep, úırenip, tekseredi, kóp oqıdy.

Eski maqal-mátel, qazaqtyń óziniń burynǵy ótken bıleriniń naqyl mysal órnek etip aıtqan sózderin kóp zerttep jattaıdy. Burynǵynyń barlyq sheber sózderimen Abaı óte jaqsy tanys bolyp, ózi de sondaı sózderge ómir boıy mashyqtanady.

Abaıdy sózge, sóz ónerine, sheshendikke baýlyǵan jaǵdaıdyń bári ómir boıyndaǵy Abaıdy qorshaǵan — jýan kósem bıdiń, iri baıdyń aýyly. Abaı arab, parsy, túrik tilderindegi ádebıetterdi erkin oqyp túsinetin boldy. Zamanynda arabshany, parsyshany, túriksheni Abaıdan artyq biletin eshkim bolmaıdy. Shala, shapty oqyp, sharıǵat aıtyp, mal taýyp júrgen dúmshe moldalar Abaı otyrǵan jerde qysylyp, seskenip sóıleı almaıtyn bolady.

Abaı álgi tilderdi jaqsy bilgenniń arqasynda ádebıetin de kóp oqıtyn bolady. Sóıtip, arab, parsy, túrik ádebıetterimen de ájepteýir tanys bolady.

Abaıdyń ádebıetke jaqyndaýyna bular da kóp sebep bolady.

Abaı 14 jasynda-aq qurby-qurdastaryna arnap tálkek, syqaq óleńder jaza bastaǵan. Qurbylary Abaıdyń óleńderin jattap alyp elge jaıyp jiberetin bolǵan. Óleńderi sol kezde mándi, dámdi bolǵan. Biraq Abaı ózin-ózi aqynmyn dep sanamaǵan, ózi jýan atanyń balasy bolǵan soń «kedeıler isteıtin aqyndyq kásibin kásip etip», ózin-ózi aqyn dep sanamaı, beri taman kelgenshe onyń sońyna túsýge arlanatyn bolǵan.

Ol kezde qazaq ortasynda aqyndyqtyń qadiri de shamaly bolatyn. Aqyndyq — kásip etken kisige joqshylyqtan istegen kásip esebinde bolatyn.

ABAIDYŃ ORYSTYŃ, BASQA ELDİŃ JAZÝSHYLARYMEN TANYSÝY

Abaıdyń boıyndaǵy qaınap jatqan qýat, zerdesiniń jaryqqa shyǵyp «jalpyǵa» jemis bolyp shashylýyna sol zamandaǵy jer aýyp júrgen orys Halyqshylary kóp sebepshi bolady. «Orys ádebıetterimenen tanystyryp, órisimdi keńeıtip, kózimdi ashqan jer aýyp kelgen Mıhaıls, Mekavodskıı, fólklor jınaýshy Gırolss degen kisiler bolady» deıdi eken Abaıdyń ózi. Shynynda Abaıdyń sana-seziminiń ulǵaıyp, óleńdi óner dep tanýyna, óleńniń sońyna shuǵyl túsýine álgi aıtylǵan kisiler kóp kómek kórsetedi. Orystyń ataqty aqyn-jazýshylary Pýshkın, Nekrasov, Saltykov, Tolstoı, Týrgenev taǵy basqa aqyn, jazýshy, synshylarymen tanystyrady. Olardyń murat-maqsattarynyń qandaı bolǵandyǵymen de tanystyrady. Sondyqtan Abaı óle-ólgeninshe «meniń ákemnen artyq janashyrlyq qylyp dúnıege kózimdi ashqan Mıhaıls edi» dep aıta beretin bolǵan.

Abaı bala jasynan tyrystyǵynyń, zerektiginiń arqasynda orystyń óte kóp jazýshylarynyń shyǵarmalaryn oqyp shyqty, oqyp qana qoımaı ózine kerekterin paıdalandy.

Pýshkınniń, Lermontovtyń, Krylovtyń birqatar shyǵarmalaryn qazaq tiline uǵymdy, jatyq, ádemi ǵyp aýdardy.

Keı aýdarmalarynyń kórkemdigi ana aqyndardyń túp sózderinen kem bolmaǵan.

ABAIDYŃ QARTAIǴANDAǴY BİR ARMANY

Abaı eldiń bar jumysyna qatynasty: bolys ta, bı de boldy. Barlyq eldi óz aýzyna qaratyp eski bılershe bılep otyrǵysy da keldi. Biraq Abaıdyń taby — bıler-feodaldar tabynyń ákimshilik dáýiri ol kezde óshken edi. Sondyqtan, zaman Abaıdyń degenin istetedi. Abaıdyń bir armany osy boldy. Jas kezinde tereńnen teksererlik ilim oqı almady. Qartaıǵan kezindegi bir zor armany osy boldy. Bul týraly Abaı mynadaı óleń shyǵardy:

Jasymda ǵylym bar dep eskermedim,
Paıdasyn kóre turyp teksermedim.
Er jetken soń túspedi ýysyma,
Qolymdy mezgilinen kesh sermedim.

Óziniń ómiriniń úlgisin esinen alyp, balalarynyń bárin jastaıynan oqýǵa berdi, oqytty. Balalardyń oqyp bilim alǵanyn óte jaqsy kórdi. Bul týraly:

Adamnyń bir qyzyǵy bala degen,
Balany oqytýdy jek kórmedim.
Balamdy medresege bil dep berdim,
Qyzmet qylsyn, chın alsyn dep bermedim, —

degen.

Abaıdyń balalarynyń bári de oqymysty bolǵan.

ABAIDYŃ ÓLEŃİ

Abaı óleńdi jazǵanmenen qunttap jınamaıtyn bolǵan. Jazǵan óleńderin el adamdary, óleńshi jigitter jattap alyp, elden elge taratqan. Abaıdyń óleńderi halyq aýzynda maqal-mátel ornyna jumsalyp ardaqtalatyn bolǵan.

Abaı óziniń óleńine qaraǵanda úzdik jaqsy ekenin túsinip, halyqtyń onshalyq baǵalaı qoımaýyna nazalanyp mynadaı óleń aıtqan:

Batyrdy aıtsam, el sharlap alǵan talap,
Qyzdy aıtsam,qyzyqty aıtsam, qyzdyrmalap.
Ánsheıin kún ótkizbek áńgime úshin,
Tyńdar eldiń bir sózin myńǵa balap.
Aqyl sózge yntasyz jurt shabandap,
Kóngenim-aq coǵan dep júr tabandap.
Kisimsingen jep keter bilimsiz kóp,
Jibersem ókpeleme kóp jamandap.

Abaı óleńdi óner dep túsine bastaǵan soń óleńge qoıatyn sharty da zor dep, qıyn dep túsinedi. Óleń jazý ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi. Ekiniń biri jazǵan dáldý batpaq óleń de bolmaıdy.

Óleń sózdiń patshasy — sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep-tegis jumyr kelsin aınalasy.
Ónerge árkimniń-aq bar talasy,
Sonda da solardyń bar tańdamasy.
İshi altyn, syrty kúmis — sez jaqsysyn,
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy? —

deıdi. Buqar jyraý, Shortanbaılar sıaqty burynǵy iri aqyndarǵa syn tartady. Mine, Abaı óleńge osyndaı shart qoıady. Osyndaı, osy aıtqandaı bolyp kelgen óleńdi, óleń deıdi. Osyndaı qylyp óleń jazǵan aqyndy ǵana aqyn deıdi.

Sóıtip qazaqtyń ataqty aty shýly aqyny Abaı 1904 jyly alpys jasynda dúnıeden qaıtty.

Qazaq ádebıetine uly qazyna derlik mura qaldyrdy. Osy murany Lenınshe uǵyp, paıdamyzǵa asyrý bizdiń ádebıetimizdiń mindeti.

ABAIDYŃ ÓLEŃDERİ TÝRALY

«ATTYŃ SYNY»

Mynaý «Attyń syny» Abaıdyń sol zamandaǵy jaqsy degen atty tilmen, sózben sýrettegeni; jaqsy sýretshi Abaıdyń osy sózine qarap otyryp, op-ońaı Abaı aıtqan attyń sýretin salyp shyǵarar edi. Sheber jazýshynyń bir zatty sýrettep aıtqan sózine qarap, sol zattyń sýretin joldap alýǵa bolady.

At qaı zamanda bolsa da kereksiz mal emes, at myqty kóliktiń, myqty quraldyń biri.

Abaı zamany — eski zaman. Ol zamanda at óte-óte qadyrly bolǵan zaman. Onda osy kúngi Qazaq arasyndaǵy poıyz otarba joq. Aýyl arasy, rý ishindegi tap tartysy, jıyn-toı, daý-shar atqa baılanysty edi. Ol kezde jańa, óte-móte odan arty zamandarda da jaqsy at qazaqtyń bir qyzynyń qalyń maly edi. Osy kúnge deıin aıtylyp kelgen «bir qyzdyq at» degen mátel sol zamamndardan qalǵan.

Atqa arnap, at bolǵanda osyndaı at jaqsy dep sol zamandaǵy «Attyń synyn» synshylarsha jazdy. At bolsa osyńdaı at bolsyn deıdi. Árıne, ár dáýirdiń bir nársege qoıǵan synynda belgili aıyrmashylyq bolýǵa tıis.

AŃSHYLYQ TÝRALY

Ańshylyq osy kúnge deıin mańyzyn joǵaltpaǵan kásip. Biraq Abaıdyń aıtyp otyrǵan, Abaıdyń ádemilep sýrettep otyrǵan ańshylyǵy bizdiń keshegi baılar bılegen aýyldyń ańshylyǵymen tanystyrady. Solardyń ańshylyqqa beretin sabaǵymen, kózqarasymen, sýretteýimen tanystyrady. Baılar bılegen zamandaǵy áldilerdiń ıt júgirtip, búrkit salyp, at shaptyryp, as berý sýretteri Abaıdyń óleńderinde aıqyn kórinedi. Aqsúıekter, baılar ańshylyqty tek qyzyq saltanat, ataq dep baǵalaǵan.

Abaıdyń ańshylyqty sýretteýi, Abaıdyń ańshylyqqa kózqarasy, myrza baılardyń kózqarasy ekenin aıqyn kórsetedi.

JYLDYŃ TÓRT MEZGİLİ

Jyldyń tórt mezgili: jazǵyturym, jaz, kúz, qys. Abaıdyń kórkem jazylǵan shyǵarmalary Abaıǵa sheıin qazaq kórkem ádebıetinde jaratylys qurylystary uly Ybyraı edi.

Qunanbaıuly Abaı Altynsary Ybyraıdan da tolyq áserli qylyp sýretteıdi.

Jyldyń 4 mezgilin bólek-bólek qylyp sýrettegende Abaı kórkem áserli tilmen, jandy sýrettermen perneleıdi.

Jasaryp, gúldengen jazdyń túrin, ánin, mahabbatyn sýretteıdi.

Jaz sýretteri, kúlgen, eljiregen kún. Masatydaı qulpyrǵan jerdiń júzi, ádemi kıingen qyz-kelinshek, jańa shyqqan gúl-báısheshek, gúlge qonǵan kóbelekter, «Sybdyr qaǵyp burańdap aqqan sý», qarshyǵa salǵan jigitter, qyrda torǵaı, saıda bulbul, oınaǵan jastar, oń-sol án-kúı, balalaǵan mal, oınaǵan bala... bireýi ekeý bolǵan sharýa, keshken el...

Shilde sýretteri: kókoraı shalǵynǵa semirgen mal, syńqyldap kúlisip úı tikken qyz-bozbala, jaqsy atqa minip kelgen baı, kilemniń ústine qymyzǵa otyrǵan baıdyń úıi, baıǵa jaramsaqtanyp malshylarǵa «maldy ári qaıyr» dep aqyrǵan aq saqaldy qart, tańerteńnen asaý minip salpyldap kelip turǵan jylqyshylar.

KÚZ BELPSİ

«Sur bult túsi sýyq qaptaıdy aspan,
Kúz bolyp dymqyl tuman jerdi basqan.
Tońǵany ma bilmeımin, tolǵany ma
Jylqy oınap, bıe qashqan, taı jarysqan.
Jasyl shóp báısheshek joq burynǵydaı
Jastar kúlmes, júgirmes bala shýlaı.
Qaıyrshy shal-kempirdeı túsi ketip,
Japyraǵynan aıyrylǵan aǵash-qýraı.

Burynǵydaı jadyraý, kóleńke izdeý joq, kempir-shal qun-jyń qaǵyp, bala búrseń qaǵyp, jyly jer, jyly kıim izdeı bastaǵan.

Osy jerde Abaı eriksiz kedeı men baıdyń kúzgi turmysyn qosyp, kúzdiń sýretin talqylaıdy.

...Kári qoı eptep soıǵan baıdyń úıi,
Qaı jerinen kedeıdiń tursyn kúıi.
Qara qıdan orta qap uryspaı berse,
O da qylǵan kedeıge úlken syıy.
Úı jyly kıiz tutqan aınalasy
Baı ulyna jalshy uly jalynyshty
Aǵyp júrip oınatar kózdiń jasy.

Kedeıdiń kúzgi qyzyqsyz halyn sýretteıdi. Osy sýyq kúzde baı sary tonǵa oranyp ot basynda otyrsa, kedeı dirdektep, sonyń malyn baǵyp júredi. Balasy kóziniń jasy aǵyp júrip baıdyń balasyn oınatady. Bul óleńde osy teńsizdikti kórsetedi. Abaı bul teńsizdiktiń aıaǵynyń bara-bara jaqsy bolmaıtynyn, baıǵa da ońaı soqpaıtynyn sezip, kedeı men baıdy kelistirmek bolady.

...Alsa da aıanshaqtaý kedeı sorly,
Eńbek bilmes baıdyń da joq qoı orny.
Jas bala, kempir-shalyn tentiretpeı
Bir qys saqta, tas bolma sen de o ǵurly».

QYS BELGİSİ

«Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy.
Soqyr-mylqaý tanymas tiri jandy.
Ústi-basy aq qyraý, túsi sýyq,
Basqan jeri syqyrlap kelip qaldy.

Mine qysty aq saqaldy mylqaý qarttyń sýretine teńedi, ol mylqaý qartty qaharly qylyp sýretteıdi.

Dem alysy úskirik aıaz ben qar
Kári qudan. qys kelip álek saldy.
Ushpadaı bórkin kıgen oqshyraıtyp,
Aıazbenen qyzaryp ajarlandy...»

Mine Abaı jyldyń tórt mezgilin óstip sýretteıdi.

ABAI ÓLEŃDERİNİŃ TİLİ, TÚR SHEBERLİGİ

Til retinen Abaıdyń shyǵarmalary kóp paıda beredi... Qazaq tiliniń barlyq baılyǵyn, barlyq tulǵasyn Abaı shyǵarmalary tolyq kórsete alady. Sondyqtan da Abaı shyǵarmalarynyń máni zor. Onan qazaq tilin sulýlar, kórkem naqyshtap, ádemi kestelep, áserli jyr, sulý kúıli óleń qylyp shyǵarý retinde de A.baı úlgi ernek bolatyn úzdiksiz sheber aqyn ekendigi belgili. Bul rette Abaı sózderiniń máni zor.

Eski turmyspen, eski sanamen tanysý ústinde Abaıdyń shyǵarmalarynyń máni zor.

QARASHULY OMAR

Jazýshylyq qyzmeti men ómiri

Ómir baıany

Omar shamasy 1876 jyldarda Bókeı ordasy Talókpe qysymynda (qysym — qazaqsha bólim) týǵan. Bolysy Qyryqqudyq degen jerde. Rýy eń sońǵy qazaq bolǵan noǵaıly. Omardyń ákesi Qarash momyn sharýa adam bolsa kerek, biraq atalarynyń aýyly noǵaılynyń ishinde bedeldi, bedeldi ata deıdi. Omardyń ákesi jasynda óldi. Bir ákeden Sadyq, Quspan, Omar degen úsh aǵaıyndy bala qaldy.

Bókeı eliniń ishinde, berish deıtin rýda Ǵumar kálpe Jazyquly deıtin eskishe oqymysty bir adam bolady. Omar osy Ǵumar kólpeden saýatyn ashyp, oqý oqıdy. Bul moldadan saýaty ashylǵannan keıin, Qazan qalasynyń mańynda Qashqar deıtin tatar poselkesinde medrese ashqan Ysmaǵul deıtin tatardyń moldasynan baryp oqıdy. Bul sol kezdegi qadimshilerdiń ishindegi Ysmaǵul qashqarıq atanǵan ataqty moldanyń bireýi edi.

Ysmaǵuldan biraz oqyǵan soń Omar burynǵy Oral oblysy Jalpaqtal degen qalada medrese ashqan Ǵubaıdýlla Ǵalıkeev degen ataqty ıshannyń shákirti, ári muǵalim bolady. Ishan Omarǵa birazdan keıin ershat (din jóninen). Omar el atynan dýhovnyı sobranıaǵa ýkaznoı molda bolyp belgilenedi. Osy qalyppen 1905 jylǵa deıin keledi.

1905 jyldar Omardyń pikirine úlken ózgeris kirgizedi. Bul ózgeriske sebep 1905 jyly bolatyn tóńkeris. Bul tóńkeristen Omar habardar bolady. Óıtkeni ıshan bolǵanmen Omar qulshylyqtan basqany bilmeıtin ıshan bolmaıdy. Ol arabtyń, túrli tatardyń gazet-jýrnaldaryn, «Ýaqyt», «Tarjyman» syqyldy gazetter oqıdy. 1906 jyldyń urandaryn ol osy gazetter arqyly túsinedi. Bul bir. Ekinshi — Omar «Órnek» degen kitabynda ózine ıshandyq jolynyń qateligin túsindirgen bir adamǵa alǵys aıtady.

Ol adam kádimgi ataqty Bókeıuly Sheńgereı bolady. Bókeıuly Bókeı hannyń barlyq nemereleri syqyldy, Saratovtaǵy Kadetskıı korpýsty bitirgen, ǵylymnan habary mol adam ekeni belgili.

Sol kisi Omardy ǵylym jolyna túsirýge úlken kómektesedi. Osyndaı ózgeristerge jolyqqan Omar, eń aldymen meshittiń qasynan oryssha shkol ashady. Musylmansha oqýdy jádıt jolyna túsiredi. Meshitte sóıleıtin ýaǵyzdaryn Qazaq tilimen sóılep, ultshyl pikir tarata bastaıdy. Qazaqty bilimge umtyltýǵa sóıleı bastaıdy. Omar Kórkem ádebıetpen aınalysady. Eń alǵash tatar baspasózderine jazyp júredi de, artynan «Qarlyǵash» deıtin óleńder jınaǵyn shyǵaryp, odan keıin «Órnek», «Bala tulpar», «Ata tulpar», «Turmys» degen kitaptar shyǵarady. «Shaıyr», «Kóksheler» degen aqyndar ádebıet jınaǵyn bastyrady. Birneshe baspa maqalalar jazady. Osy baǵytpen ol tóńkeriske deıin keledi.

Tóńkeris bolǵan soń Úkideı múptige qazı ǵyp saılaıdy. Sol qazylyqpen júrip ol 17-jyly Orynborda ashylatyn Alashordanyń sezine kep, Alashordanyń úkimet moldasynyń bireýi bolady. Osy kezde, bir jaǵynan «Qazaq» gazetine, ekinshi jaǵynan Bókeı ordasynda shyǵatyn «Iran» gazetine jazyp júredi. «Turymtaı» atty tóńkeriske qarsy óleńder jınaǵyn shyǵarady. 18-jyldyń basynan Bókeıde keńes úkimeti ornaı bastaıdy. Bul kezde Omar biraz eline baryp jatady da, 18-jyldyń sentábrinde keńes isine aralasady. «Urannyń» ornyna shyqqan «Durystyq joly» deıtin gazet pen «Muǵalim» degen jýrnaldyń kollegıasynda qyzmet isteıdi. Solarǵa birneshe óleń, áńgimeler jazdy. 19-jyldyń ishinde qaladan ketedi de eline barady.

1919 jyly ol komýnıs partıasyna kiredi. Elge ketkende komýnıs eken. Sonymen jumysqa tıip-qashyp istep júrgende, 1921 jyly jazǵyturym Malaı ózen degen qaladan shyqqan bandylar Omardy úıińde qylyshpen shapqylap, óltirip ketken. Omardyń bizge bar málimeti osy.

OMARDYŃ SHYǴARMALARY TÝRALY

Qarashuly Omar 1921 jyly ǵana, beride ólgenmen, jazýshylyq ómiriniń kemeline kelip tolǵan dáýiri tóńkeris aldyndaǵy patshalyq dáýirge qarasty. Omardyń shyǵarmalarynyń kóbi sol dáýirde jazylyp, sol dáýirde baspa bolyp shyqty.

Omardyń shyǵarmalarynyń sapasynyń negizine qaraǵanda, aqsúıek baılar tabynyń aqyny ekendigi aıqyn kórinedi.

Shyǵarmalarynda patsha úkimetine narazylyq, kórsetkenmen, ol narazylyǵy ákimshilikten aıyrylǵan, burynǵy ákimshiligin izdegen aqsúıek — baılar tabynyń kóseminiń narazylyǵyndaı ekeni kórinedi. Biraq Omar shyǵarmalaryńda jańalyq áserler de kúshti. Ol óner-bilim oqýǵa shaqyrady, keıbir eski soldattarǵa, eski dinshilderge qarsy boldy. Dindi jańartpaq — tazalamaq boldy. Bul ultshyl-býrjýazıashyl qozǵalystyń áserleri.

«BULDYRDA, BULDYR, BULDYR TÝ»

Omardyń osy óleńi 1914 jyldan buryn jazylǵan óleń. Omar bul óleńinde aqsúıek handar bılegen dáýirdi kóksep, sony arman qylady. Ol jaratylys kórkinen jaılaý, keń qonysty sol handar bılegen zamandaǵy ústem tabynyń kókseýindeı qylyp sýretteıdi.

«BAQSYLYQ ǴURYP, ELDİ JER»

Baqsylyq ǵuryp, eldi jer dep Omar eskiliktiń eski senimine eptep soqqylaıdy.

«...Taspa qara tańqy murt
Nadan bul qursyn...
On bes jasar qyzdy alyp,
Jaryǵy shyqqan shal qursyn...»

deıdi.

Solaı dep Omar eskilikti, eski dinshilderdiń minin aıtady.

OMARDYŃ JAZÝǴA USTALYǴY

Omar aıtaıyn degenin sýretteı, beıneleı, ásireleı, anyqtaı sóılep, jyrlaryn túıdektetip marjandaı qylyp shyǵarady. Jyrlaryna qaraǵanda Omar qazaqtyń eski ádebıetimen jaqsy tanys ekendigi kórinedi. Jyrlardyń yrǵaǵy, ekpindi tili qazaqtyń eski baı aýyz ádebıetiniń músinindeı bolyp keledi. Sondyqtan onyń tili de baı.

Omardyń shyǵarmalary bizdi eskilikpen tanystyrady. Til sheberlik jaǵynan órnek bolady.

SULTANMAHMUT TORAIǴYROV

Jazýshylyq qyzmeti men ómiri

Ómirbaıany

Sultanmahmut Semeı gýbernıasy, Pavlodar ýezi, Shiderli aýdanynda 1893 jyly oktábrdiń 15-de týǵan. Óz ákesi İİİoqpyt, Toraıǵyr jetinshi atasy. Ataqty baı. Jáne onyń ákesi Edige bı. Sultanmahmut bir jasynan sheshesinen jetim qalady. 6 jasqa tolǵanda, ony ákesi Shoqpyt eskishe «álip-bıge» úıretedi. Ákesinen «til syndyrarlyq» qana sabaq bilip, ár moldadan tıip-qashyp sabaq oqyp, nedáýir jyl júredi.

12 — 13 jasynda Muqan molda degennen oqıdy. Ol molda óleń shyǵaratyn molda. Sultanmahmut soǵan eliktep sol jasynda-aq óleń jaza bastaıdy. Budan keıin Baıanaýyl qalasyndaǵy Abdrahman moldadan oqyp, ol molda óleńge teris qaraıtyn molda bolǵan soń Sultanmahmut bastap kele jatqan óleńdi biraz jyl tastap ketedi. Birazdan keıin ol moldamen yńǵaıy kelispegen soń Sultanmahmut oqýyn tastap eline barady da, sopylyq jolyna túsedi. Sóıtip júrgende Troıskıńden Nurǵalı degen jáditshi molda kep, Sultanmahmut sodan oqyp pánmen tanysa bastaıdy. Bilim dúnıesiniń esiginen syǵalaǵannan keıin ol qadymshyl (eskishil) — dinshildermen arazdasa bastaıdy. Osy kezde óleńdi de údetip jazady. Nurǵalı Sultanmahmutqa ilgeri oqýǵa aqyl berip Sultanmahmut 1912 jyly Troısk qalasyna baryp Iaýshov medresesine kiredi. Biraq oqı almaı, kózine trahoma aýrýy paıda bop kózi jazylǵansha oqýdan shyǵyp qalady. Osy kezde qarajattan kemtarlyq kóredi. Sol kezde eptep jótelip qurt aýrýdyń belgisi bilinedi. Kóz aýrýy kepke uzamaıdy. Jaqyn shákirtteriniń járdemimen jazylyp mektebine qaıta kiredi.

1913 jyldan bastap ol ultshyldyq qozǵalysyna beıimdele bastaıdy. Sol jyly birinshi ret shyǵatyn «Qazaq» gazeti shyǵýyna at salysady. Biraz oqyǵannan keıin musylman medreseleriniń kóńildegideı bilim ala almaıtynyn bilip, oryssha oqýǵa talap etedi. Biraq ol tilegin oryndaýǵa qarajaty bolmaı, jaz elge qaıtyp, Troıskige kele «Aıqap» jýrnalynyń redaktory Muhamedjan Seralyulymen tanysyp, «Aıqapqa» hatshy bolyp kiredi. «Aıqapta» uzaq turmaı shyǵady.

1914 jyly jaz eline baryp «Shoń seriktigi» degen aǵartý seriktigin ashýǵa talap etedi. Biraq óz atalastarynda (Shoń tuqymynda) oǵan jeterlik kúsh bolmaǵansyn, ataqty Shorman tuqymyna qol artqysy kep, odan eshteńe shyǵara almaıdy. Sol úmitsizdikpen, ar jaǵynan ózi qazaqsha oqyp, bir jaǵynan Ábdikárim degen sol eldegi ashyq pikirli bir adam ashqan oryssha mekteptiń ýchıtelinen oryssha oqydy. Ábdikárimdikinde turǵanda ol Ábdikárimniń Baǵıla deıtin qyzyna ǵashyq bolyp ol qyzdy ala almaı qalǵasyn ol elden qaıtyp Zaısanǵa keledi de eki aı jatyp «Kim jazyqty?» degen óleń-roman jazyp jiberedi.

Sóıtip júrip aýrýǵa shaldyǵady. Qalada turýǵa múmkindik bolmaǵansyn, Tarbaǵataı eline muǵalimdikke ketip, aýrýynan ol elde aıyǵa bastaıdy. 1916 jyly ıýn jarlyǵy shyqqanda Sultanmahmut elde bop, sol jaqtaǵy el Qytaıǵa aýa bastaǵasyn Semeıge keledi de, Semeıdegi oryssha semınarıaǵa kirýge talaptanyp, oryssha jaǵy nashar bolǵan soń kire almaı qalady. Sodan keıin Tom qalasyna baryp joǵarǵy dárejely mektepke daıarlaıtyn stýdentter kýrsine kiredi.

Bul kezde turmys óte nashar bolady. Áıtkenmen 16—17 jyldyń qysynda ol-pul ǵyp oqyp shyǵady.

İske óte qyzý kiriskendikten, osy jyl eski jótel aýrýy qaıta qozady. Eń sońǵy jazǵany «Kedeı», «Qala aqyny men dala aqyny», sońǵysyn bitire almaı ketedi.

Fevral tóńkerisi bolǵannan keıin jalpy ultshyldyq sarynda bolyp júrgen Sultanmahmut oqýdy tastaı berip Semeıge keledi. Ol kezde Semeıde ultshyldyq baǵytyna kósem bop júrgen azamattardyń «Alashordanyń» oblystyq komıtetin qurǵaly júrgen kezi. Sultanmahmut sol iske belsene kire ketip, Semeıdegi alashordashylardyń oblystyq sezin ótkizisip, komıtet saılaǵanda ózi komıtetke kishi hatshy bop kiredi. «Alash» uranyn kóterip áldeneshe óleńder jazady. Onyń ómirden úmit úzgendigin tolyq kótere almaı, saıası pikir jaǵynan toryqsa, qaıda baratqanyn bilmeı jylasa, ekinshi jaǵynan aýrý kúshi de kóńilin júdetedi. Ári tán aýrýy, ári jan aýrýy qabattasqan Sultanmahmut jylaýǵa berilgen birneshe qıalshyldyq óleń jazady.

Sultanmahmut jóteli 20-jyldyń basynda meńdeıdi. Sondyqtan ol qyzmetti tastap eline qaıtyp, tósek tartyp jatady da aýrýynyń saldarynan 1920 jyldyń 21-maıynda qaıtys bolady.

SULTANMAHMUTTYŃ ÓLEŃDERİ TÝRALY

«KEDEI» TÝRALY

Sultanmahmuttyń «Kedeı» atty poemasy eń mańyzdy mańdaı aldy degen eńbeginiń biri. Biz oryn tarlyqtan «Kedeıdi» tutas endire almadyq. «Kedeıden» úzindi ǵana alyp, sonymen qanaǵattandyq.

«Kedeı» — kedeıliktiń negizinde jatqan birneshe negizgi sebepterdiń syryn ashady. Kedeıliktiń, kedeı bolýdyń, baılyqtyń, baı bolýdyń sebepterin aıtady. Biraq orynsyz júıelep, qısyndap, zańdastyryp, qorytyp aıaqtaı almaıdy.

Joqtyqtan, kedeılikten qutylýdyń, baılardyń qanaýynan qutylýdyń jolyn ashyp kórsete almaıdy. Kádimgi baıshyl aqyndardyń ádetinshe oqý ǵana kerek, barlyq muqtajdyqtan, kedeılikten, baılardyń qanaýynan oqý ǵana qutqarady degendeı qylady, osydan ári kete almaıdy.

Osy jerde Sultanmahmut óziniń taptyq syryn ashyp alady. Qaı taptyń aqyny ekendigin kórsetip qoıady.

«RÝHANI QYSYMSHY»

«Rýhanı qysymshy» álgi ózimiz aıtqan kedeıdiń bir býyny. Dinniń shirik syryn ashady. Din ıesi moldalardyń, olardyń sharıǵat «tarıǵatynyń» taptyq negizin izdenip, baıdyń qamqory, baıdyń ǵana qorǵany ekenin kóz aldyńa elestetip ap-aıqyn kórsetip beredi. Moldalar «Eki dúnıesin bergen» «Qudaı adal súıgen qulyna ǵana baqdáýlet beredi», «Sen baıdyń ala jibin alma...» kúnine seksen túrli pále kórseń sonda da kúder úzbe bir Alladan» dep kedeıdi baıǵa máńgi quldyqqa kónýge úgitteıdi. Baıdyń baılyǵyn, kedeıdiń kedeıligin, din-sharıǵat jolymen baıdyń paıdasyna túsindiredi.

Mine, dinniń osyndaı baıshyldyq syryn Sultanmahmut rýhanı qysymshy ekenin «Kedeıdiń» úzindisinde dáldi-dáldi mysalmen jyrlaıdy. Kedeıdiń ústine baı bir mysal bolsa, din, onyń ıeleri moldalardyń eki masyl ekenin bes saýsaǵyndaı kóńilińe qondyryp dáleldeıdi.

Óleńniń bir jerinde Sultanmahmut aldanǵan, dinniń qaqpanyna túsken kedeılerge:

«...Baılardaı bergen at pen asymyz joq,
Bere me sol jumaqty molda bizge?.. —

deıdi.

Kúıingenin aýzynan shyqqan jalyndy sóz — moldalardy sharqyrap ótedi... dinge narazylyǵyn aıtady.

«...Dúnıe de, aqyret te baılar úshin,
Shúkirlik qyl dep taǵy bergenine...» —

dep moldanyń kedeılerdi jelbýaz qylyp aıdaıtynyn aıtady.

«QALADAǴY JEBİRLER»

«Qaladaǵy jebirlerde» Sultanmahmut baılarǵa maqtadaı jumsaq, baldaı tátti turmystyń araly men «tozaǵy» kedeılerdiń basyna arnaýly qarǵys qamyty ekenin baıandady — kedeıdiń eńbegi eki ushty: bir jaǵy baıǵa baq pen taq, syrly úı, sulý kúı, tátti turmys, qazyna aqtarylǵan. Bir jaǵy kedeılerge aýyr-zil, azap pen tozaq. Qıynshylyq, qorlyq, muqtajdyq, daladaǵy malshyǵa, kendegi jumysshyǵa tiri kór, zil men beınet... azap kedeıge, baqyt baıǵa arnalǵan sıaqty. Sultanmahmut osy ómirdiń qupıa syryn ashady.

Baıdyń kilti eńbek. Eńbek malshy men jalshynyki, qalada sheber-jumysshynyki. Endeshe munyń azaby kedeıdiki de, raqaty baıdyki. Osyǵan toǵanaqtaı-toǵanaqtaı saýaldar qoısa da túp esebin ashyp bere almaıdy. Ia asha almaıdy.

«BAILYQ - URLYQ, ZORLYQ JEMİSİ»

Sultanmahmut «Kedeıiniń» bir túıin. «Baılyq — urlyq, zorlyq jemisi» degen býynynda sheshiledi.

«...Aýylda «pálen» degen, túlen degen,
Tólendi ap, jegi atadan eldi jegen.
Urlyq-zorlyq, ótirik bári de bar,
Óıtkenmen kem bop otyr olar kimnen...»

Sultanmahmut baılyq osyndaı urlyq, zorlyq, ótirik, aldaý, talan-tarajdyń jemisi. Bolystyqtan, bılikten jınalatyn para-jáleniń jemisi. Jeti atasynan osyndaı eldi jegender áli baı, eshkimnen de kem emes, olardyń, maldyń, baılyqtyń Arqasynda «aýzy qısyq bolsa da» oqyǵandar solardy jaqtaıdy. Quda túsip qyzyn alady...

Mine osynyń bárin istetip otyrǵan kedeılerdiń taban aqy, mańdaı teri — altyn eńbegi degen qorytyndyǵa kelse de, sonan ári eshteńe aıta almaıdy.

«...Beınetqor adaldyq pen kásip qylǵan,
Ómir boıy ótedi azap artyp... —

deýden ary kete almaıdy. Azaptan qutylý jolyn ashyp aıta almaıdy. Osy jerge tirelip qalady.

Oıda, qyrda tapqany: bul urlyqtan qutylý úshin urlyq qylý kerek. Zorlyq, zombylyqtan qutylý úshin sen de basqaǵa zorlyq-zombylyq qyl... Zalymdyq... Zalymdyq degen qorytyndyǵa keledi. Adasady. Tóńkerisshil tóte jol taba almaıdy. Baıshyldyqtyń darashyl, ózimshil tar tusaýynan shyǵa almaıdy.

«KEDEIDİŃ» KÓRKEMDİK BAǴASY

Sultanmahmut tez kóterilgen aqyn edi. «Kedeı» Sultanmahmuttyń 1919 jyly tóńkeris kezinde tóńkeristiń áserimen áserlenip jazǵan poemasy. Onyń ústine Sultanmahmuttyń qara basynyń ózi de kóp muqtajdyq, joqshylyq kórgen edi. Óleńderi yza, qaırat kernegen boıdan qaınap shyqqandaı, ekpindi keledi.

Sultanmahmuttyń «Kedeıi» naq osyndaı mándi jazylǵan eńbegi. Jaı poemadan góri, jaı kórinetin tabıǵat kórinisterinen góri, ómirdiń naqtyly sýretin baıandaý — Sultanmahmuttyń «Kedeıinen» kórinedi.

---