InfoHub Logo

1921 jyly maýsym aıynyń orta kezinde «Sarysý» degen ózendi jaǵalap eki kisi tún qatyp kele jattyq. Qarqaraly ýezine qaraıtyn eldegi bir apaıǵa baryp kele jatyrmyz. Jezdemnen neshe jyl qolqalap ala almaı júrip, endi alyp kele jatqan jetegimizde bir atymyz bar. Aýzymen qus tisteıtin júırik. Jezdemniń janyndaı kóretin, taqymyna basqan jalǵyz aty. Buryn neshe jyl suraǵanda bermeýshi edi. Endi qyrǵa pochtovoılarǵa kóp shyǵatyn bolyp hám qazynaǵa at alýshylar da kóbirek shyǵa beretin bolǵan soń, jalǵyz atyn qashyryp jasyryp júrýge bir jaǵy qorqyp, bir jaǵy beımaza bolǵan soń, hám bir jaǵy aqyrynda meni de qımaǵandyqtan «Kókshybyq» atty kúrsinip-kúrsinip bergen edi.

Óz attarymyz da myqty, meıizdeı qatqan jaraý, bireýin ózimizdiń bolysqa qaraıtyn Sapaqbaıdikinen mingenbiz, bireýin Qosaıdar baıdikinen mingenbiz. Qyrda ury qatty. Eki orta elsiz, urydan qorqyp tún qatqan edik. Meniń qoınymda jeti oǵymen oqtaýly naganym bar.

Sarysý boıynda buryn syńsyp otyratyn Kishi júz, Altaı, Toqa, Taraqty degen elderden qazir bir el joq. Buryn yńyranyp, myńǵyryp, shalqyp otyratyn dáýletti elder sońǵy on shaqty jyldardyń ishinde maldan aıyrylyp, jalpy kedeı bolyp, kóp el burynǵydaı Sarysýǵa jaılaýǵa kóship kele almaıtyn bolǵan. Áli de bolsa kóshýge júgi sıatyn, kóshýge shamasy keletin elderdiń kóbi jańa tártipterge túsinbeı, mal salyqtarynan qashyp hám kólik salyqtarynan qashyp merzimdi jaılaýynan, el ortasynan qashyp aýa jaıylyp «Sarysýǵa» kelmeı, shet jaılap alysta qalatyn bolǵan. Al az da bolsa endigi Sarysýdy jaılaıtyn az elder de qazir Sarysýdan kóship ketken eken.

Endi Sarysýdyń en boıy elsiz.

Tún qatyp, tún jamylyp, at enteletip biz kelemiz. Tún kózge túrtse kórmeıtin qarańǵy. Jel joq. Aýa tynyq. Aspandy qap-qara qalyń tutas qara bult qaptap tunjyrap tónip, salbyrap tamyljyǵan. Qara bult mınýt saıyn qalyńdap tamyljyp, lashker, qalyń jańbyr bolatyn túri bar. Aýa birtúrli aýyr, ystyq, aýanyń qapalyǵynan adamnyń tynysy tarylady.

Shuqanaq, jaryq, tomarlardan jaltańdap, boılary kishkentaı bolsa da qarańǵy túnde shoǵyrlanyp, úlken kóringen butalardan da attarymyz jáne árbir dybysqa eleńdep anda-sanda pysqyryp, shulǵyp, qulaqtaryn tigip entelep kele jatty. Tóńirek tynysyn ishine tartqandaı únsiz, typ-tynysh, eshbir dybys bilinbeıdi.

Biz azyraq adasyńqyrap ketken ekenbiz. Ólkeniń jıegindegi Áıteke degen kisiniń tamyna kez boldyq. Sol tamǵa kez bolǵan soń azyraq betimizdiń burylyńqyrap ketkenin bilip, endi ózimizdiń aýyldardyń tusynan týra shyǵyp júrýge jáne jańbyr jaýyp ketse ózenniń boıyndaǵy kóp tamnyń, birine qorǵalap panalaýǵa ózendi joǵary órlep júrdik. Ózenniń sýy jylda quryp tartylyp, azyraq qana arnasynyń túbinde attyń shashasynan ǵana keletin sý qalatyn. Bıyl da sondaı eken, arnanyń jarynan onsha alys ketpeı aqyryn júrip kele jattyq. Ózenniń boıynda jarlardan basqa shı, tomar, shuqanaqtardan basqa jańbyr jaýsa panalaıtyn eshnárse joq. Jalǵyz-aq jóndi pana bolarlyq nárse — ózenniń eki jaǵynda jaǵalaı salynǵan baıaǵydan bergi úlkenderdiń tamdary.

Áıteke tamynan beri eki shaqyrymdaı joǵary órlep shyǵysymen kúnbatys jaqtan azyraq, uıtqyp jel turdy. Jel turysymen ile aspan kúrkirep, betimizge jańbyrdyń úlken-úlken tamshylary tıe bastady. Sol mınýtta qamshylar jaǵymyzdan shart-shurt etip naızaǵaı jarqyldap, jel qattyraq uıtqyp, ekpindep jańbyr da quıyp jiberdi. Naızaǵaıdyń shartyldaǵanynan, jarqyldaǵanynan attarymyz da osqyrysyp jalt-jalt etti. Qasymdaǵy Aıtjan da: «Oıbaı, al endi ólmeı Qulataı tamyna jeteıik, endi aldymyzda kóp alys emes shyǵar...» — dedi.

— «Shý!» dep basa-kókteı súrine-qabyna júrip kettik. Jańbyr shelektep quıyp ketti. Tún burynǵydan da meńireý qarańǵy boldy. Taǵy da naq tóbemizden naızaǵaı shatyrlap, oty qarańǵyda atqan myltyqtyń oǵyndaı otqa qyp-qyzyl qylyp alyp siltegen sym temirdeı kóz ashyp-jumǵansha jarq-jurq ete qalǵanda attarymyz da taǵy selk-selk etip, osqyryp, seltildep úrkisti, meniń de kózderimniń oty jarq ete túskendeı boldy. Jańbyr ekpindep quıyp tur. Lezde ystyqtap jeńiltektenip kele jatqan ústi-basymyz sýǵa malshyndy. Úıtkenmen kóp keshikpeı- aq, jyǵylǵan-súringenimizge qaramaı enteletip attarymyzdy osqyrtyp Qulataı tamyna kelip qaldyq.

«Qulataı tamy» degen jalǵyz tam emes, ártúrli dóńgek, shoshaq., tórt buryshty, jadaǵaı, bıik, alasa tamdary bar, jaı úlken, kishi molalary bar, eski, buzyla bastaǵandary bar, buzylmaǵandary bar, kóp tam. Bul jerge eń aldymen Qulataı baıdyń tamy salynǵan soń bul tamdardyń báriniń syrtynan «Qulataı tamy» dep júredi. Ólse de baıdy qurmettep, biz tamdardyń qasyna sheginińkirep, osqyryp burtańdaǵan attarymyzdy aıdap kele bergenimizde jańbyr biraz sırektep, naızaǵaı taǵy da ádeıi biz molalardyń, tamdardyń buzylǵan, úńireıgen-sańyraıǵandaryn kórsin degendeı shart-shurt etip, tamdardyń ústin jap-jaryq qylyp jiberdi. Aıtjan tamdarǵa kelgen soń, óz aýylyna kelgendeı qýanyp:

— ha-ha! «Qaı tamǵa enesińder» dep, jaryq qylyp tamdardy kórsetýin!.. Otaǵasy ǵoı, Qulekeń tamyna-aq qonaq bolaıyq!.. — dep tamdardyń, molalardyń ústi jańa jaryq bolyp ketkende talaı tamdardyń, molalardyń buzylǵan, qulaǵan úńgir-sańǵyrlaryn ap-aıqyn kórip qattyraq osqyryp, qorqyp-úrkip shegingen atyn aıdap tebinip úlken tamǵa qaraı júrdi. Men de jetek atty aıdap, óz atymdy tebinip Aıtjannyń sońynan júrdim.

Osqyrǵan attarymyzdy tebinip, aqyryn aıdap Qulataı tamynyń janyna keldik.

Men neden ekenin bilmeımin alańdap, buryn talaı túnderde júrgende talaı tamdarǵa, talaı taý, tasqa, talaı ıesiz qoralarǵa túnep júrgenderimde miz baqpaıtyn júregim azyraq lúpildegendeı bolyp, kóńilim qobaljyp elegizgendeı boldy.

Súıtse de attarymyzdy aıdap tamnyń at baılarynyń yq jaǵyna kelip túsip, attarymyzdy baılap tastap, tamnyń buzylyńqyraǵan esiginen ishine kirip-kirip kelip, tamnyń oń jaǵyna shyǵyp baryp, bir-bir tizemizdi búgip, tamnyń irgesine arqamyzdy súıep otyrdyq. Aıtjan otyrysymen kúbirlep «quran» oqı bastady.

Tamnyń ishi qarańǵy. Jańbyr shelektep jaýǵanyn qoıyńqyrasa da jel basymyraq qattyraq uıtqyp soǵyp, Qulataı baıdyń zamanynda qalyń, bıik qylyp salǵan úlken býtylke tárizdi, tóbesi qos tárizdi dóńgelek bıik shoshaq, tóbesin ıip kelip, búristirip, qyshtyń ózimen qalap japqan tamyn azyraq yzyńdatyp, jel óte qatty uıtqyp soqqanda azyraq solqyldatqandaı bolady. Tamnyń búristirip ıip keltirgen týyrlyǵynyń joǵarǵy jaǵynyń eki jaǵynda terezeniń ornyna jaryq túsirýge istegen eki tesigi bolatyn. Biraq ol tesikteri qazir qarańǵyda kórinbeıdi.

Naızaǵaı jarqyldaǵanyn qoıǵan joq. Aıtjan kúbirlep quranyn oqyp bolyp qolyn kóterip batasyn qyla bergende aspan qaq aıyrylǵandaı bolyp naızaǵaı shatyr-shutyr etkende, qarańǵy tamnyń ishi kózdi ashyp-jumǵandaı ýaqyt jap-jaryq bolyp ketkende, tamnyń ishindegi úsh-tórt qabyrdyń ar jaǵynda qara birdemege oranǵan, shatynaǵan úlken kózderi adamnyń syrtynan ótip ketkendeı, tamnyń irgesine jabysyp otyrǵan bireý kózime elesteı qaldy. Aıtjan bata qylýǵa kótergen qolymen betin sıpamastan meniń jeńimnen ustap, tartyp, dirildeńkirep sybyrlap: «Bolat... Oıbaı... kórdiń be?.. Kisini kórdiń be?.. Tamnyń irgesine jabysyp otyr?..» — dedi.

Men de sybyrlap: «Ia, maǵan da birdeme kóringendeı bolyp qaldy...» — dedim.

Aıtjan: «Sen anyq kórdiń ǵoı? Anyq kisi... Bizdi o da kórip qaldy... Ol bizdi ábden kórdi... Endi qaıttik? Oıbaı, aqyryn shyǵyp keteıik...» — dep, meniń jeńimnen tamnyń esigine qaraı tartty.

Men ózim de qoryqsam da, tamnyń esiginiń qashyqtyǵy bizge de, hám otyrǵan zatqa da birdeı bolǵan soń sybyrlap, aqyryn Aıtjanǵa:

«Tura tur... Ol bizge qastyq qylatyn birdeme bolsa bizdi shyǵara ma? Egerde adam bolsa bir sóz qataıyq. Egerde bizge qastyq qylatyn adam bolsa, ań, haıýan bolsa da biz de qarý qylaıyq, qoryqpa, bákińdi al, ashyp al... áıteýir aıanbaý kerek. Qoryqsaq qor bolǵanymyz...» — dedim.

Aıtjan sybyrlap: «Oıbaı, ózi adam emes-aý deımin...» — dep qorqyńqyraǵan soń men sybyrlap: «Tamǵa ákelgen óziń!.. Endi ne kórsek te birge kóreıik, tyrp etpe!» — dedim.

Aıtjannyń sózine qaramaı qoınymdaǵy nagandy sýyryp ala bergenimde naızaǵaı taǵy da shartyldap jarq ete qalǵanda qabyrǵaǵa jabysyp otyrǵan adam taǵy kórinip qaldy.

Nagandy tósep joldadym:

— Munda kim bar?.. Kim munda otyrǵan?.. Kimsiń, jaýmysyń, elmisiń?.. Jónińdi aıt, jaý bolsań atam!.. — degenimde:

— Allaı-aı. Ózderińiz kim edińizder?.. Aǵataılar-aı, ózderińiz jaı kisi me edińizder?.. Men... bir músápir adammyn jaýynnan qorǵalap otyrǵan, baǵanadan beri sizderden qorqyp otyr edim. Ózderińiz kim edińizder?.. — dep, otyrǵan adam qımyldap ornynan tura kelgendeı boldy.

Jińishke qaltyraǵan daýsynan, sózinen bul adamdy áıel eken dep oıladym. Jáne bir jaqyn adamy ólip osy tamnyń ishine qoıylǵan shyǵar da, soǵan bul áıel kelip otyrǵan shyǵar. Biraq mańynda jaıaý kelerlik jerde el joq bolsa kerek qoı?.. Bul qaıdan kelip otyrǵan áıel?.. «Jańbyrdan panalap otyrmyn», — deıdi. Qaıdan kelip panalap otyr bul...» degen oılar tez lezde oıyma keldi de:

— Qoryqpańyz, biz jaý emespiz, ózińiz áıel adamsyz ǵoı, munda naǵyp otyrǵan adamsyz?.. Qaıdan júrgen adamsyz?.. — dedim. Áıel jylamsyrap:

— Men bir sorly... Ózderińiz kim edińizder?.. Qaı elsizder? — dedi.

Men

— Toqamyz, qarakesek jaǵyna baryp, tún qatyp kelemiz... jańbyrdan qorǵalap keldik tamǵa... — degenimde áıel:

— Aǵataılar-aı, baýyrlarym ekensińder ǵoı. Maǵan bir járdem qyla kórińizder... Men qaryndastaryńmyn... Meni Arybaıdaǵy Jolaman Oqas ayyldaryna jetkizip tastaı kórińizder... Men sol Jolaman Oqastyń balasy Qudaıbergen degenniń qyzymyn...» -degende qasymdaǵy Aıtjannyń da ne sóılegenin esitpedim, ózimniń de taǵy neler sóılegenimdi bilmeımin, áıteýir: Qaraǵym-aý, Bátjan... Bátjanbysyń?.. Oıpyr-aý!.. Bátjan... Bátjan-aý!.. – dep Aıtjan ekeýmizdiń birdeı qarańǵy tamnyń ishindegi qabyrǵalarǵa súrine-jyǵyla, maltyǵa áıeldiń qasyna qalaı baryp qalǵanymyzdy bilmeımin... Endi Bátjannyń kim ekenin keleside aıtamyn...

1923 jyl

---