Erlik pen eldik - Mahambet urany
Erlik pen eldik – Mahambet urany
Mahambet ózgede joq ta, ózinde ǵana bar qudiretti qasıetimen
batyrlar tarıhynda da, aqyndar tarıhynda da jaryq juldyzdaı
jarqyrap jeke turatyn teńdesi joq dara da dana tulǵa!
(J. Qulıev)
«Erlik istelmese, eshkim de qalam terbemeıdi», ras! Abaısha aıtqanda «qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtymnyń» basyna túsken tarıh teperishteri qanshama? Ór de er Mahambetteı jalyndy aqyn jyrlary tarıh tereńine eriksiz úńilýge májbúr etpeı me? M. Shahanovtyń «Tórt ananyń» biri sanaǵan uly tarıhtyń rýhanı káýsar bulaq ádebıetimizben sabaqtastyǵy da osynda. Dana Abaı synaı baǵalaǵan «óleńi biri jamaý, biri quraý» aqyndar sapynan tabylmaı, halyq muńyn muńdap, qaıǵysy men qýanyshyn shynaıy jyrlaǵan, jalyndy jyrlardy dúnıege ákelgen aqyn ol. Mahambet jyrlary arqyly ózi ómir súrgen zamana shyndyǵy ashylmady ma? Halqymyzdyń HİH ǵasyrdaǵy tarıhyn zerdelesek te, ádebıetshi qaýym, biz, Mahambettiń óleńderinsiz ol dáýirge attap basa almaıtynymyz shyndyq.
Abaıdy «uly aqyn», Sákendi «tóńkerisshil aqyn», Sábıtti «halyq jazýshysy», Beıimbetti «kedeı tabynyń» jyrshysy» desek, Mahambetti qazaq ádebıetinde «jaýynger aqyn», «kúresker aqyn» sanaımyz nemese S. Qırabaevsha «erlik pen eldik jyrshysy» ataıtynymyz da oryndy.
Oıshyl Sartr «qudyqqa úńile berseń, ol ózine tartyp áketedi» deıtini qandaı danyshpandyq! Al Mahambet álemi she? Týra Abaıdy, Muhtardyń «»Abaı jolyn» oqı berseń, jańa dúnıelerge tereń boılaıtynyńdaı, Mahambet óleńderi de ár kez qaıtalap oqyǵan saıyn poezıa álemine degen qushtarlyǵyńmen qosa óz álemine engizip jiberetinin qaıtersiz
Bul turǵyda Mahambet jyrlary ǵylymı aınalymda júrse de, onyń psıhologıalyq ta, fılosofıalyq baǵytta áli zertteı berýdi qajet etetindigin aıtar edim. Onyń ishki álemi óte kúrdeli, asa sabyrlylyqpen, joǵary bilimdilikpen, aqyl - oı, parasattylyqpen kelýdi qajet etedi - aý. Búgingi mahambettanýshylar da onyń ishki álemine qadam basý jolynda. Aıtalyq, mahambettanýshy ǵalym Ońaıgúl Turjannyń «Mahambet – neırolıngvıstıkalyq turǵydan da, tujyrymdamalyq turǵydan da sheksiz zerttele berýge qabiletti álem» deýiniń ózi - aq kóp jaıttan habar berip turǵan joq pa? Nemese tórt jarym ǵasyrdan beri aǵylshyndar uly Shekspırdi zertteýin jalǵastyryp, shegine jete almasa, demek onyń ult tárbıesine qatystylyǵy joǵary deńgeıde bolǵany.
Endeshe nege Mahambet jyrlarynyń syryna álemdik dárejede úńilmeske? «Shandoz» atty eńbeginde zańǵar jazýshymyz Ábish Kekilbaev: «... tabıǵattan qalaǵan ýaqytynda tabyla bermeıtin asyldaı asa sırek kezdesetin qubylysqa» balaıdy. Tipti «ondaı qubylys tek qazaq túgil, barsha adamzattyń ǵumyrynda da kóp kezdese bermegendigin» de erekshe atap ótedi. Onyń «Mahambet – kádimgi on eki jilik, bir myǵym jumyr basty pendeniń ertegidegideı ańyzǵa aınalýynyń, tek ertegide ǵana kezdesetin ǵajaıyp erlerdiń qaıtadan shyndyqqa aınalýynyń taptyrmas bir mysaly» degeninen - aq uly aqyn janyn túsinýge, zertteýge qanshalyqty qajyr - qaırat pen sezim tereńdigi kerek ekenin boljaý qıyn emes. Mahambet ulttyq ıdeıamyzdy nasıhattaýymyzdyń basty tiregi bolýǵa tıis. Egemen elimizdiń tizginin ustar bolashaq urpaq Mahambet jyrlarymen sýsyndap, ondaǵy erlik sezimimen qarýlanýlary shart.
Ondaǵy otansúıgishtik qýat asa joǵary deńgeıde. Belgili bir kóterilýdiń nátıjesi, ıaǵnı qýaty óz dárejesinde úlken patshalyqty joıýǵa deıin aparatyny sıaqty óleń qýatynyń da sonshalyqty deńgeıdegi qasıeti bolatynyn eskerý de kerek bolar. Kez kelgen qoǵamda poezıanyń orny joǵary. Ol qoǵamǵa qajettini dál tappaıtyn ba edi? Óıtkeni poezıa qýatty sózden turmaq. Erlik pen eldik, kórkemdik, mahabbat, adamı qajettilikter – bári - bárin izdeseń, poezıa ǵana tanytar. Poezıa elge, qoǵamǵa qyzmet etýge tıis. Mahambet jyrlaryn túsiný rýhanı baıýǵa tárbıeleıdi. Jylatpaıdy, jigerlendiredi, kúńirentpeıdi, qýattandyrady, úreılendirmeıdi, shabyttandyrady. Mundaıda jaýynger aqyn jyrlarynyń qýatyn zerdeleıik.
Tarıhtan belgili HİH ǵasyrdaǵy iri tarıhı oqıǵa – 1936 - 1841 jyldardaǵy Batys Qazaqstanda Bókeı ordasynda bolǵan Reseılik patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasatyna qarsy kóterilgen qazaq halqynyń ult - azattyq qozǵalysy. Kóterilisshi sarbazdardy jigerlendire uly arman – azattyq álemine senimmen bastaý – ór aqynnyń basty maqsaty. Al halyq muraty Mahambettiń aqyndyq júregine nyq bekı uıalaǵan. Kúni búginge deıin óz oqyrmanyn erekshe sezimge bóleıtin aqyn jyrlarynyń qudiretti kúshi nede? Otanshyldyq rýhtylyǵynda, azat ómirge degen senimde, poetıkalyq qýattylyǵynda.
Mahambet jyrlaryndaǵy erlik taqyryby qos beıne arqyly ashylady: kóterilis basshysy Isataı beınesi jáne óz beınesi. Olardaǵy qaısarlyq, er minez – barsha jaýyngerge, búgingi urpaq sarbazdaryna ǵajaıyp ónege.
Qudaılady han uly,
İzdegen jaýy biz bolyp,
Jaý qarasy kórindi,
Jıylǵan ásker bilindi,
Isataı – basshy, men – qosshy.
Isataıdyń sol kúnde
Aqtaban aty astynda,
Dýlyǵasy basynda,
Zyǵyrdany qaınaıdy.
Mahambet ózgede joq ta, ózinde ǵana bar qudiretti qasıetimen
batyrlar tarıhynda da, aqyndar tarıhynda da jaryq juldyzdaı
jarqyrap jeke turatyn teńdesi joq dara da dana tulǵa!
(J. Qulıev)
«Erlik istelmese, eshkim de qalam terbemeıdi», ras! Abaısha aıtqanda «qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtymnyń» basyna túsken tarıh teperishteri qanshama? Ór de er Mahambetteı jalyndy aqyn jyrlary tarıh tereńine eriksiz úńilýge májbúr etpeı me? M. Shahanovtyń «Tórt ananyń» biri sanaǵan uly tarıhtyń rýhanı káýsar bulaq ádebıetimizben sabaqtastyǵy da osynda. Dana Abaı synaı baǵalaǵan «óleńi biri jamaý, biri quraý» aqyndar sapynan tabylmaı, halyq muńyn muńdap, qaıǵysy men qýanyshyn shynaıy jyrlaǵan, jalyndy jyrlardy dúnıege ákelgen aqyn ol. Mahambet jyrlary arqyly ózi ómir súrgen zamana shyndyǵy ashylmady ma? Halqymyzdyń HİH ǵasyrdaǵy tarıhyn zerdelesek te, ádebıetshi qaýym, biz, Mahambettiń óleńderinsiz ol dáýirge attap basa almaıtynymyz shyndyq.
Abaıdy «uly aqyn», Sákendi «tóńkerisshil aqyn», Sábıtti «halyq jazýshysy», Beıimbetti «kedeı tabynyń» jyrshysy» desek, Mahambetti qazaq ádebıetinde «jaýynger aqyn», «kúresker aqyn» sanaımyz nemese S. Qırabaevsha «erlik pen eldik jyrshysy» ataıtynymyz da oryndy.
Oıshyl Sartr «qudyqqa úńile berseń, ol ózine tartyp áketedi» deıtini qandaı danyshpandyq! Al Mahambet álemi she? Týra Abaıdy, Muhtardyń «»Abaı jolyn» oqı berseń, jańa dúnıelerge tereń boılaıtynyńdaı, Mahambet óleńderi de ár kez qaıtalap oqyǵan saıyn poezıa álemine degen qushtarlyǵyńmen qosa óz álemine engizip jiberetinin qaıtersiz
Bul turǵyda Mahambet jyrlary ǵylymı aınalymda júrse de, onyń psıhologıalyq ta, fılosofıalyq baǵytta áli zertteı berýdi qajet etetindigin aıtar edim. Onyń ishki álemi óte kúrdeli, asa sabyrlylyqpen, joǵary bilimdilikpen, aqyl - oı, parasattylyqpen kelýdi qajet etedi - aý. Búgingi mahambettanýshylar da onyń ishki álemine qadam basý jolynda. Aıtalyq, mahambettanýshy ǵalym Ońaıgúl Turjannyń «Mahambet – neırolıngvıstıkalyq turǵydan da, tujyrymdamalyq turǵydan da sheksiz zerttele berýge qabiletti álem» deýiniń ózi - aq kóp jaıttan habar berip turǵan joq pa? Nemese tórt jarym ǵasyrdan beri aǵylshyndar uly Shekspırdi zertteýin jalǵastyryp, shegine jete almasa, demek onyń ult tárbıesine qatystylyǵy joǵary deńgeıde bolǵany.
Endeshe nege Mahambet jyrlarynyń syryna álemdik dárejede úńilmeske? «Shandoz» atty eńbeginde zańǵar jazýshymyz Ábish Kekilbaev: «... tabıǵattan qalaǵan ýaqytynda tabyla bermeıtin asyldaı asa sırek kezdesetin qubylysqa» balaıdy. Tipti «ondaı qubylys tek qazaq túgil, barsha adamzattyń ǵumyrynda da kóp kezdese bermegendigin» de erekshe atap ótedi. Onyń «Mahambet – kádimgi on eki jilik, bir myǵym jumyr basty pendeniń ertegidegideı ańyzǵa aınalýynyń, tek ertegide ǵana kezdesetin ǵajaıyp erlerdiń qaıtadan shyndyqqa aınalýynyń taptyrmas bir mysaly» degeninen - aq uly aqyn janyn túsinýge, zertteýge qanshalyqty qajyr - qaırat pen sezim tereńdigi kerek ekenin boljaý qıyn emes. Mahambet ulttyq ıdeıamyzdy nasıhattaýymyzdyń basty tiregi bolýǵa tıis. Egemen elimizdiń tizginin ustar bolashaq urpaq Mahambet jyrlarymen sýsyndap, ondaǵy erlik sezimimen qarýlanýlary shart.
Ondaǵy otansúıgishtik qýat asa joǵary deńgeıde. Belgili bir kóterilýdiń nátıjesi, ıaǵnı qýaty óz dárejesinde úlken patshalyqty joıýǵa deıin aparatyny sıaqty óleń qýatynyń da sonshalyqty deńgeıdegi qasıeti bolatynyn eskerý de kerek bolar. Kez kelgen qoǵamda poezıanyń orny joǵary. Ol qoǵamǵa qajettini dál tappaıtyn ba edi? Óıtkeni poezıa qýatty sózden turmaq. Erlik pen eldik, kórkemdik, mahabbat, adamı qajettilikter – bári - bárin izdeseń, poezıa ǵana tanytar. Poezıa elge, qoǵamǵa qyzmet etýge tıis. Mahambet jyrlaryn túsiný rýhanı baıýǵa tárbıeleıdi. Jylatpaıdy, jigerlendiredi, kúńirentpeıdi, qýattandyrady, úreılendirmeıdi, shabyttandyrady. Mundaıda jaýynger aqyn jyrlarynyń qýatyn zerdeleıik.
Tarıhtan belgili HİH ǵasyrdaǵy iri tarıhı oqıǵa – 1936 - 1841 jyldardaǵy Batys Qazaqstanda Bókeı ordasynda bolǵan Reseılik patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasatyna qarsy kóterilgen qazaq halqynyń ult - azattyq qozǵalysy. Kóterilisshi sarbazdardy jigerlendire uly arman – azattyq álemine senimmen bastaý – ór aqynnyń basty maqsaty. Al halyq muraty Mahambettiń aqyndyq júregine nyq bekı uıalaǵan. Kúni búginge deıin óz oqyrmanyn erekshe sezimge bóleıtin aqyn jyrlarynyń qudiretti kúshi nede? Otanshyldyq rýhtylyǵynda, azat ómirge degen senimde, poetıkalyq qýattylyǵynda.
Mahambet jyrlaryndaǵy erlik taqyryby qos beıne arqyly ashylady: kóterilis basshysy Isataı beınesi jáne óz beınesi. Olardaǵy qaısarlyq, er minez – barsha jaýyngerge, búgingi urpaq sarbazdaryna ǵajaıyp ónege.
Qudaılady han uly,
İzdegen jaýy biz bolyp,
Jaý qarasy kórindi,
Jıylǵan ásker bilindi,
Isataı – basshy, men – qosshy.
Isataıdyń sol kúnde
Aqtaban aty astynda,
Dýlyǵasy basynda,
Zyǵyrdany qaınaıdy.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
