InfoHub Logo

Adamzat mádenıeti tarıhynda alfavıt pen jazýdyń mańyzy erekshe. Jazý – adamdardyń keńistik pen ýaqytqa táýeldi bolmaı, áleýmettik ómirdiń barlyq salasynda keń túrde qarym-qatynas jasaýyna múmkindik beretin qural. Ár halyqtyń rýhanı, mádenı ósýin, damý deńgeıin kórsetetin  áleýmettik máni zor qubylys retinde jazý - ótken men búgingini, búgin men keleshekti jalǵastyratyn altyn kópir. Elimizdiń búgingi jetken bıigine shyǵýy jolynda jazý mádenıetimizdiń de óz úlesin qosqanyn joqqa shyǵarmaımyz. Sebebi jazý – mádenıettiń ajyramas bir bólshegi. Al jazýdyń ózgertilýi sol halyqtyń mádenı ómirine, áleýmettik psıhologıasyna áser etedi. Halyqtyń ǵasyrlar boıy ıgergen barlyq jetistikteri jazý murasy arqyly tanylady. Bir jazýdan ekinshisine kóshý halyqtyń osy rýhanı baılyqtan sýsyndaýynan qosymsha qıyndyq keltirýi múmkin. Sondyqtan alfavıt pen jazý máselesine áleýmettik lıngvısıka turǵysynan jete nazar aýdarǵan jón dep bilemiz. Osy oraıda, qazaq jazýy tarıhynda alǵashqy túren salýshy, qazaq til biliminiń atasy Ahmet Baıtursynov esimin qurmetpen eske alamyz. Sol kezeńde, ıaǵnı HİH ǵasyrdyń sońynan bastap, Ahmet Baıtursynov eńbek etken alǵashqy kezeńde, qazaq halqynyń ózge túrki halyqtary sıaqty 4-5 ǵasyr boıy qoldanyp kelgen arab jazýy qazaq tiliniń dybystyq júıesin tolyq bere almaıtyny, onyń túrki tilderine jaramsyzdyǵy men kemshilik jaqtary baspasóz betterinde  aıtylyp, qazaq jazýyn jetildirý kerek degen másele kóterile bastaǵan edi. Mine, osy kózqarastardy óz maqsattaryna sheberlikpen paıdalanǵan N.I.Ilmınskıı bastaǵan mısıonerler arab jazýynyń kemshilikterin synaı otyryp, qazaq jazýyn birden orys grafıkasyna kóshirý ıdeıasyn ýaǵyzdaı bastady.N.I.Ilmınskııdiń pikirinshe, alfavıtti  qaı halyq bolsa da, dinmen baılanysty qabyldaǵan, mysalǵa, evropa halyqtary latyn alfavıtin – latyn shirkeýi, orystardyń alfavıti – slaván shirkeýi, al musylman elderiniń arab jazýy ıslam dininiń taralýymen baılanysty qabyldanǵan. Arab jazýy – musylman halyqtaryn ıslam dinimen baılanystyrýshy úlken qural. Sondyqtan, Ilmınskıı bastaǵan patsha ókimetiniń mısıonerleri, túrki halyqtary jazýyna orys alfavıtin engizý arqyly «eki qoıandy bir oqpen óltirýge bolady»: birinshiden, olardy musylman dininen aırýǵa bolady, ekinshiden, orys grafıkasy arqyly olardy birtindep tilinen, dininen aıyryp, pravoslavıe dinine kóshirýge bolady dep eseptep, bul áleýmettik máselege erekshe mán berip, tipti, osy maqsatqa óz qandastarymyzdy da aralastyryp, bireýdiń qolymen kúl kóseý saıasatyn qyzý qolǵa alǵan edi [1.3]. 

N.I.Ilmınskıı 1883 jyly qazan qalasynda basylyp shyqqan eńbeginde bylaı dep jazdy: «Orys mektepterinde tárbıelenýshi qazaq jastary arasynda, sóz joq, musylman dinine salqyn qaraǵanmen, óz ana tilderin janyn sala súıetinder bar. Solarǵa orys alfavıti qazaq tiliniń ózindik ereksheligin saqtaýdyń negizgi amaly dep uǵyndyra alsaq, olar qazaq tiline orys alfavıtin engizýde kóp nársege kómektese alar edi»[1.4]. Mine, osyndaı pikirlerden-aq, jazý máselesin áleýmettik saıasat quralyna aınaldyryp, halyq taǵdyryn óz maqsattaryna qaraı ózgertýdi oılaǵan prof. N.I.Ilmınskııdiń mısıonerlik saıasatyn anyq baıqaýǵa bolady. Osyndaı ýaǵyzǵa ergen keıbir qazaq oqyǵandary qazaqtyń eski jazba tilin «tatarshına», «arabshına» dep jaǵymsyz qylyp kórsetýge qosylyp ketti [2.273]. Al bul kózqarastardyń áleýmettik saıası astaryn tereń túsine bilgen A.Baıtursynov «qazaqtyń dini, tili, jazýy sumdyq pikir, sýyq qoldan tynysh bolarǵa kerek. Qazaqty dininen aıyrýǵa bolmasa, jazýynan da aıyrý bolmaıtyn jumys…  Dinmen baılanysqan jazý din joǵalmaı, joǵalmaıdy»,- dep jazdy [3.437]. Ol tek óz kózqarasyn bildirip qana qoımaı, «1910 jyldardan bastap arab jazýy taza sol kúıinde qazaq tili úshin qolaıly emestigin baıqap, ony qazaq tiliniń dybystyq júıesine ıkemdep, qaıta túzýdi qolǵa aldy» [4.283]. Sóıtip, A.Baıtursynov reformalaǵan qazaq grafıkasy dúnıege kelip, 1924 jyly Orynborda ótken qyrǵyz-qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh quryltaıy ony resmı túrde qabyldady. Bul álipbıdi halyq «Baıtursynov alfavıti», «Baıtursynovtyń tóte jazýy» dep atasa, sol kezdegi orystyń belgili ǵalymdary, profesorlar E.D.Polıvanov  pen N.F.Iakovlev óte joǵary baǵalady. N.F.Iakovlev óz sózinde jaqsy alfavıt birneshe ǵylymı talaptarǵa jaýap bere alatyn bolýy kerek. Ol talaptardyń negizgileri mynalar: 1. Alfavıtte áripter sany tildegi sóz maǵynasyn aýystyra alatyn dybystar /fonemalar/ sanyna teń bolýy kerek; 2. Alfavıtte áripter sany óte kóp bolmaý kerek t.b. Osy negizgi eki qasıet qazaqtyń sıngarmonıalyq alfavıtine tán. Al sıngarmonıalyq alfavıt pen sıngarmonıalyq orfografıaǵa qosymsha tańba – dáıekshiniń endirilýi úlken ǵylymı jańalyq boldy deıdi [5.79]. Kezinde profesor Q.Jubanov ta osy arab grafıkasyna negizdelgen jazýǵa qarsy aıtylyp júrgen pikirlerdiń negizsizdigin aıtyp, osy jazýdyń avtory A.Baıtursynovtyń eńbegin joǵary baǵalaǵan edi [6.581].  E.D.Polıvanov bul jazýdy «Baıtursynovskıı alfavıt» deı otyryp, «…endi túzetýdi qajet etpeıtin, tarıhı turǵydan alǵanda kemeldengen, jetilgen ulttyq grafıka» dep ǵylymı turǵyda joǵary baǵalady [4.283]. Al bul jazýdyń naǵyz ǵylymı baǵasyn tanytyp, Baıtursynovtyń usynǵan jazýy men álipbıiniń qudirettiligi men tylsym syryn ashyp, onyń jazýy álemdik deńgeıdegi ǵylymı jańalyq bolǵanyn elimiz egemendik alǵannan keıin qorǵaǵan doktorlyq dısertasıasynda Tashkenttik ǵalym Mahambet Júsipuly jan-jaqty dáleldep bergeni ǵylymı qaýymǵa belgili jaı. Sonymen, A.Baıtursynovty arab alfavıtin tuńǵysh reformalaýshy jáne soǵan sáıkestendirip, emle erejelerin qurastyrýshy, qazaq jazýy men álipbıiniń taǵdyryn sheshken ǵulama ǵalym dep bilemiz. A.Baıtursynov jasaǵan alfavıttiń áleýmettik lıngvısıkalyq jetistigi qandaı desek, tómendegi máselelerdi atap kórsetý qajettigi týyndaıdy:

Ǵalym qazaq tilinde 24 túrli dybys bar, onyń beseýi daýysty, on jetisi daýyssyz, ekeýi jarty daýysty dybystar ekenin aıtyp: «bul dybystardyń ishinde «q»  hám «ǵ» ylǵı jýan aıtylady, «k», «g» hám «e»  ylǵı jińishke aıtylady. Ózge 19 dybystardyń hár qaısysy birde jýan, birde jińishke aıtylady. Egerde  bul 19 dybystyń  jýan aıtylýy úshin bir belgi, jińishke aıtylýy úshin bir belgi kerek desek, … onda 19 dybysqa 38 belgi kerek bolar edi. Buǵan daıym jýan aıtylatyn «q» men «ǵ» – ny qosqanda, daıym jińishke aıtylatyn «k», «g», «e» - lerdi qosqanda, bárine 43 belgi  kerek»,- deıdi [3.324]. A.Baıtursynov qazaqtyń sıngarmonıalyq sóılesiminiń barlyq qasıetterin jazylym prosesinde tolyq qamtý úshin osy 43 túrli dybysty dáıekshini qosqanda 25 belgimen jazý tehnıkasyn oılap tapqan;

Dybystyń jińishkeligin arnaıy tańba – dáıekshimen belgiledi. Dáıekshi sóz quramyndaǵy daýysty jáne daýyssyz dybystyń, sonymen birge, búkil sózdiń tolyq jińishke dybystalýyn bildiredi;

Sóz quramyndaǵy daýyssyz dybystar daýysty dybystarǵa táýeldi, ıaǵnı daýysty dybystardyń jýan–jińishkeligine qaraı daýyssyzdardyń da jýan-jińishke bolatyndyǵyn anyqtaǵan;

Arab grafıkasy negizinde jasalǵan jańa áripterdi engizgen. Bir sıngarmofonemanyń qyzmetin sóılesim prosesinde birneshe dybystar atqarady. Olar birine-biri uqsamaýy da múmkin. Osy sıngarmodybystardy sıngarmofonemanyń pozısıalyq sıngarmotúrleri deıdi. A.Baıtursynov osy fonologıalyq prınsıpterdi- -qazaq tiliniń dybys júıesiniń sıngarmofonemalyq jáne sıngarmopozısıalyq klassıfıkasıasyn – jasady; [5. 47].

A.Baıtursynov fonema statýsyna ıe bolǵan jáne fonema statýsyna ıe bolmaǵan dybystardy naqty ajyratqan, sóıtip alfavıti men orfografıasynda jeke /arnaıy/ árippen tek sıngarmofonemalardy, ıaǵnı sóz maǵynasyn ózgertetin fonologıalyq edınısalardy belgilegen; [5. 49]. A.Baıtursynov tómendegideı problemalyq saýaldarǵa jaýap bergen: 1/. Nege bir túrli fonetıkalyq jaǵdaıda dybystar ár túrli dybystalady /syz –siz/; 2/. Nege alfavıtke sóılesim prosesinde qoldanylatyn dybystardyń barlyǵyn jeke áriptermen tańbalaý múmkin emes?; 3/ Nege alfavıttegi árip tańbasy ár dybystyń emes, akýstıka – artkýlásıalyq jaǵynan uqsas dybystar tobynyń, dybystyq tıptiń, belgisi bolady: «N – n- n»(ton- tón);  4/  bir- birimen akýstıka – artıkýlásıalyq jaǵynan uqsas ári tolyq uqsas emes dybystar toby men adamnyń oılaýyndaǵy dybystardyń psıhologıalyq beınesi arasyndaǵy baılanysta qarym-qatynas bar ma? [5.63].

Eger A.Baıtursynov qazaq tili sıngormofonemasyn jýan- jińishke bolyp bólinetin eki sıngarmovarıasıalardan turady dep anyqtamaǵan  jaǵdaıda,óziniń sıngarmoalfavıti men sıngormoorfografıasyn álem ǵalymdary joǵary baǵalanǵandaı bıik deńgeıde jasaı almaıtyn edi [5. 57];

A.Baıtursynov  pozısıalyq prınsıpti,fonemanyń pozısıalyq túrleri jáne fonema dybystar qory uǵymdaryn jalpy til bilmi áleminde birinshi bolyp zerttep,anyqtaǵan [5.59];

Baıtursynov qazaq tili dybys júıesinde sıngormojýan /q, ǵ/ jáne sıngormojińishke /k, g, e/ dybystardy ajyratyp, olarǵa jeke tańba arnady. Iaǵnı, túrki til áleminde tuńǵysh bolyp jýan-jińishke sıngarmokorrelásıany anyqtady, juptalǵan sıngarmokorreláttik dybystar  sanyn naqty belgilegen  [5.23].

A.Baıtursynovtyń qazaqtyń ǵylymı termınologıasyn qalyptastyrýdaǵy  eńbegi  erekshe dep bilemiz. Ol termınderdi qazaq tiliniń ishki múmkindigi arqyly jasaý jaǵyna erekshe kóńil bólgen (bastaýysh, baıandaýysh, basqarma, habarlama, t.b.).  Ókinishke oraı, A.Baıtursynovtyń ıdeıalaryn 1937-1938 jyldary ákimshilik- ámirshilik júıe tunshyqtyryp, 1990 jyldarǵa deıin tilimizdi, jazýymyzdy orystandyrý baǵyty tolyq ústemdik quryp keldi. 

Ǵalym basqa tilden engen sózder tilimizdiń tabıǵatyna, aıtylý sazyna keri áser etetinin, ana tilimizdegi sózimiz shubarlanyp, áýeni buzylatynyn aıtyp, sondyqtan  basqa tildiń sózin óz tilimizdiń dybystyq ereksheligimen aıtý kerektigin eskertken edi. Mysaly: orysta  «h»dybysy joq, sondyqtan ony olar «g» dybysymen  aıtatynyn bilemiz. Sondyqtan  óz tilimizdiń tabıǵatyna  nazar aýdarǵan jón. Osy  oraıda ǵalym: «Tili joǵalǵan halyqtyń ózi de joǵalydy»dep tujyrym jasaǵan edi.

Ǵalym óziniń qurastyrǵan alfavıtine «h, H» dybystaryn engizbegen. Sebebi «h» dybysyn odaǵaı  sózderde ǵana  (ah, ýhileý) kezdesedi dep, «Bul áripti qazaq álippesinen shyǵarǵanda munymen jazylatyn  sózder  az dep shyǵaryp edik. Az bolǵanmen tilde bar dybys bolǵan soń, joqtyǵy seziletini kórinedi», - deıdi.  [5.88]; Al  «h» dybysy arab, parsy sózder  arqyly enip, qazaqtyń óz sózderi bolyp ketken (adal – halal,aram – haram), sondyqtan ony saqtaý kerek deıdi. [ 5.385]. Qazirgi jazýymyzda «h» dybysynyń fonemalyq qasıeti jóninde birizdilik bolmaýy sebepti (habar-qabar, qosh-hosh) jazýda  qıyndyq keltirýde. A.Baıtursynov «h, h, s, ch, v, f, sh»  dybystardy qazaq tiliniń sıngormofonemalar quramyna endirmegen, olarǵa arnaıy tańba arnalmasa  da, qosymsha áriptermen  qalaı jazý joldaryn kórsetken: [5.30].

A.Baıtursynov saýatty jazýdy bizge ósıet etken. Alaıda keıbir jaǵdaıda saýatty jazý máselesine áli de kóńil bóline bermeıtin tustardy  kórip, qynjylýǵa týra keledi. Mysaly, kóshedegi jarnama, adamdardyń aty- jóni, jer-sý attary t.b.

Ǵalym «ı, ý»  jarty daýysty dep kórsetken edi. Qazirgi kezde de bul dybystar statýsy jóninde keıingi kezge deıin birizdilik bolmaýy saldarynan jazýda qıyndyq keltirip júrgeni belgili (tıyn- ty+ıyn, sý – suý).

A.Baıtursynov arab jazýynan bezip, latyn grafıkasyna kóshýdiń bir artyqshylyǵy, qajettiligi bolyp turmaǵynyn aıtyp, «latynǵa almastyrǵanynan enetin paıda kóp bolsa nemese latyn áripin alý mashaqaty, shyǵyny arab áripin túzýden az bolyp shyǵatyn bolsa, …. latynmen bolýdy jón der edik. Ol joq.», - dep, búkil túrki halqyna ortaq bolǵan arab grafıkasy negizindegi jazýdy jaqtaıdy [3.410]. Shyndyǵynda  da, bir grafıkadan ekinshisine asyǵys kóshý saldary birqatar qıyndyqtar keltirgeni aıan. Mysaly: túrik halqy alǵashqy  prezıdenti Atatúrik kezinde arab jazýyn tastap, latyn grafıkasyna kóshti. Sol kezde «q,k» dybystaryn tańbalaý úshin latynnyń bir «k» árpi  ǵana alynǵan edi. Qazir 70 jyl ótken kezdegi urpaq jýan q dybysyn da, jińishke «k» dybysyn da, «k» tańbasy arqyly jińishke aıtatyn bolǵan. Sondaı - aq, «á» dybysyn latynnyń «e» tańbasymen belgilenýi saldarynan «á, e, e» dybystary durys oqylmaıtyn dárejege  jetken. Al azerbaıjanda «ń» dybysy bolǵanmen alfavıtte tańbalanbaýy da osyndaı kemshilikke jol bergen. Ózbekterdiń «ń» dybysyn «ng» dep eki tańbamen belgileýi saldarynan endi ony eki dybys etip oqý qalyptasqan. Qazaq tatarlary, qyrǵyzdar men túrkimender  de «k-k, ǵ-g» dybystaryn jińishke bir árippen tańbalap júr. Demek, qazaq jazýynyń negizin qalaǵan A.Baıtursynov álipbıinde mundaı kemshilikke jol berilmegenin qazirgi jazý mádenıetimizden de baıqaımyz.

A.Baıtursynovtyń eńbekteri arqyly qazaq tiliniń  tabıǵaty sıngarmonızmge negizdelgen  tanıtyn bolsaq,  onyń eńbekteri jarıalanǵannan soń 70 jyl ótkende ǵalym Á.Júnisbekovtiń doktorlyq dısertasıasynda  A.Baıtursynov ustanǵan prınsıptiń durystyǵy, ıaǵnı qazaq tilinde fonologıalyq qyzmetti sıngarmonızm atqaratyndyǵy dáleldendi [7].

Qoryta aıtqanda, A.Baıtursynov ana tiline áleýmettik lıngvısıkalyq turǵyda erekshe mán bergen. Ol: «…hár jurt balasyn áýeli óz tilinde oqytyp, óz tilinde jazý – syzý úıretip, óz tiliniń júıesin bildirip, jolyn tanytyp, balalar ábden daǵdylanǵannan keıin, basqasha oqyta bastaıdy. Biz de tilimiz buzylmaı saqtalýyn tilesek, ózgelershe áýeli óz tilimizben oqytyp, onan soń basqasha oqytýǵa tıispiz», - degen edi [3.142]. Sondyqtan «Atanyń azdyrmaı bergen  múlkin, qolymyzǵa alyp byt–shytyn shyǵarsaq, ol unamdy is bolmas»,- dep bilemiz [3.399]. Osy oraıda, A.Baıtursynovtaı dara tulǵanyń ósıeti, qaldyrǵan murasy til janashyrlarynyń alǵa ustar baǵdarshamy bolýǵa tıis. Tilimizdi taza ustaımyz desek, orfografıa máselesinde A.Baıtursynov ustanǵan prınsıpterdi basshylyqqa alyp, ana tilimizdiń múmkindigin tolyq paıdalanyp, óz tilimizdegi ǵylym sózderin qalyptastyryp,  syrttan kirgen termınderge balama taýyp, nemese tilimizdiń dybystyq erekshelegine saı jazýymyz qajet dep bilemiz.

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Álippe aıtysy – Qaraǵandy: QarMÝ, 1990 – 106 b
2. Ýálı N.  Ahmet Baıtursynuly  jáne  qazaq jazýynyń ontogenezdik damýy  // Ulttyq rýhtyń uly tini / - Ǵylymı maqalalar  jınaǵy. – Almaty: Ǵalym, 1999 268-281 b
3. Baıtursynov A. Til  taǵylymy.- Ulttyq rýhtyń uly tini / - Ǵylymı maqalalar  jınaǵy.  Almaty:Ana tili; 1992 –448 b
4. Májitaeva Sh. Qazaq (arab) jazýynyń tarıhy haqynda // Ulttyq rýhtyń uly tini / - Ǵylymı maqalalar  jınaǵy- Almaty, Ǵylym, 1999  281-288 b
5. Júsipuly M. Ahmet Baıtursynov jáne qazirgi qazaq tili fonologıasy – Almaty, Ǵylym, 1998 – 216 b
6. Jubanov Q. Qazaq tili jónindegi zertteýler.- Almaty: Ǵylym,1999.-581 b
7. Djýnısbekov A. Sıngarmonızm  v kazahskom ıazyke – Alma-Ata: Naýka, 1980 –78 s

Ahmet Baıtursynov jáne ulttyq tanym máseleleri.
Aımaqtyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıasynyń materıaldyry. 16 naýryz, 2007. – Qostanaı:
(Qostanaı MPI, 2007. - 36-39 b) Sadýaqas Nurbol Abdýllauly