InfoHub Logo

Naýryz – kóktemniń alǵashqy aıy. Parsysha «jańa kún» degen maǵyna beredi. Shyndyǵynda, naýryz aıdyń aty emes, jyl basy meıramynyń ataýy. Qazaqtar naýryz merekesin (ulystyń uly kúni – jyl basy retinde toılaý dástúrimen aı atyna aınaldyryp jibergen. Naýryzdyń 22-inde kún men tún teńeledi.
Sáýir – kóktemniń ekinshi aıy. Arabsha «ógiz» degen maǵynany bildiredi. «Ógiz» – kún jolyndaǵy shoqjuldyzdyń aty. Qazaqtar ony aı aty retinde qoldanyp ketken. Sáýirdiń erteden kele jatqan qazaqsha aty «kókek» bolatyn. «Kókek – ushqalaq, jeńiltek qus, óz atyn ózi shaqyrady. Sońdyqtan bul sóz jaǵymsyz mánde aıtylady» degen oımen ony sáýirmen almastyrǵan.
Mamyr – kóktemniń sońǵy aıy. Jyl qustarynyń mamyǵyn tógip, kól jaǵasyna uıa salyp mamyrlaıtyn, semiretin kezi. Eski túrki tilinde «mamyr» toqshylyq, semirý degen maǵynany bildiredi. Osy aıda mal da ońala bastaıdy.
 

Maýsym – jazdyń alǵashqy aıy. Arabtyń «mezgil» degen sózi. Shóp shabý, pishen daıyndaý maýsymyna baılanysty aı aty osylaı atalǵan. Úndi, Eýropa tilderinde «maýsym» sózimen tórkindes «mýsoń» termıni «jazda muhıttan qurlyqqa, al qysta  qurlyqtan  muhıtqa qaraı soǵatyn jel» degendi bildiredi.
Shilde – jazdyń ekinshi aıy. Parsy tilinde (shillá) «qyryq» degen maǵynany bildiredi. Jazǵy qyryq kún shildeniń negizgi ystyq kúnderi osy aıda ótedi. Ol áýelde qyryq kúndik mezgil retinde aıtylyp, keıin otyz kúndik aı retinde qoldanylyp ketken. Shildede kúnniń uzaqtyǵy qysqara bastaıdy.
Tamyz – jazdyń sońǵy aıy. «Kúıdirý» degen maǵynany bildiredi. Tamyzdyq sózi de osy maǵynadan týyndaǵan. Tamyz aıynda aptap ystyqtan shóptiń basy sarǵaıyp, qýraı bastaıdy. Pisken egin orylady. Osy qubylystarǵa baılanysty bul aıdy keıde «sarsha-tamyz» dep qosarlap aıtady. Iaǵnı «sarsha» sóziniń arǵy tegi - «sary shaq», ejelgi túrki sózi.
 

Qyrkúıek – kúzdiń alǵashqy aıy. Osy aıda qoı men eshkiniń tóldeý ýaqytyn kóktem aıyna keltirý úshin qoshqar men tekege kúıek baılaıdy. Bul sharýa qyrda, óris basynda ótkiziledi. Sol sebepti «qyr» jáne «kúıek» sózderin biriktirip, aıdy «qyrkúıek» atap ketken.
Qazan –kúzdiń ekinshi aıy. Parsy tilinde «kúz» degendi bildiredi. Bul aıda egin orylyp, jemis-jıdek jınalyp, qambaǵa, qazanǵa túsedi. Jerde qalǵanyn sýyq soǵyp, úsik shalady. «Qazan soǵý» degen osy maǵynany bildiredi.
Qarasha – kúzdiń sońǵy aıy. Jerdiń oty ketip, bet-bederi qońyrqaı tarta bastaıdy. Aı atynyń «qarasha» dep atalýy da osyny megzeıdi. Qarashada qar túse bastaıdy, muny halyq «qarashanyń qary» dep ataıdy.
 

Jeltoqsan – qystyń alǵashqy aıy. «Jel» jáne «toqsan» degen túrki sózderiniń birigýinen shyqqan. Iaǵnı, úsh aı jeldi jáne borandy degen uǵymdy bildiredi. Bir toqsanda úsh aı bolatyny kópke belgili. Ejelgi túrikter jel aıy nemese toqsan dep te ataǵan. Jeltoqsannyń 22-inde kún barynsha qysqarady.
Qańtar – qystyń ekinshi aıy. Qańtar – eski túrki sózi. Kúnniń barynsha qysqaryp, baılanǵandaı qańtarylyp turyp qalýyna oraı «qańtar» dep ataǵan. Budan keıin kún uzara bastaıdy, «Qańtarda kún qarǵa adym uzarady» deıdi halyq.
Aqpan – qystyń sońǵy aıy. «Aqpan» - qazaqtyń «aq yqpa», ıaǵnı boran degen sózinen shyqqan. Osy aıda keletin amaldy «Aqpan-daqpan alty kún, aıazymen jeti kún» degen. Bul jeti kún naǵyz qys ortasyna keledi. Qar jaýyp, jel turyp, boran, burqasyn bolady. Aıaz kúsheıedi. Maldyń jutqa ushyraýy osy aıda bastalady. Olar taýdy yqtap, aǵashty panalaıdy. Aıdalada adasyp, ashtyq pen sýyqtan qyrylyp qalady. Jut degenimiz – osy.

Kúndelikti tirshiligimizde qoldanyp júrgen kún qaıyrýdyń júıesin «azamattyq aı» nemese «dástúrli aı» dep ataıdy. Osymen birge, keıde shoqjuldyzdyq aıdy da qoldanamyz. Shoqjuldyzdyq aıdyń esebi kóktegi juldyzdar boıynsha júrgiziledi jáne arasy bir aıǵa teń. Iaǵnı, Kún Jerdi 365 táýlikte aınalyp shyqqanda on eki shoqjuldyzdy basyp ótedi.

---