InfoHub Logo

Jırenshe

Bir kúni Jırenshe hannyń úıinde otyrǵanda bir adam hanǵa syıǵa bir pisken qazdyń etin alyp kelgen eken. Sonda han Jırenshege:

— Sen sózge de shebersiń jáne ár nárseniń bárine de sheber shyǵarsyń, myna qazdyń etin men, hanym, eki hanzada, eki qanykeı, ózińmen jeti adamǵa birdeı qylyp bólshi, — depti.

Sonda Jırenshe oılanbaı, pyshaǵyn qynynan sýyryp alyp, áýeli qazdyń basyn kesip alyp:

— Mine, siz ári hansyz, ári halyqtyń basysyz, bul basty siz turǵanda kim jeıdi? — dep, basty hanǵa beripti. Eki aıaǵyn kesip alyp, eki hanzadaǵa: «Sizder atańyzdyń izin basyp, han bolarsyzdar»,— dep, eki hanzadaǵa beredi. Eki qanatyn kesip alyp: «Sizder jatjurtqa barsańyzdar, osy eki qanatpen ushyp bararsyzdar», —dep, eki qanatyn eki qanykeıge beredi. Qazdyń kót jaǵyn kesip, báıbishege: «Siz ári hanymsyz, ári báıbishesiz, bul — qazdyń jaıasy. Bul jaıany siz turǵanda, kim jeıdi?» — dep, hanymǵa beredi.

— Men bas jeıtin han emespin, jaıa jeıtin hanym emespin, aıaq jeıtin hanzada emespin, qanat alatyn qanykeı emespin, maǵan qazdyń ortasy da jaraıdy, — dep, qazdyń bar etin alyp, úıine júrip ketipti.

 

Jırenshe men Aldar

(I nusqa)

El aýzyndaǵy Shyǵaıbaı, Aldar kóse áz-Jónibek kezinde boldy /10-ǵasyr/. Jánibek qaraýynda boldy. Aldar óte qıalshyl, sózge usta adam boldy. Bir kezde han men bıdiń qata istegen bıligin taýyp, el aldynda bir oıyn ashatyn boldy.

Jánibek kóseni elden joıýǵa bılerge aqyldasty. Tapqan amaldary: aýyr suraq qoıalyq, suraqty tapsa, at basyndaı altyn bereıik, tappasa, elden qýalyq dep, ýádelesipti.

Jánibek: «Sonda oǵan qandaı suraq qoıasyzdar?» — deıdi. Kóseniń qasynda eki shal serigi bar edi, biriniń saqaly — aq, shashy qara, biriniń saqaly — qara, shashy aq eken. Aldardyń ózi kóse eken, deıdi. Bıleri:

— Birinshi, kóse ne úshin kóse boldy? Muny tapsyn. Ekinshi, kóseniń bir seriginiń saqaly aq, shashy qara, ne úshin bulaı boldy? Sony tapsyn. Úshinshi, bir seriginiń saqaly qara, shashy aq, ne úshin bulaı boldy? Muny tapsyn, — desipti. [Muny tapqan Jırenshe edi].

Jánibek Jırenshege buıryq qyldy:

— Osy úsh adam erteń meniń aldymda jaýap bersin, sony jetkiz,—dedi.

Jırenshe álgi eki shaldy taýyp, kósege qosyp, úsheýin jaıaý aıdap, hannyń ordasyna ákeledi. Ordaǵa jaqyndaǵanda Jırenshe:

— Anaý hannyń ordasy, hanǵa baryp, jaýap beresińder,— dep, ózi: «Anaý aýylda jumysym bar», —dep júrip ketti.

Kóse shaldardan:

— Han bizdi nege shaqyrdy, bildińizder me? — dep suraıdy. Shaldar:

— Bilmedik, — dep jaýap beredi. Sonda kóse:

— Bilmeseńizder, men úıreteıin. Han bizden aýyr suraq suraıdy, tapsaq, bir dorba altyn beredi; tappasaq, darǵa asady, bolmasa, elden aıdaıdy.

Shaldar kóseden:

— Jánibektiń suraıtyn suraǵyn bizge úıret, altyndy sen al, — dep jalynady. Kóse:

— Maqul, —dedi.

Kóse birinshi shalǵa úıretedi:

— Meniń saqalym aǵarǵany, qaıǵym kóp. Saqalym qaıǵynyń qarsy aldynda turdy. Shashym bórkimmen qaptalǵandyqtan, eshnárse baıqamaı, qara kúıinde turady. Jánibek: «Ne qaıǵy kórdiń?» — dese, mynadaı de:

«Qatyn shaıpy, ul tentek, ekeýledi, eı, hanym,

Ótpes pyshaq, júrmes at, tórteýledi, eı, hanym!

Er qartaıdy, mal taıdy, altaýlady, eı, hanym, dersiń»,—depti.

Kóse ekinshi shalǵa úıretedi: «Meniń shashym anamnan týǵańda birge shyǵa týǵan emes pe, bul saqalym jıyrma jasqa kelgen soń shyqty emes pe? Jasy úlken shashym buryn aǵarmaı, qaıtedi? Eger shashym jıyrma jastan bastap shyqqany qate bolsa, elimnen sura dersiń».

Bul úsh jaýapker Jırensheniń shaqyrýy boıynsha hanǵa keldi. Jánibek:

—  Úsheýińnen suraq suraımyn: suraqty durys tapsań, úsh dorba altyn berem, tappasań, elden shyǵasyńdar, — dedi. Jánibek:

—  Kóse, bet aldyńda erlerdiń saqaly ne murty joq, buǵan ne sebep? — dedi.

Kóse:

— Bóksem ákeme, keýdem shesheme usaǵan, — dedi. Jánibek:

— Seniń saqalyń qara, shashyń nege buryn aǵarǵan, buǵan qandaı sebep boldy? — dedi.

Bular kóseniń úıretken sózin aıtyp, otyra berdi. Jánibek úsheýine úsh dorba altyn tastady. Kóse altyndy han aldynda óz dorbasyna salyp, kóterilip, kete berdi.

Bir kezde ordaǵa Jırenshe kelip:

— Jaýapkerler keldi me? — dep surapty. Jánibek:

— Kelip, jaýap berip, qutylyp ketti. Shaldarǵa tıisti altyndy kóse meniń aldymda óz dorbasyna salyp, alyp ketti. Sondyqtan kóseniń úıretkeni bilindi, — deıdi. Jırenshe:

— Qý kóse, shaldarǵa obal qylǵan eken. Eń bolmasa, sol jarym altyndy sózben jeńip alaıyn, —dep Jırenshe kóseni qýady. Úılerine jetkizbeı qýyp jetip, toqtap, kóseden suraq surady:

— Jer ortasy qaısy, el ortasy qaısy? Qudaıdyń haq buıryǵy qaısy? —deıdi Jırenshe. Kóse:

— Jap-jaqyn edi ǵoı, —dep, moınyn soza berip, qarap:

— Baıeke, atyńyzǵa minip, qarap aıtaıyn, boıym jetpeı tur,—dedi. Jırenshe atyn berdi. Kóse atqa minip, aýlaǵyraq bir tóbege shyǵyp, jaýap berdi. Kóse aıtady:

— Jer ortasy osy eken. El ortasy da osy eken. Bizdi aıdaǵanda sen atty, biz jaıaý edik, endi men atty, sen jaıaý, Qudaıdyń haq buıryǵy degeniń osy eken, — dep, atyn bir uryp, júre beripti. Jırenshe jaıaý qaldy. Jırenshe:

— Jyǵylǵan jerim de, uıalǵan jerim de osy,—dep, hanǵa keldi.

 

Jırenshe men Aldar

(II nusqa)

Jırenshe hannyń zamanynda Aldar kóse degen bir pysyq bolǵan eken. El kúndep, Aldar kóse degen bir qý shyqty dep, hanǵa jamandapty. Bir kúni Jırenshe han Aldar kóseni shaqyrtypty. Aldar kóse jaıaý hanǵa kelipti. Teginde, Aldar kóseniń jaıaý júretin ádeti eken. Aldar kóse úıge kirip kelse, sálem bergen, han sálem alyp, qolyn basyna qoıypty. Sonda Aldar kóse tilin jalańdatypty. Ol óıtkende, han óz qulaǵyn ustapty, onda Aldar kóse qarnyn túrtipti de, qoldaryn qýsyrady. Sonda han oǵan basyn ızep, ıh pa qylyp edi. Aldar kóse keregeniń basyndaǵy bir baspaq dildásin alyp, júrip kete beredi. Sonda jıylyp otyrǵan áleýmet:

— Taqsyr-aı, álginiń alyp ketkeni ne? — depti. Han:

— Dildá,—dedi.

— Taqsyr! Pendesiń dep, óıtip dilde alǵan soń sizdi, tipti, qurtady, ony qaıtyp alyńyz, biz alyp kelip berelik, — dedi de, artynan bir adam qýyp kelipti de:

— Meni han jiberdi, «Aldar kóse jer ortasyn kórsetip bolmasa, alǵan dildámdi qaıtaramyn» deıdi, — depti. Sonda Aldar kóse:

— Jaraıdy, men jaıaýmyn, atyńdy bere tur. Atyńa minip kórseteıin, — dep, atqa minip alyp, jan-jaǵyna qoqyraıyp qarapty da, jerdegi baspaǵymdy áperińizshi, -— dep, baspaǵyn alyp, astyna qoıyp, jer ortasy — osy seniń atyńnan aırylǵan jeriń bolady, — dep júrip ketipti. Bul qaıtyp hanǵa barǵanda el hannan:

— Han, sen Aldar kóseniń qylysqan isparlarynyń mánisin aıt, —-dep suraǵanda han:

— Men basymdy kórsetkenim — basqa bále qaıdan degenim edi. Ol «Basqa pále — qyzyl tilden»,—dep, tilin jalańdatty. Qulaǵymdy ustaǵanymda, ol qursaǵyn kórsetip, qulaqqa tıgen sýyq sóz qursaqqa baryp, muz bolar, — dep jaýap qaıtardy. Qolyn qýsyrǵany tilegim bar degeni edi. Onyń tilegin berdim. Altyn alyp ketti, —depti han.

 

Jırensheniń taǵy bir aıtqan sózi

Han bir kúni:

— Osy Jırensheni neǵylsaq ta, jeńe almadyq, endi osyny bir jeńýge ádis jasaıyq, — dep, bir jigitke:

— Sen erteń erterek bizdiń úıge kelip otyryp, Jırenshe úıge kirip kelgende qatty qylyp bir osyrdaǵy úıden shyǵa jónel. Sonda men Jırenshege «usta» deıin, sonda ne der eken? — depti.

Erteńine jigit hannyń aıtqanyn istep, Jırenshe úıge kirip kelgende osyryp, tura jónele bergende han Jırenshege «usta», — depti. Jırenshe jigitpen jarysa dalaǵa shyǵyp, biraz kidirip, esikten qaıta kelipti.

Han:

— Ustadyń ba? —degende, Jırenshe:

— Balasy qashyp ketti, ákesin ustap ákeldim, — dep, bir adamnyń kepken qý boǵyn hannyń aldyna tastaı beripti.

Sonda han uıalǵanynan:

— Mynaǵan daýa bolmas! —dep kúlip jiberipti.

 

Áz-Jánibek, Jırenshe, Kóse

Áz-Jánibek han Syrdyń oń jaǵynda otyrady eken, bir kúni Syrdyń sol jaǵyndaǵy elge jarlyq qylady:

— Baıtaldarym qulyn tastap jatyr, aıǵyrlarynyń daýsy maza bermeıdi, aıǵyrlaryn qyrsyn! —deıdi. El han jarlyǵynan qorqyp, sasady, jyıylys qylyp, aqyldasady. Jınalǵan jurttyń ishinen bir kóse shyǵyp:

— Sender saspańdar, hannyń jaýabyn men bereıin, maǵan bir túıe, bir kebeje, shashy qara, saqaly aq bir shal, saqaly qara, shashy aq bir shal jáne bir serke berińder! — dedi.

Jurt osy aıtqandaryn taýyp beredi. Sodan keıin kóse hanǵa jóneledi. Hannyń aýylynyń shetine kelip:

— Hanǵa jolyqqan kisi qalaı jolyǵady? — dep suraıdy.

— Minip kelgen kóligin keıin tastap, daýys estıtin jerden «sáleýmáleıkim, aldıar!» dep, qol qýsyryp barady, — deıdi. Kóse ol aıtqandy istemeı, túıesine mingen boıymen qasyndaǵylaryn alyp, hannyń úıiniń tusyna baryp, úshke deıin:

— Sóıles-aý, — dep daýystady. İshkim úndemedi.

— Myna shirkinge kók túndik kelip qalǵan eken, — dep, keıin baryp túsip, eki shaldy eki jaǵyna otyrǵyzyp, ózi ortasynda shyntaqtap, qısaıyp jatady.

Serkeni túsirip, baılap, túıesin shóktirip qoıady. Han kóseniń bul isine ashýlanyp:

— Ana shaldyń basyn alyńdar! — dep, kisi jumsaıdy. Hannyń jumsaǵan kisisi kóseniń otyrǵan túrin kórip, hanǵa qaıta keledi.

— Otyrǵan túri bir túrli qyzyq. Ózi qý kóse eken, eki jaǵynda eki qarty bar, bir serke baılaýly tur. Túıesi shógerilgen, ortasynda ózi shyntaqtap jatyr, basyn shabýdy laıyq kórmedim, —dedi.

Muny estigen soń han kóseniń jatqan jerine keldi. Han jaqyndap kelgende kóse shyntaqtap jatqan kúıinde:

— Sáleý-máleıkim, aldıar han! — dedi. Han:

— Ýa, kósem, túıe mingeniń qalaı? Kóse:

— Túıe minsem, Qyrymdaǵyny kórip, qaýip-qaterden aman qalýǵa sebep bola ma dep oılaımyn. Han:

— Túıege kebeje nege teńdeısiń?

— Túıege kebeje jaraspaı ma?

— Ýa, kósem, serke alyp júrgeniń qalaı?

— E, hanym, bilmeısiń be?

— Bilmeımin.

— Bala ekensiń ǵoı, mal jaqsysy — serke, adam jaqsysy erke degen.

— Ýa, kósem, shashy aq, saqaly qara qartyń ne?

— Shash saqaldan jıyrma bes jas úlken emes pe? Sondyqtan ol aǵarǵan ǵoı.

— Shashy qara, saqaly aq qartyń ne?

— Munyń aty shaban, qatyny jaman, atqa minse, tebingen, úıde otyrsa, keıigen, sondyqtan munyń saqaly aǵarǵan.

Han óziniń kisilerine sybyrlap:

— Munyń qoltyǵynda tesigi bar shyǵar, sóz keýlep, shyǵa beredi ǵoı, buny sýǵa túsirip, qoltyǵyn qaraıyq, — dedi.

— Ýa, kóse, sýǵa túsesiń be?

— Túseıik.

Ózge jurt sýǵa túskende kóse men han keıinirek qaldy. Sonda han kósege:

— Túspeısiń be, kóse? —dedi.

— Jolyńdy berseń, túseıin.

— Bereıin, tús! —dep han ózi sýǵa tústi. Kóse kóılektiń jeńin, dambalynyń balaǵyn býyp, túıip jatty. Sonda han:

— Ýa, kóse, nege býynyp, túıinip jatyrsyń? —dedi.

— Bilmeımin. Á, hanym, bala ekensiń ǵoı! Osy sýdyń boıynda alpys pyshaǵyn taptap, bizderin saqtap otyryp syrlasqan, syrlasyp otyrǵanda sý tasyp, alpysy da sýǵa ketken, sol ýaqta alpys pyshaq pen biz saptary tómen qarap, júzderi, úshteri joǵary qarap, sý túbine ornap qalǵan. Men sol pyshaq pen bizden qorqyp, býynyp, túıinip jatyrmyn, — dedi. Han sýdan shyǵyp:

— Mynany qyzylaýyzǵa aparyp, qondyryńdar, — dedi.

Hannyń kisileri kóseni qyzyl ıtterdiń ortasyna aparyp,tastady. Tań atqansha qyryq qyzyl ıtti qoınyna salyp barǵan sapysymen qyryp, óltirip tastady. Tańerteń hanǵa kelip, sálem berdi. Sonda han:

— Aman-esen keldiń be, kósem?-—dedi. Hannyń bir kisisi turyp:

— Aman-eseni qurysyn, qyzylaýyzdardy qyryp kelipti, — dedi.

— Ýa, kósem, qaıtamysyń? — dedi han.

— Qaıtpaımyn. Jırenshege jolyǵyp, qaıtamyn.

— Joq, kóse, Jırenshege qarama, men ony jibereıin,—dedi.

— Qoı, jibermeısiń!

— Jibereıin, ýa, kósem, qyzylaýyzdardy qyryp tastaǵanyń qalaı?

— Bizdiń aýyldyń qoılaryn kúnde qasqyr qyryp jatyr, soǵan paıdasy tımegen soń qyzylaýyzdyń keregi qansha, qyrmaı, qaıteıin?! Han:

— Bizdiń aýyl Syrdyń ber jaǵynda, sizdiń aýyl ar jaǵynda. Qasqyrǵa ne aıla qylsyn, qalaı qorǵasyn? — dedi. Kóse:

— Endeshe bizdiń aýyldyń aıǵyrlarynyń daýsy seniń baıtaldaryńa qaıdan estiledi? — dedi.

Han úndeı almady. Kóse júrip ketti. Artynan hanǵa Jırenshe keledi. Kóseniń kelgenin, aıtqan sózderin han Jırenshege bastan-aıaq aıtyp ótti. Jırenshe: «Men oǵan baraıyn», — dep edi, han:

— Oıbaı, barma! Kisiden tosylatyn emes, qý kóse kórindi, — dedi. Jırenshe shydamaı, kóseniń artynan ketip qaldy. Jırenshe kóseni qýyp jetip, artynan kelip, sálem berip edi, kóse sálem almady. Sonan soń kóldeneńnen kelip, sálem berip edi jáne qaramady. Qarsy aldynan shyǵyp, sálem berip edi, sálemin aldy. Sóılesip, amandyqqa kelgen soń Jırenshe aıtty:

— Artyńnan sálem berdim, almadyń, mánisi ne?

— Artymnan ıt úrýshi edi.

— Kóldeneńnen bergende nege almadyń?

— Kóldeneńnen qatyn sóıleýshi edi, sabaz erdiń minezi qarsy kelip sálem berý, sondyqtan aldymnan bergen sálemdi aldym, — dedi. Jırenshe:

— Ýa, kóse, jer ortasy qaıda?

Kóse:

— Ýa, men túıege minip, jer ortasyn boljaı almaı kelemin, astyńdaǵy atyńdy bere tursań, jer ortasyn bilip bereıin,— dedi.

Jırenshe attan túsip, atyn berdi. Kóse atqa minip alyp, túıeni jetelep, olaı bir, bulaı bir, jortyp-jortyp kelip:

— Jer ortasy — tóbe, el ortasy kere degen, boljap kelip qarasań, seniń turǵan jeriń jer ortasy eken, — deıdi de, atty saýyrǵa bir salyp, Jırenshege qaramastan tartyp, júrip ketti.

Kóse sol jolynda eline qaıtyp kele jatyr, bir aýyldyı shetinde bıe saýyp turǵan bir qyzǵa kelip:

— Saýar kóbeısin, sódegeı bıkesh, — dedi. Sonda qyz:

— Tursam, túzeler, seniń aýzyń emes, — dedi.

— Tilińdi Qudaı kessin! — dep, atty saýyrǵa bir salyp, kóse tartyp otyrypty.

---