InfoHub Logo

Ózińdi óziń tanysań,
Jaratqan ıeńdi de tanısyń.

Muhammed paıǵambar

Ulanǵaıyr sary dalany ıemdengen Shyńǵys han tórt balasynyń ishinde Joshyny jaqsy kóre tura, ákelik synshylyǵy óz aldyna, bılik ustaǵannyń bıigirekten barlaıtyn ádetine baǵyp, Joshydan óziniń baqtalasyn da kórmeýshi me edi. Muragerlerine enshi bólgende Joshyǵa qazaq jeriniń zerli belbeýindeı jalpaq sary dala — Qazaq dalasynyń Tkindigi atanǵan Saryarqa tıesili bolǵanyn dereknama rastaıdy. Osynaý keń saharanyń tóri Ulytaýda dúnıege kelgen qazaq zıalylarynyń kóshin jalǵastyrýshylardyń bel ortasynda óz ornyn alǵan Ǵaınıjamal esimdi namysty qyz kindik qany tamǵan ólkesin «Ulytaý... qazaq tarıhynyń talaı ǵasyryna kýá bolǵan, qazaqtyń basyn biriktirgen áz Táýkeni osy Ulytaý baýraıynda aq kıizge otyrǵyzyp, han kótergen, aıbarly Abylaıdyń jaılaýy bolǵan, Kenehannyń joryq joldaryna aınalǵan, er Edigeniń óz tilegimen denesi bıigine jerlengen, Asan ata «Jeruıyǵy» atap, báıbishesi Tanaǵa topyraqtyń osy jerden buıyrýyn qalaǵan, Joshy jatqan, Aqsaq Temirdiń izi qalǵan» dep dáripteı jónelip, ońaılyqpen tejele almaı tebirenetin kıeli topyraq Ulytaýdyń bir silemi Órkesh taýynyń baýraıyndaǵy atajurtyna degen mahabbatyn pash etýden esh jalyqpaıdy.

...Osy Órkeshtiń baýraıynda qaıyńdy toǵaı ishindegi aınadaı betin tuńǵıyq degen ǵajap ósimdiktiń aq, alqyzyl reńdi gúlderi perdeleı jaýyp jatatyn kórkine kóz toımas kóldiń jaǵasynda ótti balalyq shaǵy! Áserli tabıǵaty men aıaly alaqanynda áldılep ósirgen týǵan jerin Sóz júzinde maqtan tutyp qana qoımaıdy, Ulytaýyn ulyqtaǵan bir jýrnalıs eńbegimen tanylsa, sonyń biregeıi sanalyp, tarıhtyń kómeski tartqan tustaryn qaǵyp-silkip, aıshyqty órnegimen taspaǵa jańǵyrtyp túsirgen eńbeginiń biri de biregeıi de sanalatyn «Ulytaý... Ǵasyrlar úni» derekti fılmi Ǵaınıjamal Baıǵaraqyzynyń shyǵarmashylyǵyndaǵy orny erekshe týyndy!

Esine alsa...

Ulytaý jaıynda kınotaspa jasaý nıetimen jolǵa shyqtyq... Túsirilim kezinde IýNESKO uıymdastyrǵan «Kishi jibek joly» kerýenimen jolymyzdyń qıysýy bizdiń adal nıetimizdiń jaratqan ıem tarapynan da quptaý alǵandyǵynyń aıǵaǵy sekildi. Sol kerýen fılmniń ónboıynda ǵasyrlar toǵysýynyń sımvolyndaı sán-saltanatty tizbegimen kóz qýantady. Osy kórkem kórinistiń júrek shymyrlatar áserin kórermenge jetkize aldyq-aý deımin. Sáttiliktiń nyshany... Derekti fılm kórkemdigimen qatar tarıh taǵylymdaryn ózek etýimen de qundy. Dombaýyl mazary qazaq dalasyna ıslam kelmeı turyp boı kótergen tárizdi. Qazaq jerinde Dombaýyl mazary birnesheý deıdi. Onyń da syryna úńilip, anyq-qanyǵyn kóne tarıhtyń qum beldeýlerin ashatyn kez alda. Erden mazarynyń qysh kirpishin buzdyryp ákelip úı salǵan kisiniń órtenip ketken úıi, Qaramendeniń er-toqymyn suratqan jaýyngerdiń kókeıindegi oıyn ákesiniń tap basýy, Alasha hannyń mazary, Erdenniń mazaryn kótergen has sheber Seraly jaıyndaǵy hıkaıa... Aqsaq Temir joryǵyndaǵy Altyn shoqyǵa qatysty oqıǵa da jalpy aıtqanda, Jezqazǵan óńirinde izi qalǵan ǵulama ǵalymdar jaıyndaǵy estelikterde bolsyn, tarıhı kórkem dúnıelerde bolsyn, aýyz toltyra, aıyzyn qandyra aıtylǵan, qalam qarymy jetkeninshe talaı sańlaq jazýshy aǵalar maıyn tamyza, shyraıyn keltire jazǵan, jaza de beretin shoqtyǵy bıik tarıhy ańyzdardyń biregeıi. Óıtkeni kórgeninen, estigeninen árkimniń alar áseri ár túrli. Kórý bar da, túısiný bar. Sondyqtan 1936 jyly Ermıtajǵa alynyp, keıin sátti kún týǵanda egemendi elimizge qaıtarylǵan tańbaly tastyń tarıhy áli talaıdy tamsandyrar qundy derek, máıekti ańyz. «Aqmeshit» áýlıe taýyndaǵy úńgirdiń qasıeti jaıly áńgimeler de tarıh betterine úńiltip, baýraı túsedi. Oǵan derekti fılmniń dybystyq árlenýin qosyńyz. Qulaqqa jaǵymdy ári kórermenin ǵasyrlar qoınaýyna, tarıh ıirimine baýrap, jan-dúnıeńdi baıyta túsedi.

El-jurtyn saǵynyp barǵan bir saparynda qarshadaı qyzǵa sol óńirdegi kári kóz, kóne qulaq qarıalardyń dýaly aýzymen aıtylǵan batasy teris ketpegenge uqsaıdy. Ulytaý jaıly derekti dúnıeni tamashalaǵan atalary sol óńirden túlep ushqan túlekterge, atap aıtqanda qazaqtyń aıtýly uldary Kamal men Tóregeldige qaratyp «Ataqtaryń dardaı, eńbekteriń de ulanǵaıyr, degenmen, týǵan ólkeni pash etken Ǵaınıjamaldyń eńbegi bıigirek!» dep baǵalaǵanynan artyq baǵa joq eken, oılap qarasa! Mártebesin ósirgen onyń eńbeginiń el nazaryna ilinip, baǵalanýy edi... Ulanǵaıyr qazaq dalasynan Ulytaýdy ǵana bólip alyp dáripteýmen tynǵan eken dep oılaý jónsiz bolar edi, Kóksheniń talaı sańlaq serisin dúnıege ákelgen «Seriler elin» de derekti dúnıe arqyly madaqtaǵan Ǵaınıjamal kókjıegin saǵym kómkergen sary dala, taý-tasyn alalap kórgen emes.

Qazaqy qany bar kıno -, telejýrnalıst mamannyń qoltańbasy aıshyqty órnektelgen, joǵary baǵasyn ádil alǵan fılmderdiń biri — «Ulytaý... Ǵasyrlar úni» týyndysy 1991-shi jyly Saratov kınofestıvaliniń júldesin ıemdendi. Jezqazǵan ólketaný murajaıynyń dırektory Bahtıar Qojahmetov degen azamat derekti túsirilim avtoryna «Ulytaý» jaıynda túsirilgen taspany on úsh ret qatarynan tamashalaǵanda da týǵan ólkeniń, taý-tasynyń baǵa jetpes qadirine bas ıe otyryp, mereılenip, kórgen ústine kóre túskisi kelgenin aıtyp qońyraý shalǵanynda, tolqyǵanyn jasyra almaǵan Ǵaınıjamal tabanyn qasıetti topyraǵyna tirep, uly maqsat jolyna órlegen jastyq jyldaryn saǵynyshpen eske alady...

«Ónip-óspeıtin dán bolmaıdy, topyraǵyn taýyp kóktese» degen sóz Ulytaýdyń baýraıynda, asyl topyraqta shyr etip dúnıege kelgen talanttardyń qaı-qaısysyna da arnalyp aıtylsa kerek.

Adam boıyna daryǵan týabitti talantynyń kózin ashyp, talabyna nur jaýǵyzatyn da tóńiregindegi janashyr, qoldaýshy adamdar. Qatarlastarynan erekshelenip turatyn, talaby da, qabileti de kózge erte túsken kishkentaı nemeresi Ǵaınıjamal «maǵan hatshynyń qyzy bolǵanym úshin muǵalimder bestik baǵa qoıady» dep qurbylarynyń sóz etkenine namystanyp, úıge jylap kelgende, «Sen sabaqqa daıyndalyp barǵanyń ras pa? Olaı bolsa, muǵalimniń saǵan óte jaqsy baǵa qoıýy da durys emes pe? Al, ózderinen daralanyp, oza shapqan júırikti sóz qylatyn ádeti bar qazaq keshe de, búgin de, erteń de bolmaı qoımaıdy, endeshe sen olar úshin jaýapty emessiń. Sen óz mindetińdi adal oryndap, bógde sózge qulaq aspa!» degen ájesiniń sózin ómirde de, eńbekte de berik ustanymǵa aınaldyrǵan Ǵaınıjamaldyń zerdeli de oıly bolyp eseımeýge haqysy joq edi. «Kim bolam dese, sol bolý, uly adamnyń isi, qolynan kelgeni ǵana bolý ár adamnyń isi» degen qaǵıdany da oılap tapqan qazaq, tegi, namys janýǵa kelgende aldyna jan salmaıtyn qasıet ıesi ǵoı.

Óz teginen sóz qozǵap, «el bastaǵan erge baı, sóz bastaǵan sheshenimen dańqy shyqqan, qol bastaǵan batyrlar týǵyzǵan Naıman atanyń Sarǵaldaq eliniń qyzymyn. Bala kezimnen aldymda úlgi tutar ákem Baıǵara Tursynbaev — aýdandyq partıa komıtetiniń ıdeologıalyq hatshysy boldy. Óte ádil, aqyldy ári saýatty jan edi. Sondyqtan da kishkentaı kezimnen aýdandyq, respýblıkalyq gazet-jýrnaldardan bastap «Pravda» gazeti men «Sovetskaıa kúltýra», «Lıteratýrnaıa gazeta» sıaqty basylymdardyń bárin oqyp óstim. Qazaqtyń belgili jýrnalıs-jazýshysy, ónertanýshy, memleket qaıratkeri Kamal Smaıylovtyń tulǵasy mamandyq tańdaý sátinde meniń baǵdarshym, úlgi etken adamym boldy. «Kamal kókem sıaqty ataqty jýrnalıs bolamyn. Ádilettiń aq sózin sóıleımin» degen maqsatym jolynda tabandylyq pen eńbekqorlyqty tirek tuttym. Arman jeteginde Almatyǵa kelip, 1976-shy jyly sol kezdegi S.M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýntversıteti, búginde Ál Farabı atyndaǵy Qazaqtyń Ulttyq Ýnıversıtetiniń jýrnalısıka fakúltetine oqýǵa tústim. Jýrnalıs mamandyǵyn alyp shyqtym...» degen suhbaty arqyly osy qasıetti de qadirli mamandyqtyń ıesi bolý úshin alǵashqy ómir baspaldaǵynyń sátti de maqsatty bolǵanyn ańǵartady.

Oqý bitirgen jyly daryndy qalamger, bilikti basshy Qaltaı Muhamedjanovtyń qaramaǵyna «Jańa fılm» — «Novyı fılm» jýrnalyna redaktorlyq qyzmetke alyndym. Sodan soń Memlekettik Kınematografıa komıtetinde, «Qazaqtelefılm» stýdıasynda redaktorlyq qyzmetter atqardym. Shyǵarmashylyq jemisti kezeń — 1985-1995 jyldar aralyǵynda «Qazaqtelefılm» stýdıasynda redaktor, senarıst, rejıser qyzmetin atqara júrip, seksenge jýyq derekti fılmder men múltfılmder jasaýǵa qatysqanym mamandyǵymdy barynsha ıgerip, jemisin tatqan jyldarym dep aıtar edim. Ónerdiń osy salasynda qulashty keń jaıa talpynyp, izdenis, eńbek, shyǵarmashylyq nátıjelerine qol jetkizgenim — ómirdegi aıqyn súrleý-soqpaǵymdy keıingilerge qalyptastyryp ketken izim dep te batyl aıta alamyn.

Men kıno salasyna eńbekke alǵash aralasqan kezderi qazirgideı erkin shyǵarmashylyq serpilis bolmaıtyn. Keńestik ıdeıa aıasynda birsaryndy, birinen biri aınymaıtyn fılm-konsertter túsirile beretin. Ábden kóz úırengen daǵdyly janr qansha sapaly, qyzǵylyqty bolǵanmen, kórermenderdi taptaýryn bolǵan birsydyrǵy týyndylar jalyqtyryp jiberetini ras ta. Biraq, sol zamannyń ustanymymen árkim óz oıyn sharyqtata, erkin samǵaı alatyn qanatty qıalǵa keń óris berilmeıtin. Degenmen, men óz shyǵarmashylyq qarymymdy baıqamaq nıetpen batyl usynysymdy engizdim. Álgi taptaýryn súrleýden shyǵyp, fılm-konsertterdiń ornyna naqty eńbek adamy, óner, shyǵarmashylyq ıeleri jaıynda monolog, portretter jasaýǵa kiristim. Bul meniń alǵashqy shyǵarmashylyq jetistikterim boldy.

Osy áńgimeniń basynda atalǵan derekti fılmder meniń shyǵarmashylyq jolymdaǵy alǵan asýlarym, jıǵan qazynam, ulttyń óner tarıhyna qosqan úlesim dep te batyl aıta alamyn. Adam rýhynyń bıikteýi, ósýi onyń jan-dúnıesiniń qajettiligimen, sol qajettilikti qalaı óteı alatyndyǵymen ólshenýi tıis dep oılaımyn. Tula boıynda qazaqtyń qany bar óz eliniń perzenti ǵana kindik qany tamǵan topyraǵynyń, dúnıege ińgálap kelgende alǵash tynystaǵan, boıyńa dem bergen saf aýanyń qadir-qasıetine qaıtkende jetpek? Týǵan jerin, elin súıe bilgende ǵana. Men de óz elim Qazaqstanymdy, onyń taý-tasyn, kedir-budyryn, topyraǵynda syr bop tunǵan ata-baba tarıhyn, óz ultym qazaǵymdy, onyń shyrǵalańdy ómir soqpaǵyn, asyl qasıetterin, nebir jábir-japa shekkizgen buralań joldaryn, qıyndyqtar men syn saǵattarda alǵan sabaǵyn, qalyptasqan daǵdysyn, joǵaltqan, saqtap qalǵan, keıingige mura bop qalar qadirlisin shyǵarmashylyǵymnyń bastaýy — qaınar kózi ári taýsylmaıtyn ózegi etip aldym.

Óshpeıtin, kómeskilenbeıtin, tarıhtyń qoınaý-qatparynan izdegen janǵa menmundalap turatyn eń izgi taqyryp men úshin osy. Ónerdi, bilimdi, eńbekti qasterlegen óz ultymnyń aıaýly perzentteriniń beınesin somdap, halyq maqtanyshyna aınaldyrǵanym, eńbegimniń aqtalǵany der edim.

Shákirt tárbıesi adamdy únemi izdenis ústinde júrýge, oıdyń toqyramaýyna kómektesedi. Óıtkeni, ustaz bolý — ulaǵatty bolý. Qyzym men ulym ekeýi de jýrnalısik mamandyqty tańdady. İzbasar urpaqtarym aman-esen, nemere súıgen áje bolýdyń jónń bólek. Qyzym Aınur Asanova jýrnalıs, «Asyl arna» kanalynyń beldi qyzmetkeri. Óziniń «Islam kids», «Hochý znat» jáne «Mıloserdıe» degen avtorlyq baǵdarlamalary bar. Ulym Almaz Asan redaktor-aýdarmashy, ekonomıs, «Qazaq Ýnıversıteti» baspasynyń dırektory. Tipti, tuńǵysh nemerem Nurashan «Asyl arna» kanalynyń telejúrgizýshisi. Men úıde de, jumysta da maman daıarlaýmen shuǵyldanyp júrgen adammyn.

Teorıalyq ári tájirıbelik quraldarmen jabdyqtalǵan óz sheberhanam bar. Oqý baǵdarlamasy júıelengen. Jastardy tárbıeleý, urpaqqa úlgi bolý da abyroıly, maqsatty, nátıjeli is. Jaqsy orta, óner men bilim oshaǵy — T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq Ulttyq óner akademıasynyń bolashaǵy zor. Keıingi jyldary ashylǵan magıstratýra, doktorantýra talantty da talapty jastardyń bilimin jetildirip, qazirgi zaman ǵylymyna saı bolýǵa talpyndyratyny sózsiz.

Iá, Ǵaınıjamal Baıǵaraqyzy el bolashaǵynyń rýhanı qazynasynyń kiltin ustaıtyn ult urpaǵyn tárbıelep jatyr.

El bolamyz desek, eń aldymen aqparat kózin ózimizdiń halyqtyq rýhqa burýymyz kerek. Shákirtterimizdiń saýatty, jigerli, myqty mamandar bolyp shyǵýy jolynda ter tógip, eńbek etý asa abyroıly da jaýapkershiligi mol jumys. Ómirde kimdi úlgi tutar zamandasyń, eńbegińdi eleıtin ortań, seniń bilgenińdi úırengisi kelip talpynatyn talapty shákirtteriń bolǵanda ǵana kóńiliń ósedi. Ónege qaldyrý úshin berilgen ómirdi zaıa ketirmeýge tyrysý ońaı nárse emes. «Talaptyǵa nur jaýar» degen sóz máıegi bar. Biraq, jalǵyz talap emes, talmaı izdený, kedergilermen kúresý, tabandylyq tanytý, jasyq bolmaý, mine osylar adamdy maqsatyna bastaıtyn da, armanyńa qol jetkizetin de qasıetter...

Kúni keshe bilim ordasy — qasıetti qara shańyraqqa júrek lúpiline arman-ańsaryn syıǵyzyp Ulytaýdan ushyp kelgen qarlyǵashtyń balapanyndaı ǵana Ǵaınıjamal, QazMÝ-diń tabaldyryǵynan ımene attap, jýrnalıs mamandyǵyn alyp shyqqanda alǵash esigin júreksine ashqan kıno-televızıa salasynda búginde ózi bildeı bilikti maman, tálimi mol mamandyq ıesi, ulaǵatty ustaz, ǵalym! Óner-bilimdi kıe tutqan eki birdeı ul-qyzdyń aıaýly anasy, T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq Ulttyq Óner akademıasynyń profesory. Keshegi on jeti jasar armanshyl boıjetken búgin talaı-talaı sańlaqtyń óner jolynda qanattaryn qataıtyp, qıalarǵa samǵata ushyryp júr.

Shyqqan bıigińiz, jetken mártebeńiz baıandy baq tuǵyryna aınalsyn, sizdeı ustazǵa eliktegen shákirttiń alary mol degim keledi! Ustanymy jaqsynyń úlgisi de kisi qyzyǵarlyqtaı ekenin biletin el men jurt mereıtoıyńyzǵa qosa qýanady dep senimmen aıta alamyn!

---