InfoHub Logo

Sovet áıelderi komýnızm qurylysynyń belsendi qaıratkerleri. Uly Oktábr revolúsıasy áıelderdi buǵaýdan azat etip, ómirimizdiń bar salasyna erlermen birdeı aralasýǵa, tvorchestvolyq qabiletin kedergisiz erkin damytýyna barlyq múmkinshilikti jasady. Onyń tamasha jemisin kórip otyrmyz. Bizdiń Otanymyzdyń ómiriniń qaı salasy bolmasyn — saıası-ekonomıkalyq, mádenı ómirimizge sovet áıelderiniń orny erekshe zor. Sondyqtan da tamasha sovet adamdarynyń kesek obrazdaryn jasaýdy maqsat etken ádebıetimizdiń basty keıipkerleriniń talaıy áıel bolýy zańdy qubylys, ómir shyndyǵy.

Revolúsıadan burynǵy ádebıette áıel obrazy negizinen mahabbat obektisi esebinde alynyp, ǵashyqtyq, jubaılyq, analyq turǵydan ǵana sýrettelse, sovet ádebıeti sosıalısik ómirimizdiń shyndyǵyna baılanysty ol ramkany keńitip, qoǵam qaıratkeri, kúresker, aldyńǵy qatarly jumysshy, sharýa áıelderdiń beınesin jasady.

Azattyń úshin, baqyt úshin kúresken, Oktábr revolúsıasy quldyq buǵaýdan bosatqan, sosıalısik ómirimizge belsene aralasqan qazaq áıelderiniń beınesi qazaq sovet ádebıetinen eleýli oryn alady. Jas prozamyzdaǵy kólemdi shyǵarmanyń basy bolǵan Sábıt Muqanovtyń «Jumbaq jalaý» (keıin «Botakóz» atalǵan) romanynda halyqtyń qalyń ortasynan shyqqan bostandyq úshin kúresken qazaq qyzynyń kesek obrazy jasaldy.

Azamat soǵysy jeńgennen keıin qazaq dalasynda úlken ózgerister boldy. Shıelenisken taptyq kúres arqyly qazaq kedeıleri Komýnıs partıasynyń basshylyǵymen ústem taptardy joıdy, baqytty, jańa turmys ornatýǵa kiristi. Jıyrmasynshy jyldardyń aıaq kezi men otyzynshy jyldardyń bas kezinde Qazaqstanda tarıhı zor oqıǵalar boldy. Ǵabıden Mustafınniń «Qaraǵandy» romanynyń basty keıipkerleriniń biri Ardaq osy jyldardaǵy zor kúreske, ásirese, mádenıet úshin kúreske belsendi aralasady. Ardaq obrazy ádebıetimizdegi shytyrman, kúrdeli obrazdardyń biri.

Ádebıetimizde halyqtyń tarıhı damýynyń jemisi nátıjesinde Jámıla, Sáýle, Jannat, Gúljan sıaqty ıntellıgent áıelderdiń obrazy jasaldy. Ár túrli kórkemdik dárejede, ár túrli stılde jasalǵan bul obrazdardyń qaısysy bolmasyn ádebıetimizde eleýli oryn almaq.

Sóz joq qazaq ádebıeti belgili bir dárejede zamanymyzdyń aldyńǵy qatarly áıelderiniń obrazdaryn jasady. Biraq ómir talabyn qanaǵattandyra alǵan joq. Áli de jazýshylardyń qalamy tımegen kesek-kesek iri obrazdar jatyr. Oktábr revolúsıasynan keıingi orasan zor ózgeristerdiń bárine qazaq áıelderi belsene aralasty. Saıası-ekonomıkalyq rýhanı buǵaýdan azat etilgen olardyń tamasha tvorchestvolyq qabiletteri, zamanymyzǵa saı iri isteri álemge aıan. Keshegi ot basyndaǵy qarańǵy áıel úlken memleket qaıratkeri dárejesine kóterildi. Al bizdiń ádebıetimizde mundaı qyzǵylyqty kesek obraz jasalǵan joq. Áıel bostandyǵy týraly, olardyń el ómirinde erkin aralasýy týraly jazylǵan jıyrmasynshy jyldardaǵy usaq óleńder men áńgimeler bolmasa, bul týraly este qalarlyqtaı kórkem, kólemdi shyǵarmalarmen qazaq ádebıeti maqtana almaıdy.

Ǵ. Mustafınniń «Qaraǵandy» romanynda Baljan deıtin áıeldiń obrazy bar. Halyqtyń qalyń ortasynan shyqqan osy áıeldi alǵashqy kórgende úlken úmitker bolyp qalasyń. Qaraǵandyny basqarýshylar Sherbakov pen Meıram jumysshylarǵa kerekti jabdyq jetkize almaı qınalyp turǵanda Baljan qıynnan jol taýyp, óziniń uıymdastyrýshylyq, basqarýshylyq qabiletiniń bar ekenin birden ásem tanytady. Oqýshy avtordan Baljannyń osy qasıetterin zańdy damytyp, ony ósire, kere masshtabyn keńeıtip, kesek obraz jasaýyn kútip qalady. Biraq avtor ár jerde ataǵany bolmasa, osy óte bir qyzǵylyqty bastalǵan obrazdy damytpaı tastap ketedi. Sol romanda óndiriske aýyldan kelgen qoıshy Janábildiń partıa basshysyna deıingi ósý joly óte nanymdy, sheber sýretteledi. Al endi ot basynan shyqqan Baljan sıaqty áıelderdiń ósý joly jazýshyny qyzyqtyrmaǵany ǵajap nárse.

Bizdiń jazýshylar men aqyndar ıntellıgent áıelderdiń obrazyn jasaýda edáýir tabysqa jetti. Biraq ádebıetimizde eńbekshi áıel — aldyńǵy qatarly kolhozshy, jumysshy áıeldiń kesek obrazy joqtyń qasy. Bul árıne, prototıp joqtyǵynan emes. Elimizge ataǵy shyqqan, óz eńbekterimen komýnızm qurýǵa belsene qatysyp jatqan, erligi jyr bolarlyq júzdegen, myńdaǵan qazaq áıelderi bar.

Uly Otan soǵysy jyldarynda barlyq halqymyzben birge sovet áıelderi de dúnıeni tańyrqatarlyq erlik kórsetti. Olar Otan soǵysynyń maıdandarynda da, tylda da óz isterimen jeńiske úlken úles qosty. Uly Otan soǵysynda erlikpen qaza tapqan Sovet Odaǵynyń batyrlary Álıa Moldaǵulova, Mánshúk Mámetovalardyń esimi búkil sovet halqyna aıan. Jalǵyz bular ǵana emes, júzdegen qazaq qyzdary men áıelderi qolyna qarý alyp, fashıserge qarsy erlikpen soǵysty. Halqymyzdyń batyr qyzdarynyń kórkem obrazyn jasaý sovet jazýshylarynyń ardaqty mindeti. Ol úshin ómir materıaldary da jetkilikti. Álıa Moldaǵulova, Mánshúk Mámetova týraly jazylǵan keıbir poemalar sátsizdikke ushyrady. Sóıtip Otan soǵysynda erligimen aty shyqqan qazaq áıelderiniń obrazy ádebıetimizde jasaldy dep aıta almaımyz. Uly Otan soǵysy týraly jazylǵan qazaq ádebıetiniń eń eleýli shyǵarmasy Ǵabıt Músrepovtyń «Qazaq soldaty» romanynan da biz ondaı obrazdardy kóre almaımyz. Bul romandaǵy basty geroı Qaıroshpen birge romanǵa jeli bolyp otyratyn Aqbota obrazy. Biraq Aqbota obrazyn sýretteýde avtor jalǵan romantıkalyq ádiske urynǵan. Aqbota bizdiń aramyzda júrgen, ózimizben birge ómirdiń ashysy men tushshysyn tatqan kádimgi jandy keıipker emes, tek Qaıroshtyń ystyq sezimin oıatý úshin ǵana qıalda eles beretin mahabbat obektisi: Qaıroshtyń Aqbotaǵa ǵashyq bolýy da búgingi shyndyq ómirden góri erterektegi jyrlarǵa uqsaıdy. Jastar ǵashyq bolǵanda bir-birin ómirde tanyp, oı-armany, qıaly ushtasyp, biriniń-biri abzal qasıetterin uǵynysyp, bilisip ǵashyq bolady. Al «Qazaq soldatynda» Qaırosh jeti-segiz jasynan keıin kórmegen Aqbotaǵa on-on bes jyl úzbeı ǵashyq bolýmen júredi. «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» jaqsy poema bolǵanymen, ondaǵy oqıǵalar búgingi ómirge qabysa bermeıdi. Bizdiń jastar ómirlik serigin es bilip, kámeletke jetkennen keıin tańdaıdy. Jazýshy Aqbota maıdanǵa bardy degendi aıtady. Biraq biz ony maıdanda kórmeımiz. Tek romannyń sońynda ǵana Qaırosh jaralanyp jatqanda samolet ústinde, óń men tústiń arasyndaǵydaı bir eles berip ketedi. Munyń bári obraz ashýdyń durys tabylǵan quraly emes.

Hamıt Erǵalıev «Bizdiń aýyldyń qyzy» poemasynda sovet jasy Gúljannyń ósý jolyn, negizinen sheber kórsetti. Ásirese, mektep bosaǵasynda júrgen Gúljannyń ósken ortasy, zamany týǵyzǵan jastyq armany, úlken qıaly jaqsy sýrettelgen. Onyń ósip, ınjener bolyp úıine qaıtyp kelýi, er jetip ómirge aralasýy, eńbektegi alǵashqy qıynshylyqtary shyndyqpen, kórkem obrazdar arqyly beınelengen. Al kelesi poemada osy obrazdy damytyp, tereńdetip, jańa, tosyn boıaýlarmen ajarlap, ósire túsedi. «Seniń ózenińdegi» Gúljan «Bizdiń aýyldyń qyzyndaǵy» Gúljannyń zańdy túrde damyǵan, ósken jalǵasy, buryn qoǵamdyq ómirge belsene aralasqan geroınány endi avtor basqa qyrynan da tolyqtyra túsedi. Árıne, geroıdyń jeke ómirindegi qıynshylyqtardy, sátsizdikti, jeke basynyń qasiretin kórsetýge avtor pravoly. Sóıtip, eki poemada avtor harakteri, ómir joly, barsha taǵdyry jan-jaqty qamtylǵan, qyzǵylyqty da qıyn ómir keship kele jatqan qazaq áıeliniń obrazyn jasaǵan.

Bizdiń dramatýrgterimiz sahnadan shyǵyp, ómirge aralasyp ketetin tamasha zamandas áıelderimizdiń obrazdaryn jacaı almady. Halyq ańyzynyń negizinde jasalǵan «Qyz Jibek», «Baıan sulý» obrazdaryndaı umytylmaı este qalatyn sovet áıelderiniń obrazyn jurtshylyǵymyz bizdiń dramatýrgıamyzdan kezdestire qoımaıdy. Keıingi kezde jazylǵan Á. Tájibaevtyń «Gúlden, dala!» pesasyndaǵy Anar, M. Imanjanovtyń «Meniń mahabbatym» pesasyndaǵy Qamash, Á. Ábishevtiń «Áke úkimindegi» Zeınep obrazdary bir alýandas bolýymen birge is-áreketteri, traktovka jaǵynan da bir-birine uqsas keledi. Keı dramatýrgtar sovet áıelderi boıyndaǵy kapıtalızmniń qaldyǵyn meshandyqty sheber áshkereleıdi. Mysaly, M. Imanjanovtyń «Meniń mahabbatym», osy maqalanyń avtorynyń «Arystannyń sybaǵasy» pesalaryndaǵy unamsyz keıipkerler Bıke, Rahıla obrazdarynyń boıaýlarynan anaǵurlym áserli, qoıý shyqqan. Ondaı mysaldy basqa da shyǵarmalardan keltirýge bolady. Munyń ózi qazaq ádebıetinde sovet áıelderiniń unamdy obrazyn jasaý máselesin ádebıetimizdiń ózge de kúrdeli problemalarymen ulastyra kóterý qajet ekenin kórsetedi.

Ómirimizdiń qaı salasynda bolmasyn sovet áıelderiniń qosqan úlesi orasan zor. Sovet áıeli memleket, qoǵam qaıratkeri, mádenıet, ǵylym qaıratkeri, ardaqty ana, asyl jar. Sovet áıeli óndiristiń barlyq salasynda, kolhoz dalasynda komýnızm qurý úshin belsendi kúresip júr. Jan-jaqty, tolyq qandy, tereń maǵynaly beıneli, alýan qıly sovet áıelderiniń kesek obrazdaryn jasaý jazýshylarymyzdyń asa ardaqty mindetteriniń biri.

1954

---