InfoHub Logo

Sosıalısik realızm ádisi sovettik dáýirimizdegi kórkem tvorchestvonyń alýan túrli stıl erekshelikterin, kórkemdik múmkinshilikterin, talant baılyǵyn mol qamtydy. Árbir jazýshyǵa óz talantynyń erekshelik yńǵaıyna, ómir qubylystaryn ózinshe qabyldaýyna, sóıtip, ádebıet qoryna tyń, sony shyǵarmalar qosýyna keń óris berdi.

Sosıalısik realızm ádisine súıengen sovet ádebıeti ıdeıalyq kórkemdik jaǵynan XX ǵasyrdaǵy kórkem oıdyń aldynda kele jatqandyǵy málim. Biz sovet ádebıetiniń qyrýar baılyǵyn maqtan ete alamyz. Qazir dúnıe júzi halyqtary súıip oqıtyn M. Gorkııdiń máńgi ólmes asqaq poezıasy, M. Sholohovtyń azamat soǵysy jáne sovet taqyrybyna jazǵan keń polotnoly epopeıalary, JI. Leonovtyń oıly, shúıgin tildi shyǵarmalary, K. Fedınniń názik syrly aqyldy kitaptary, A. Tvardovskııdiń halyq bulaǵynan qaınap shyqqan jyrlary, Trenev, Pogodın, Afınogenov, Lavrenev pesalary jáne de basqa qyrýar talanty bar aqyn-jazýshy, dramatýrgterdiń qunarly, sony shyǵarmalary osy sosıalısik realızm ádisimen jasalǵan. Orystyń sovettik ádebıetiniń keń joıqyn ózenine úlken arna bolyp, mazmuny sosıalısik, túri ulttyń sovettik bir semádaǵy halyqtar ádebıeti kelip quıady. Sosıalısik ulttar ádebıetiniń ókilderi sovet ádebıetine jańa taqyryptar, sony ómir kórinisterin ǵana ákelip qoıǵan joq, sonymen birge ár túrli jańa stılder, tvorchestvolyq daralyqtar engizdi.

Sosıalısik realızm ádisinen nárlengen qazaq sovet ádebıeti de zor tabystarǵa ıe bolyp, óric tapty. Revolúsıadan buryn ádebıetimizde bolmaǵan tyń janrlar engenin bylaı qoıǵanda, ár janrdyń ózinde ár túrli tvorchestvolyq stıldegi alýan túrli sheberlik ıeleri — óz daýystaryn erekshe tanytqan jazýshylarymyz bar. Olardyń shyǵarmalary ádebıet baqshasynyń kórkin túrlendirip, qulpyrtyp jibergeni anyq.

Aldymyzda osy sıaqty bıik muralarymyz bolǵandyqtan da ádebıetimizdiń keıbir kemshilikteri — keı shyǵarmalardyń júdeýligi, eleýsiz jupynylyǵy, oı men til kedeıligi anyq baıqalady, asylymyz bolǵan soń jamanymyz battıyp kórinedi.

Maıakovskıı bir óleńinde «poezıa — belgisiz jolǵa sapar shegý» dep edi. Bul jalǵyz poezıaǵa emes búkil ádebıetke, qala berdi ıskýsstvoǵa tikeleı qatynasty sóz. Jazýshy adam ár shyǵarma jazar aldynda osy kúnge deıin ózge jan betin ashpaǵan ómir kórinisterine, adam dúnıesine, harakterlerge, tabıǵat qubylysyna sapar shegedi. Osy saparynda óz kózimen ózi ǵana kórgen tyń qubylystardy, sony syrlardy ashady. Mine, sondyqtan da árbir jańa kitapty qolyna alǵanda, oqýshy jazýshy dúrbisin, kerek mıkroskobyn kózine tutyp, ózine beıtanys ne tanys bolsa da ańdamaǵan jańa dúnıege oıly júzben qarap tolǵanady. Jaqsy kórkem shyǵarmalar arqyly oqýshynyń rýhanı ósetini de osydan.

Biraq ádebıetimizde ózin azapqa salmaı, izdenip áýre bolmaı, jeńil jortyp, eski súrleýge túsin tarta beretin jazýshylar az emes. Shemaǵa qurylǵan, ózindik ereksheligi joq, oqýshylardy tolǵantpaıtyn kitaptardyń jıi shyǵýy da osydan.

Jazýshy eńbegi — eń aýyr eńbek. Jazýshy adamnyń qashan da qulaǵy saq, kózi jiti bolýǵa tıis. Óıtkeni ol ómir qubylystaryn qapysyz ańdıdy. Árbir jańalyqqa ákki turady. Uly jazýshy A. P. Chehov óziniń tvorchestvo jolynda basynan keshkenderin, jazýshy eńbegi týraly keń oılap qorytqandaryn «Shaǵala» pesasynda Trıgorınniń sózimen bylaı beredi: «Adamnyń janyn qınap, maza bermeıtin kórinister bolady, mysaly, keıbireý kúndiz-túni aı týraly ǵana oılaıdy: meniń de sondaı óz oıym bar. Meniń jazýym kerek, jazýym kerek, kerek... degen oı kúndiz-túni qyr sońymnan qalmaıdy. Zoryqqan attaı tynymsyz jaza berem, odan basqa amalym joq... Minekeı sizben birge kóńilim tolqyp otyr, al biraq bitpeı jatqan povesim bar ekeni esimnen eki eli shyǵar emes. Ánekı roıál sıaqty bultty kórdim. Áńgimeniń bir jerinde roıál sıaqty bult kóship barady dep aıta ketý kerek degen oı keldi. Gelıotroptyń ıisi shyǵady. Al men bolsam jazǵy keshti sýrettegende tátti ıis, boıaýy ońǵan tústi qystyra ketý kerek dep túıip otyrmyn. Siz ben ózimniń ár sózimdi ańdyp, osy sózder men uǵymdardyń bárin, bir kádege jarar dep, ózimniń ádebıet sandyǵyma salyp qoıýǵa asyǵam. Jumysymdy aıaqtaǵanda teatrǵa ne balyq aýlaýǵa júgirem, bárin umytyp, oıdan sergip naǵyz dem alatyn kezim osy-aq sıaqty, — joq olaı shyqpaıdy, qaıtadan basyma qorǵasyndaı aýyr jyljyp jańa sújet kele bastaıdy da stolǵa qaraı jeteleıdi, ózime ózim maza kórsetpeımin, óz ómirimdi kemirip jep, tanymaıtyn bireýlerge beretin balym úshin eń asyl gúlimniń sólin syǵyp, gúldiń ózin julyp, tamyryn taptaıtynymdy sezemin».

Osy sıaqty jan qınaýdan tartynbaı, baryn aıamaı jaqsy shyǵarma bergen jazýshylar qazaq ádebıetinde az emes. Muhtar Áýezov uzaq jyldar tolǵanyp, ómirden kóp kórgenderiniń eń asylyn jıyp, ataqty, «Abaı», «Abaı joly» romandaryn jazdy. Jazýshy qoǵamdyq-áleýmettik ómirdi keń qamtyp, tarıhı shyndyqty kórkem shyndyqqa aınaldyryp dál berýmen birge sol zamannyń ózine tán ómir kórinisterin, salttyq sıpattaryn, minezderin sheber sýrettep, ǵasyrlar boıy qalyptasqan halyqtyń til baılyǵynyń asylyn ekshep berdi. Ǵabıt Músrepov shyǵarmalarynda, ásirese pesalarynda ózgeniń aýzyna túspegen uǵymdar men oılardy marjan sózdermen umytylmastaı etip jetkizdi. Sábıt Muqanov óleńderinen, Ǵabıden Mustafın romandarynan jazýshy jiti baqylaǵan, syryn jańasha ashqan qaıtalanbas ómir kórinisterin, mergen sózderdi jıi kezdestiremiz. Qasym Amanjolov aqyndyq alǵyrlyqtyń, sýretkerliktiń, sóz óneriniń tamasha úlgilerin tastap ketti. Aqyn Ǵalı Ormanov az aıtsa da utymdy, oıly aıtady. Erǵalıevtiń da izdený jolynda poezıaǵa qoqan ózine tán sóz obrazdary, boıaýlary bar. Osylar sıaqty, ádebıet shańynyń astynda qalmaı, óz shabystaryn tanytqan jazýshylar az emes. Árıne, osy atalǵandardyń bolsyn, ózgelerdiń bolsyn shyǵarmalarynda azdy-kópti kemshilikter de bar, ol kemshilikter óz ýaqytynda kúnge kúıgen qaýyzdaı qýrap túsedi de ishindegi dáni qalady. Óıtkeni, ol shyǵarmalardyń ishi qýys emes.

Ádebıettiń jaqsy shyǵarmalary halyq ómirinde úlken iz qaldyrady; kópshiliktiń rýhanı qarýyna aınalyp, kúres kádesine jaraıdy. Iaǵnı ómirdegi jaqsylyq pen jamandyqtyń, ıgilik pen zulymdyqtyń syryn ashyp, asylyn mápelep, azǵynyn áshkereleýge ádebıettiń tıgizetin paıdasy zor. Árıne, ondaı kádege ıdeıasy men kórkemdigi kúshti esten ketpes tyń shyǵarmalar ǵana jaraıdy.

Ádebıet shyǵarmalarynyń báriniń baǵasy birdeı bolmaıdy, onyń asyly, jaqsysy, táýiri, ortashasy, shamalysy, tipti nashary da bolady dep bizge daý aıtylýy múmkin. Ras, barlyq shyǵarmanyń quny birdeı bola bermeıdi. M. Sholohovtyń «Tynyq Donynyń» qataryna E. Kazakevıchtiń «Juldyzyn» aparyp qoıa almaısyń. Ekeýin bir tarazynyń eki basyna sala almaısyń. Bul eki kitaptyń halyq ómirine salar izi, ómir jasy jaǵynan edáýir alshaqtyǵy bolary anyq sıaqty. Biraq odan Kazakevıchtiń povesi qunsyz, «Tynyq Don» turǵanda «Juldyzdyń» qajeti joq degen uǵym týmaıdy. «Juldyz» kólemi de, masshtaby da shaǵyn bolǵanymen oqýshyǵa tyń syr ashqan, soǵysta kóp kezdesetin oqıǵany jańasha uqtyrǵan, erekshe kitap.

«Alýan-alýan júırik bar, áline qaraı júgirer». Ár jazýshynyń talanty, múmkinshiligi ár túrli. Biraq qandaı Jazýshy bolmasyn ádebıetke óz qatarynsha (úlken bolar, kishi bolar) úles qosýǵa tıis degen shart qoıylsa kerek. Az-kem bolsyn óz barymen, ózine tán dúnıemen kelýge tıis. Al eger ózindegi bolmasa — sypaıy sóz qurastyryp, ájeptáýir oqıǵa tize bilgenmen, jazýshy bolý shart bola qoımas.

Bizdiń ádebıetimizde oqýshylardyń qulaǵyn eleń etkizbeı-aq habar-osharsyz joǵalyp ketetin shyǵarmalar az ba? Keıbir shyǵarmalardyń attary baıandamalardaǵy, maqalalardaǵy tizimder arqyly ǵana oqýshylardyń esine salynbaı ma? Osy kitaptardyń avtorlarynyń bári birdeı talantsyz emes-ti. Kitaptyń tez ólýine, izsiz ketýine basty sebep — ol shyǵarmalardyń tvorchestvolyq daralyǵy, ádebıetke qosar jańalyǵy joqtyǵy; avtorlarynyń eski súrleýge túsip, ońaı olja qýǵandyǵy. Ol kitaptar enjar kóńil, shaban qıaldyń shala-jansar perzentteri.

Shyǵarma jazýdy ómirlik maqsat, azamattyń borysh sanamaı, «men de bir nárse jazyp tastaıynnyń» aıaǵy jazýshyny óte yńǵaısyz jaǵdaıǵa ákelip soqtyrady. İzdenbegen jazýshy daıyn úlgilerdi, buryn tabylǵan obrazdardy, sýretterdi óz shyǵarmasyna ıkemdeı salady. Al shablonǵa, standartqa eti úırene kele keıbireýler ózgeniń shyǵarmasynan kóshirip alýǵa da barady. Ádebıette ol plagıat (urlyq) dep atalady. Mundaı is ádebıetimizde ópic alǵan nárse emes, biraq osy jalǵyz-jarym faktynyń ózi jazýshylar atyna, ádebıetshiler qaýymyna úlken uıat keltiredi, qınaltyp qynjyltady. Bir jaǵy qylmysyńa baryp ushtasatyn mundaı nashar ádetpen jazýshylar qaýymy aıaýsyz kúrespek.

Týra plagıat asa sırek bolǵanmen, bizdiń ádebıetimizde jazýshylardyń birin-biri qaıtalaýy, ári-beriden soń ózin-ózi qaıtalaýy kezdesedi. Óleń kitaptaryn ashyp qaraǵanda, kóp óleńder bir-birine uqsaı beredi. Sátimen tabylǵan obrazdy, ajarly sózdi, beıneli oıdy ár saqqa qubyltyp, ár aqyn alyp-qashyp paıdalanady. Mysaly, budan bir-eki jyl buryn sovet adamdarynyń eńbek qarqynyn sýretteý úshin aqyndardyń biri «ýaqytty qýyp ozdyq, jyldar artymyzda qaldy» degen oı aıtty. Al osylaı «ýaqyttan ozý» talaı aqyndardyń óleńderinen kezdesedi.

Sońǵy jyldary qazaq dramatýrgıasy artta qaldy degen sóz kóp aıtylyp keledi. Oǵan eń basty sebep tek jazylǵan pesalardyń azdyǵyna ǵana emes, olardyń bir-birine uqsastyǵynda da. Egizdiń syńaryndaı uqsas aqyldy partorgter, jaǵymsyz kolhoz bastyqtary aýyl ómirinen jazylǵan talaı pesalarda júr. A. Korneıchýktyń Aǵa Shýkasynan taraǵan aqylsyz, taıyz meshanka áıelder birsypyra qazaq dramatýrgteriniń pesalaryn jaılap aldy. Olardyń minez-qulyqtary, sóz saptastary, eń aıaǵy kıim kıisteri de bir-birine aýmaı uqsaıdy. Bul kinálardy proza janryna da tolyq aıtýǵa bolady.

Bul jaǵdaı ádebıetimizdiń taqyrybyn taryltyp, stılin júdetip, boıaýyn suıyltatyny sózsiz. Sondyqtan da ómirdi zertteý, ony ár túrli turǵydan óz kózimen kóre bilý jazýshylardyń aldynda basty mindet bolýǵa tıis. Ár shyǵarma qalyńdyǵy ne juqalyǵy, bolmasa, tek taqyryby jaǵynan ǵana baǵalanbaı, ıdeıany obraz arqyly bere bilýimen, kórkemdik qýatymen, jańalyq ereksheligimen baǵalanýǵa tıis.

Jazýshylarǵa kómek retinde ádebıet syny kórkemdik sheberlik máselesin, tvorchestvolyq daralyq máselesin, elikteý, úırený máselelerin naqtyly shyǵarmalar arqyly keńinen qoıyp, baıypty, tereń talqylanýǵa tıis.

Qazaq sovet ádebıetiniń halyq kádesine jaraǵan jaqsy úlgileri az emes. Maqsat sol úlgilerdi qaıtalamaı, keńeıtip, ulǵaıtyp, damyta túsý.

1955

---