InfoHub Logo

Abzalynda, árkimniń-aq bolashaq jylǵa tartqan úmiti, aldan kútken dámesi ájeptáýir bolady. Aldaǵy jylda arqalaımyn degen júgin de molyraq mólsherleıdi. Biraq sonyń bári oılaǵan jerden shyǵa bermeıdi. Buǵan kóp jazýshylardyń «Jańa jyl anketasy-aq» kýá. Máreli jerge jete almaı jatsaq ta josparymyzdyń izi bolǵany jaqsy. Talapty erge nur jaýar. Úmit pen talap barda kisi ilgeri qaraı jyljı bermek.

Biz qazir elý jyl máresiniń sońǵy aınalymyna shyqtyq. Keshe ǵana ótken alpys alty ádebıet úshin úlken meıram aldyndaǵy júgi aýyr jyl bolýǵa tıis edi. Qaı saladan da solaı boldy ǵoı dep oılaımyn. Sonyń ishinde biz sóz etkeli otyrǵan proza da dál osy jyly qarnymyzdy ashyrǵan joq. Árıne, mindet kóp, maqsat úlken. Sóıtse de, qazaq prozasynyń búgingi háli aýyz tushshyrlyq.

Kópke belgili prozanyń epıkalyq úlken salasy sońǵy jyldary teorıalyq úlken daýǵa ilikti. Dúnıe júzilik iri jıyndarda roman janrynyń tusyna úlken suraq belgisi qoıylyp, bul janrdyń bolashaq ómiri bar ma, joq pa degen qyp-qyzyl talas týdy. Ásirese, batysta myqty degen jazýshylardyń ózi prozanyń kishigirim formasyna qaraı oıysa bastady. Bul daýdyń tereńine súńgip ketken adam qaıtadan op-ońaı jol taýyp shyǵa almaıdy. Sondyqtan da, men jańa jylda jurttyń basyn qatyrmaı, ber jaǵynan qaıtqym keledi.

Úlken sózdiń tótesi — prozanyń roman formasyn, epıkalyq túrin ázir bizdiń oqýshy jatyrqaǵan joq. Qaıta ol ómirdi mol qarpyp, jan-jaqty hám tereń tanytatyn kórkem oı quralyna aınalyp otyr. M. Áýezovtiń «Abaı joly» bastaǵan tamasha dástúr qazaq prozasynda keń óris alyp keledi. Endiginiń aǵasy, aqsaqal jazýshymyz Sábıt Muqanov keshegi qazaq ómirin mol qamtyǵan, halqymyzdyń ulttyq sıpatyn sony kózben qyzǵylyqty ashqan ásem týyndysy «Ómir mektebiniń» úshinshi kitabyn bitirdi. Hamza Esenjanovtyń «Aq Jaıyǵynyń» tórt kitaby da qazir oqýshy qolynda. Ábdijámıl Nurpeısov kópke málim «Qan men ter» trılogıasyna sońǵy núktesin qoıdy. Bul — zamandas, qurdas jazýshynyń meni qatty tańdantqan da, qatty qýantqan da eńbegi. Osy úlken eńbek, aldyńǵy aıtylǵan qazaq prozasynyń epıkalyq túrin jaqsy jalǵastyryp, sony jańa bir beleske qaraı bastaǵan dúnıe bolar dep oılaımyn. Bul týyndynyń úlken ómiri endi bastalyp keledi. Kitap qazir fransýz, cheh tilderinde shyqqaly jatyr. Jýyrda ǵana avtordyń Moskva, Lenıngradtyń talǵamy bıik, synshyl oqyrmandarymen asa jyly kezdesýi biraz nárseni anyqtaıtyn sıaqty.

Osy atalǵan úsh trılogıaǵa jalǵasa jazylyp jatqan Ǵabıt Músrepovtiń «Oıanǵan ólkesi» men Ǵabıden Mustafınniń «Kóz kergenin» qossaq... Qalaı? Proza janrynyń epıkalyq salasy bizde pálendeı oısyrap turmaǵan sıaqty.

Bizdiń jas prozamyz da úlken úmit kúttiredi. Bar qadarynsha ómirdi tereńirek zerttep, baısaldy baıandaıtyn aǵalardyń prozasyna olar jas júrektiń ystyq lúpilin ala keldi. Bularda jastyqqa tán balaýsa sezimmen birge kemshilikti baıqaǵysh «tosyn kóz», kertartpalyqqa, kerenaýlyqqa tózimsiz qyzý qan bar. Keıde «ystyqtaý qaýyp» jatsa da jandy jerde enetin ótkir problemalardy batyl kóterýge tyrysady. Kóbisi-aq, kórkemdik forma jaǵynan mazasyz izdený ústinde. Jas jazýshylardyń kóp shyǵarmalaryn súısinip qabyldap, ádebıet aktıvine qossaq ta bizdińshe olar ázir: «Men ádebıetke keldim. Minekeı, jazatyn qabiletim bar. Kórdiń be?» — degen sózdi aıtty. Iá, kórdik. Qýandyq.

Biraq naǵyz myqty týyndylaryńdy aldan, azapty da jemisti eńbekterińnen kútemiz.

Árıne, jańa jylǵa qadam basyp, ótken jyldarǵa qaırylyp kóz tastaǵanda, barymyzdy joq dep aıta almaımyz. Bar, jaqsy nárseler bar. Biraq...

Osy «biraq» ońaı «biraq» emes. Kóptep shyǵyp jatqan súreńsiz kitaptardy, shalajansar týyndylardy aıtpaı-aq qoıalyq. Belgili standartqa mashyqtanyp alǵan, qara dúrsinmen tópeı beretin jazýshylardy da bylaı shyǵaryp qoıa turalyq. Al jalpy prozamyzdyń, ıaǵnı onyń tanylǵan nemese jańa tanylyp kele jatqan talantty ókilderiniń izdený joly qalaı? Osylardyń árbir týyndysy ádebıetke shyn jańalyq bolyp kelip jatyr ma? Bizde jap-jaqsy, tipti, jaqsy shyǵarmalar týyp jatady. Biraq ádebıet úshin tań qaldyrarlyq tosyn, shyn máninde jańalyq bolyp kelip jatqan shyǵarmalar she? Dál osy araǵa kelgende... aı, qınalyp qalamyz.

Ondaıda sanaýǵa kelgen bir qoldyń saýsaǵynyń ózi kóptik etedi.

«İzdený» degen — jazýshylar qaýymyna úırenshikti sóz. Biraq izdený bitken jerde jazýshy taýsylyp, jazýdan qalatyny jáne belgili. Sondyqtan da, jańa jylǵa tilek — izdeneıik! Erinbeı, jalyqpaı izdene bereıik. Jańa kitapqa kiriskende barymyzdy soǵan sarqyp syǵyp beretindeı, sodan keıin qalam ustamaıtyndaı sezimde bolaıyq. Áıteýir, osy kitaptan aıanbaıyq. Keıingisin kóre jatarmyz.

1967

---