InfoHub Logo

Qazir elimiz tarıhı jańa kezeńde, bıik asýda turǵan shaq. Ótken jyly búkil halqymyz toılaǵan úlken merekeler bizdiń qıalymyz ben isimizge zor serpilis berdi. Partıamyzdyń taıaýda bolǵan XXIV sezi sońǵy jyldardaǵy is-tájirıbemizdi tereń zerttep, jınaqtap qorytyp, búkil halqymyzdyń aldyna jańa mindetter qoıyp, taǵy da mártebeli bıikke nusqady. Partıa sezi qashan da halyq ómirimen tyǵyz baılanysty sovet ádebıetiniń aldyna keleli mindetter qoıyp, ony kórkem oıdyń jańa bıigine megzedi. Qazaqstan jazýshylarynyń VI sezi — osyndaı asa jaýapty kezeńde ótkeli otyr. Bul jaǵdaıda, sóz joq, jazýshylardyń respýblıkalyq quryltaıyna úlken júk artady.

Partıamyzdyń XXIV seziniń rýhy — bizdi, ádebıetimizdiń búgingi jaǵdaıyna tereń boılap, barymyz ben joǵymyzdy, jaqsymyz ben jamanymyzdy ajyratyp, boılaı almaı júrgen tereńimiz ben shyǵa almaı júrgen bıigimizdi dál belgilep alýdy talap etedi. Partıa talabyna, sıez rýhyna saı bolý úshin jazýshylarymyzdyń adal eńbegin orynsyz azyrqanyp, qadirlimizdiń baǵasyn kemitip, barymyzdy tárk etýden qandaı aýlaq bolsaq, bos daqpyrttan, orynsyz maqtannan da sonshalyqty aýlaq bolýmyz shart. Jazýshylar sezinde — ádebıetimizdiń keń talqylaýdy, daýryqpaı oıly pikirlesýdi kerek qylyp turǵan máseleler az emes.

Az jylda kóp ósken, tez tolysyp, jedel jetilgen qazaq sovet ádebıetiniń tamasha tabystaryn atap jatýdyń qajeti de bolmas. Muhtar Áýezov, Beıimbet Maılın bastaǵan prozaıkter men İlıas Jansúgiriv, Sáken Seıfýllın bastaǵan aqyndarymyzdyń esimderin atap shyǵýdyń ózi qyrýar ýaqyt alar edi. Jáne sol aqyn, jazýshylardyń qaı-qaısysynyń da qazaq ádebıetinde eleýli orny bolar edi. Eger biz jetispeı jatqan jaqtarymyzdy, sheshilmegen túıinderimizdi aıtsaq — ol tabysymyzdyń azdyǵynan emes, qaıta sonyń moldyǵynan. Keshegi tigip bergen kıimiń búgin kishireıip ketetin óskeleń bala sıaqty, óskeleń ádebıet te, óziniń keshegi qalybyna búgin syımaı jatady. Sondyqtan da onyń sheshilmegen problemalary, izdenetin baǵdarlary kóp bolmaq.

Búgingi qazaq ádebıetiniń úlken úmit kúttiretin jaqsy bir qasıeti — onda toqmeıildik, qoly jetkenge qanaǵat joq. Ádebıetimiz tynymsyz izdený ústinde. Muny prozadan da, poezıa men dramatýrgıadan da kórýge ábden bolady. Keıingi urpaq aldyńǵy býynnyń qoly jetken kórkemdik tabystaryn jedel ıgere otyryp, eski shıyrǵa soqpaı, ózinshe sony soqpaq salǵysy keledi. Bul saparda olar dúnıe júzi ádebıetiniń sońǵy úlgilerine de úńiledi. Osy kúngi kórkem ádebıettiń qoly jetken beıneleý tásilderin, adamǵa áser etý ádisterin molyraq ıgerýge umtylady. Sońǵy on shaqty jyldaǵy ádebıetke kelgen jastardyń osyndaı izdenis-talpynystary — ánsheıin jastyq shaqtyń áýesqoılyǵy esebinde iz-túzsiz ketken joq. Ol jáne Hemıngýeı, Bel, Selındjer sıaqty batystyń sheber jazýshylaryna elikteý dárejesinde de qalǵan joq. Keıingi tolqynnyń eńbekteri — qazaq ádebıetiniń tól týyndylary esebinde qabyldandy. Olar ádebıetimizge sony boıaýlarymen, ózindik daýystarymen, jańasha balaýsa sezimderimen keldi. Búgingi prozamyzdy Ábish Kekilbaev pen Ákim Tarazıdyń, Sáken Júnisov pen Saıyn Muratbekovtiń, Qalıhan Ysqaqov pen Jaısańbek Moldaǵalıevtiń áńgime, poves, romandarynsyz kóz aldymyzǵa elestetý qandaı qıyn bolsa, talantty aqyndarymyz Saǵı Jıenbaev pen Tumanbaı Moldaǵalıev, Muqaǵalı Maqataev pen Jumeken Nájimedenov, Tólegen Aıbergenov pen Qadyr Myrzalıev, Ótejan Nurǵalıevtardyń shyǵarmalarynsyz qazirgi qazaq poezıasy da olqy bolyp turar edi. Osy tizimge kirmeı qalǵan, biraq qazaq ádebıetine ózindik bir boıaýyn qosqan talantty jastarymyz qansha?!

Osy bizden keıingi býynnyń ádebıetke alyp kelgen ereksheligi, kórkemdik tásilderi, stıl mashyqtary — tıip qashty bolmasa, synshy qalamy tereńdep bata almaı tyń jatqan nárse. Bul da bir aldaǵy ýaqytta kóp zertteýdi, úńile zertteýdi kerek etetin dúnıe. Bizdiń synymyz izdený jolyndaǵy jeńil áýesqoılyǵyn, kezdeısoq ótkinshi qubylystaryn, keıbir ásire qyzyldyǵyn taýyp, tanyp alyp, dáleldep túsindirip, saqtandyra qoıǵan joq. Sonymen birge olardyń árqaısynyń ózindik ereksheligin, az bolsyn, kóp bolsyn bizdiń ádebıetke qosqan úlesin, talant sıpatyn, sýretkerlik kelbetin aıqyndap ashyp, kópke tanytyp ta bere alǵan joq.

Jańaǵy talpyný jastyqqa tán qasıet deýshi edi. Bul qasıet búginde bizdiń qazaq ádebıetiniń aınymas minezine aınalǵan túri bar. Qalamy tóselip qalyptasqan, ádebıetten belgili oryn alǵan jazýshylardyń ózin qazir udaıy izdenis ústinde kóremiz. «Qan men ter» trılogıasyn jazý ústinde Á. Nurpeısov sheberliginiń qanshalyqty shyńdalǵanyn, onyń kórkemdik quralynyń san túrlenip qulpyra túskenin qaısymyz baıqamadyq, bir povesinen ekinshige boıaýy qulpyra túsetin B. Soqpaqbaev she? Mashyqty jazýshy S. Shaımerdenov sońǵy «Jyl qusy» povesinde jańa kóringen joq pa?

Buryn prozanyń dástúrli stılinde, jaımashýaq, syrshyl «Ómir ushqyny» povesimen Zeınolla Qabdolov sońǵy «Jalyn» romanynda — prozanyń jańa bir oqys túrine jáne búgingi ómir aǵymyna saı utqyr, dınamıkaly túrine aýysty. Táken Álimqulovtyń ilgerileý joly qandaı qyzǵylyqty. Ár shyǵarmasyna jańasha túrmen kórkemdik quraldaryn ǵana izdeýmen shektelmeı, onyń ózine ońtaıly taqyrybyn da saralap, ekshep kele jatqanyn kóremiz. Osy orta býynnan Qaltaı Muhamedjanov pen Qýandyq Shańǵytbaevtyń dramatýrgıadaǵy sátti izdenisteri jemisti nátıje berip júr. Qazirgi qazaq dramatýrgıasy mazmun jaǵynan ǵana emes, forma jaǵynan da ádemi baıyp keledi.

Al, poezıada she? Basynan-aq poezıamyzǵa óleńniń ózindik ajary men minezin ala kelgen Hamıt Erǵalıev osy kúnge deıin sol izdenimpaz yqylasyn sýytyp kórgen emes. Qazaq óleńinde óz daýystaryn shyńdap, óz formalaryn bekitip aldy degen Q. Bekhojın men. S. Máýlenov, J. Moldaǵalıev pen M. Álimbaevtar da tosyn jańa izdenis úlgilerin kórsete bastady. Olar óleńderiniń mazmunyna ǵana emes, formasy men yrǵaǵyna da nárli jańalyqtar engizetin bolyp júr. Qazaq jazýshylarynyń qaı býyny da qoly jetkenin qanaǵat etip otyrmaǵan sıaqty. Alpystyń ar jaǵyna shyqqan aǵalarymyz da «endi qalyptasyp bolǵan shyǵarmyn» dep óz mashyǵyn qaıtalaı bermeıdi. Ǵabıden Mustafınniń «Qaraǵandysy» men «Daýyldan keıini» bir mashyqpen jazylmaǵany jaı kózge de kórinip tur. Al, sońǵy «Kóz kórgeninde» qart jazýshynyń realısik qýaty kúsheıe túsken de, ol soǵan oraı óziniń baısaldy stılin de jetildirgen. Osyndaı ilgerileý tynymsyz izdenýdi Hamza Esenjanov shyǵarmalarynan da baıqaımyz. «Aq Jaıyqtyń» alǵashqy kitaptary men «Tar kezeń», «Júnisovter tragedıasynyń» arasynda úzdiksiz izdený, jańalyq tabý, tereńdeý, jetilý joly jatqany daýsyz. Ejelden jańaǵa elgezek Ábdilda Tájibaevtyń aqyndyq oıy da shaý tartqan joq. Ol óz poezıasyn «ár qıaǵa bir salyp» — sońǵy jyldary dramalyq poemalardyń ádemi bir túrin tapty.

Men úlken ádebıettiń betinde badyraıyp turǵan mysaldardy ǵana keltirdim. Al, tutas qazaq ádebıetiniń izdený, ósý joly qandaı kúrdeli de qyzǵylyqty. Osy qozǵalysty, izdený, ilgerileý saparyn zertteý, ádebıetimiz ben jeke talanttarymyzdyń baǵdar baǵytyn anyqtaı tekserý syn úshin qıyn da, asa abyroıly da mindet emes pe?

Jazýshylarymyzdyń osylaısha kóp izdenýiniń nátıjesinde qazirgi qazaq prozasynyń sýretteý tásiline, stıline, dúnıe taný mashyǵyna kóptegen ózgerister endi. Burynǵy prozamyzda negizinen epıkalyq janr basym bolsa, sońǵy jyldary lırıkalyq proza keń óris aldy. Lırıkalyq prozanyń negizderi qazaq ádebıetinde burynnan da bolatyn. Ol keı jazýshylarymyzdyń jeke shyǵarmalarynan eles berip kórinip otyratyn. Biraq prozamyzǵa negizgi arna bolyp keń óristemegen edi. Zamanymyzdyń rýhyna saı sońǵy on-on bes jyldaǵy áńgime, povesterimiz, romandarymyz da lırıkalyq sarynǵa, syrshyldyq sazǵa aýysty.

Bul búgingi ádebıetimizdi realızmniń tereńdeýine — shyǵarmalarymyzdyń shemadan, jasandylyq pen sharttylyqtan aıyǵyp, ómir shyndyǵyn molyraq kórsete bastaýyna tánti jaǵdaı bolsa kerek. Ómir shyndyǵymen qosa keıipker shyndyǵyn — onyń sezimi men júrek syryn da tereńirek ashý qajet boldy. Búgingi shyǵarmalarymyzdyń keıipkerleri — óziniń barsha shynyn aıtýǵa, syryn aıtýǵa, kerek bolsa, óz basyndaǵy minin aıtýǵa da qysylmaıtyn, tartynbaıtyn ashyq jandar. Olar oqýshyǵa qaltqysyz senip aǵynan jarylady. Al, keıipker degenimizdiń ózi de sol kóp oqýshynyń biri, solardyń qalyń ortasynan shyqqan ómirlesi, muńdasy. Sóıtip, keıingi shyǵarmalar ómirmen jaqyndasty. Sol arqyly oqýshymen de jaqyndasty.

İlgerirektegi keıbir shyǵarmalarymyzǵa tán óz ortasynan dara shyǵyp, oqshaý turatyn, qolynan kelmeıtini joq erekshe, biraq jasandy geroılardyń ornyn kádimgi qarapaıym kóptiń biri — syrǵa, oı-pikirge baı, shyn máninde tolyq qandy, jandy obrazdar basty. Bul — búgingi ádebıetimizdiń ósý jolyndaǵy, kemeldený jolyndaǵy keleli tabysy.

Lırıkalyq prozamyzdyń damý jolynda biryńǵaı tabystar men utystar ǵana emes, eleýli kemshilikter de, utylystar da boldy. Árıne, syrshyldyq — kórkem ádebıet úshin tamasha qasıet. Geroıdyń jan-júıesin ashý, barsha sezimin tebirentip, dirildegen jandy kúıinde ystyǵyn sýytpaı jetkizý — ádebıet úshin bıik murat. Biraq syrdyń da syry, sezimniń de sezimi bar. Lırıkalyq proza jasaǵan jaqsy úlgilerge elikteýshiler kóbeıip, biraz jaǵdaıda ádebıet taqyrybyn, shyǵarmadaǵy keıipkerlerdi usaqtatyp aldyq. «Jaman syryn aıtam dep shynyn aıtady» demekshi, kóptegen keıipkerler óziniń bolmashy tirshiligin, mardymsyz, usaq armanyn, kóńildegi kirbińin oqýshy aldyna jaıyp salatyndy shyǵardy. Árıne, ádebıet ony da kórsetýge tıis. Ádebıet úshin shekteýli taqyryp, elenbeıtin ómir qubylysy bolmaýǵa tıis. Biraq ol úlken ómirdiń, qyzǵylyqty jaqsy harakter men qıly-qıly ómir qubylystarynyń kóleńkesinde kórinse ǵana oryndy bolar edi.

Prozamyz sıaqty búgingi poezıamyzda da lırıkalyq syrshyldyq saryny ústemdik quryp keledi. Erterektegi jalań pafos, daýryqpa patetıkadan aıyǵyp, búgingi óleńderimiz oıly, tebirenisti azamattyq áýenge aýysty. Sol sıaqty baıandaý men jalań oqıǵasy basym keletin poema janrynda da syrshyldyq, geroıdyń san-júıesin, ishki syryn, kóńil qubylysyn ashatyn sezimtaldyq saryny kúsheıdi.

Lırıkalyq proza men poezıanyń óris alýy qazaq ádebıetiniń áriden kele jatqan epıkalyq sıpatyn ózgerte aldy ma degen suraq týady. Buǵan men qazaq ádebıetiniń epıkalyq negizgi sıpaty ózgere qoıǵan joq; ol tek molyqty, baıydy, sol arqyly jańa satyǵa kóterildi dep jaýap berer edim. Shynynda da búgingi qazaq prozasynyń shoqtyǵyn kóterip turǵan áli de sol epıkalyq shyǵarmalar. Olar ádebıetimizdiń alyp týyndysy Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» epopeıasynyń zańdy jalǵasy. Osy epopeıanyń uly dástúri bizde óris alyp, ilgerilep keledi. Sábıt Muqanovtyń «Ómir mektebi», Ǵabıt Músrepovtiń «Oıanǵan ólkesi», Ǵabıden Mustafınniń «Daýyldan keıini» men «Kóz kórgeni», Hamza Esenjanovtyń «Aq Jaıyq» romandar sıkli, Ábdijámıl Nurpeısovtyń «Qan men teri», Ánýar Álimjanovtyń «Mahambettiń jebesi», İlıas Esenberlın men Ázilhan Nurshaıyqov, Áljappar Ábishevtiń romandary osynyń aıǵaǵy.

Biraq búgingi epıkalyq prozamyz keshegiden áldeqaıda ózgeshe. Ondaı proza jazyp júrgen avtorlarymyz oqıǵany bir yrǵaqty keń arnamen baısaldy baıandap, salıqaly, sabyrly sýretpen jetkizip qana qoımaıdy. Tarıhı taqyrypqa jazǵan shyǵarmalardyń ózinde geroılarynyń júreginiń lúpilin, kóńiliniń dirilin ystyq armany men kúıinish-súıinishin — qysqasy, onyń barsha sezimi men ahýalynyń ystyǵyn sýytpaı jetkizýge tyrysady. Epıkalyq prozamyz búgingi lırıkalyq prozanyń kóptegen kórkemdik tásilderimen qarýlandy. Adam sezimin baqaıshaǵyna deıin taldap beretin psıhoanalız, ıa bolmasa, keıipkerlerdiń óz ishin ózi aqtaryp, óz sezimin sarapqa salatyn samoanalız, lırıkalyq sheginister, avtorlyq tolǵanystar sıaqty boıaýlardy molynan paıdalanyp júr. Bul bizdiń epıkalyq prozamyzdyń boıaýyn túrlendirip, betine qan júgirtip, ony qazirgi oqýshymyzdyń júregine jaqyndatyp ákeldi.

Lırıkalyq syrshyldyq sarynmen baıyǵan epıkalyq proza — búgingi qazaq ádebıetiniń úlken tabysy.

Osy aıtylǵannyń bári — qazirgi qazaq ádebıetiniń negizgi bir sıpaty, onyń damý tendensıasynyń bir qyry. Al, bizdiń ádebıetimizdiń talqyǵa túspeı, ashylmaı jatqan syrlary kóp. Búgingi sıez ádebıetimizdiń kóp máselelerin ortaǵa salyp onyń ósý jolyndaǵy súbeli problemalaryn keń talqylap, budan arǵy ilgerileý baǵdarymyzdy belgilep beredi ǵoı degen úmitimiz zor.

---