InfoHub Logo

Qazaq ádebıetiniń, onyń nar júgin arqalaǵan bastaýshy janry — qazaq prozasynyń sońǵy jetijyldyq jemisine kóz jibersek eń aldymen kóńil qýantarlyq tabystaryn baıqamasqa bolmaıdy. Jazýshylardyń IV-V sıezeriniń arasy qazaq prozasynyń eń jemisti jyldary shyǵarmanyń sany da mol, biraq biz ádebıet tabysyna qýanǵanda esh ýaqytta sanmen ólshegen emespiz. Biz ádebıettiń jetilip damýyn, kórkemdik jańa satyǵa kóterilýin aıtamyz.

Qazaq prozasyn tutas qaraǵanda — prozaıkterdiń basym kópshiligi eleýli eńbek etkenin kóremiz. Úlkeni bolsyn, kishisi bolsyn ár jazýshy-aq, jańa týyndylar berdi.

Ár jazýshy-aq keshegisinen búgin ilgeri attady. Jazǵan kitaptary árqaısysynyń tvorchestvolyq aktıvine eleýli úles qosty, jazýshyny kórkem oıdyń jańa bir satysyna kóterdi, sonymen birge qazaq prozasyn da tolyqtyryp, molyqtyra tústi.

Qazirgi oqýshy qaýymnyń kádesine jaraǵan, kórkemdik, rýhanı azyǵyna aınalǵan kóptegen shyǵarmalar jaryq kórdi. X. Esenjanovtyń «Aq Jaıyq» sıkli, Á Nurpeısovtyń «Qan men ter» trılogıasy sıaqty kólemdi, epıkalyq týyndylar, Ǵ. Mustafınniń «Kóz kórgeni», S. Muqanovtyń «Eseıý jyldary» sıaqty memýarlyq shyǵarmalar; Z. Shashkınniń «Temirtaý», «Senim», Ǵ. Slanovtyń «Asaý arna», Á. Sháripovtiń «Partızan qyzy», T. Álimqulovtyń «Aqboz at», Á. Sársenbaevtyń «Kapıtan uly», B. Soqpaqbaevtyń «Meniń atym Qoja», «Ólgender qaıtyp kelmeıdi», Ó. Kanahınniń «Dámeli», «Mazdaq», S. Baqbergenovtiń «Qaıran sheshem», D. Ábilevtiń «Aqyn armany», R. Raıymqulovtyń «Túıeli adamy», Q. Qaısenovtiń partızan povesteri, S. Shaımerdenov, S. Omarov, A. Hangeldın, N. Ǵabdýllın, Á Nurshaıyqov, J. Tilekov, S. Begalın, III. Qumarova J. Jumaqanov, Q. Isabaev, S. Sarǵasqaev jáne de ózge jazýshylardyń roman, povesteri, kóp jazýshylardyń áńgimeler kitaby dúnıege keldi. Árıne, bul atalǵan shyǵarmalar arqalaǵan áleýmettik júgi jaǵynan da, ıa qazaq ádebıetine qosqan kórkemdik úlesi jaǵynan da bir-birine teń emes. Biraq bulardyń basym kópshiligi-aq taqyryby, zerttegen ómir qubylysy, jańadan jasaǵan obrazdar galereıasy, kórkemdik quraly jaǵynan tutas alǵanda qazaq prozasyna eleýli úles qosty, onyń ilgerilep kele jatqan perspektıvasyn tanytty. Ádebıetimizdegi izdený joldarynyń, ósý prosesteriniń, damý tendensıalarynyń aıǵaǵy boldy. Sonymen birge ár avtordyń ár dárejedegi izdený, ósý, ilgerileý joldaryn da tanytty.

Barsha kitaptarǵa múshelep jeke baǵa berýdi qoıa turyp, jalpy qazirgi qazaq prozasyn tutas alǵanda — sońǵy jeti jylda odan burynǵy qaı kezeńmen salystyrǵanda da ádebıetimizdiń ósý prosesiniń edáýir jedeldegeni baıqalady.

Bulaısha qarqyndap ósýdiń taǵy bir kýási — ádebıetke kelgen keıingi tolqyn jańa kúsh. Qazaq prozasynyń sońǵy tolqyny san jaǵynan da, sapa jaǵynan da — dástúrdi jalǵaıtyn jańashyldyqty, jas ádebıettiń izdenimpaz, óskeleń qabiletin tanyta keldi. Olardyń kóbisi aldyńǵylar shıyrlaǵan kánigi jolǵa ońaı túsip, kóp dúrmektiń sońynda shań jutyp qalmaı, óner jolyndaǵy óz soqpaǵyn izdep, óz talantyn synaı keledi. Bul balǵyn jas sonar oqýshy nazaryn birden aýdardy. Az ýaqyttyń ishinde ádebıetimizge sińip, óz ornyn aldy. Qazaq prozasynyń eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıtyn jarastyqty bir butaǵyna aınaldy. Q. Ysqaqov pen Sh. Murtazaevtyń, Á. Tarazı men S. Muratbekovtiń S. Júnisov pen P. Toqtarovtyń, T. Jarmaǵambetov pen E. Dombaevtyń, Á. Nabıev pen J. Ahmetovtiń. S. Berdiqulovtyń áńgime, povesteri bolmasa búgingi qazaq prozasynyń balǵyn nury betine shyǵyp dál osylaı qulpyryp turar ma edi.

Qazirgi ýaqyt elimizde tarıhı oqıǵalarǵa, qoǵamymyz bastan keshken asýly kezeńder jaıly saıası, fılosofıalyq jınaqtaýlarǵa tolyq kezeń. Sondyqtan da bolar, sovet ádebıeti realısik bolmystyń oıy men qyryna, bıigi men tuńǵıyq tereń qabattaryna, qaı tarıhı kezeńge de shuqshıa kóz salady. Bárine de zertteýshiniń oıly janarymen úńiledi. Men qazaq prozasynyń sońǵy kezdegi úlken tabysy dep onyń áleýmettik keń dıapazonyn aıtar edim.

Qazaq prozaıkteri bizdiń ár kúnimizdiń tarıhı kezeń ekenin, onda áli túp sheshimin taýyp bolmaǵan etıkalyq, moraldyq, fılosofıalyq túbegeıli máselelerdi neǵurlym tezirek sheshsek, soǵurlym adamzat ańsaǵan qoǵamdy jaqyndata túsetinimizdi qazir qaı kezdegiden de tereńirek túsindi. Sondyqtan da qazaq prozasynyń ıdeıalyq tereńdigi artty.

Jazýshylarymyz qaı kezdegiden de batyl sóılep, shyndyqty batyl kórsete alatyn boldy. Bul batyldyq qoǵam ómirin jiti ańǵaryp, jiti túsinetin rýhanı sergek, jańaǵa elgezek, jaýapkershiligi mol, kóregen azamatqa tán parasatty batyldyq. Bul jazýshynyń da árbir sovet azamaty sıaqty osy ómirge qojalyq seziminen, sol ómirge shyn janashyr jaýapkershiliginen týǵan batyldyq. Mundaı batyldyqsyz eshbir sýretker, eshbir shyǵarma azamattyq daýysqa ıe bola almaıdy.

Keıingi qazaq prozasynyń endigi bir úlken tabysy dep onyń sýretkerlik rýhynyń shyńdalyp, azamattyq daýsynyń kúsheıgenin aıtar edik. Sol arqyly onyń arqalaǵan áleýmettik júgi aýyrlady, búgingi tirshiligimizge tikeleı atqaratyn qyzmeti úlkeıdi.

Qazaq prozasy sońǵy elý jylda jasalǵan jas proza. Az ýaqytta uzaq jol ótken óskeleń proza. Bizdiń ósý jolymyzda ózimiz sıaqty jazba ádebıeti jas sosıalısik ulttarmen uqsastyǵymyz az emes. Sonymen birge bizdiń damý jolymyz búkil sovettik kórkem oıdyń damýymen sabaqtasyp jatady. Bul tereń tamyrlasqan baıandy baılanys. Biraq bizdiń óz dástúrimiz, qaıtalanbas damý ereksheligimiz de joq emes. Qandaı dástúr bolmasyn ol tek damyp, ilgerilep otyrsa ǵana ózin-ózi saqtaı alatyny — belgili shyndyq.

Qazaq ádebıetindegi sońǵy jyldardyń jaqsy nyshany — onyń izdenimpazdyq rýhynyń kúsheıýi, jazýshylardyń kórkem sózge jaýapkershiliginiń artýy. Bul izdený sapary tar sheńberde, bir baǵytta ǵana úńgip bara jatqan joq. Kórkemdik qubylystyń kóp salasyn qamtyp, túr jańalyǵyn ǵana izdemeı kórkemdik quraldarynyń qıly-qıly qatparyn aqtaryp keledi. Osy izdenýdiń jalpy nátıjesi — búgingi qazaq prozasynyń emosıalyq, baılyǵy men qýaty, lırıkalyq tebirenisi, psıhologıalyq tereńdigi artty. Bul jańalyqtardyń áserin lırıkaǵa beıim áńgime, novela, povesterden ǵana emes, prozanyń keń qulashty epıkalyq formalarynan da kóremiz. Jáne osy izdený jolynda júrgender — qashan da jańalyqqa beıim ádebıetimizdiń sońǵy jas býyny ǵana emes, orta býyn tipti tvorchestvolyq uzaq jol ótken aǵa býyn ókilderinin de úlken oılaný, tolǵaný ústinde júrgenin, burynǵy shyqqan tóbesine mise tutpaı, aldaǵy kúnge dámelene qaraıtynyn baıqaımyz. Shyǵarmadan shyǵarmaǵa jańa túr, ózindik tásil, sony boıaý izdep qataıyp bolmaǵan daýystaryn ár regıstrge salyp synap júrgen Qalıhan Ysqaqov, Sáken Júnisov, Ákim Tarazı, Ramazan Toqtarov, Aqan Nurmanov sıaqty talapty ám talantty jastarmen qatar ádebıetimizdiń ana shetinen Ǵabıden Mustafındi mysalǵa alar edim. Mustafın, Muhtar Áýezov pen Beıimbet Maılın sıaqty tvorchestvolyq jolyn evropalyq ádebıettiń dárejesinen bastaǵan joq, ol jas ádebıettiń alǵashqy balalyq qadamymen birge ósip kele jatqan jazýshy. Jáne onyń búkil «balalyq aýrýyn» basynan keshirdi. «Ómir ne ólimnen» «Shyǵanaǵy» bólek bolsa, «Mıllıonerinen» «Qaraǵandysy» bólek. Bul alaqoldyq emes, jazýshynyń qadam basqan saıyn satylap kóterilýi. Sondaı-aq eń keıingi jazylǵan «Kóz kórgeni» sonyń aldynda ǵana jazylǵan «Daýyldan keıinnen» — ilgerilegenin tanytady. Shyǵarmadan shyǵarmaǵa jazýshynyń kórkemdik quraly molyǵyp, ómir men adam tabıǵatyna tereńirek boılaıtyn áleýmettik jáne psıhologıalyq kórgendigi ótkirlenip, realısik sheberligi tereńdep kele jatqanyn baıqaımyz. Qazaq ádebıetiniń eń qart ókilderiniń birin mysalǵa alyp otyrǵan sebebim — búgingi ádebıetimizdiń jasy bar, kárisi bar, proza janrynyń kólemdisi bar, shaǵyny bar — negizinen izdený ústinde ekenin aıtpaqpyn. Árıne, qashan da tiri ádebıet statıkalyq myzǵymas halde qalǵan emes, biraq sońǵy kezde izdenýshilerdiń qatary kóbeıdi, órisi keńidi. Qazaq jazýshylary óreli, úlken ádebıetiniń artyn ala júretin shákirttik, úırenýshilik dárejesinen boıy ósip, búgingi kúngi kórkem oı barlaýshylarynyń aldyńǵy sapyna shyǵa bastady.

Men qazaq prozasynyń «Abaı joly» epopeıasy shyqqannan keıingi úlken tabysy dep onyń kórkemdik qýaty tolysyp, qazirgi zamanǵy maman (professıonal) ádebıet dárejesine erkin kóterilip kele jatqanyn aıtar edim.

«Abaı joly» qazaq prozasynyń mereıin asyrdy. Sonysymen birge qazaq úshin úlken syn boldy. Biz Áýezov qalamynan uzaq ýaqyt tolǵatyp, sırek týatyn alyp shyǵarma aldyq. Bul qýanyshty jaǵdaı jas prozanyń aldyna asa bıik asý, salmaǵy zor mindet qoıyp berdi. Ia, bul shyǵarmadan keıin qazaq prozasyna qoıylatyn krıterıı oqys bıiktep ketti de jas ádebıettiń jotasyna asa aýyr júk artyldy. Biraq «Abaı joly» japan daladaǵy shoqy emes edi, oǵan deıin baspaldaqtan kóterilgen talaı asý belderi bar, qazaq ádebıeti atty úlken jotanyń bıik shyńy bolatyn. «Abaı jolynan» keıingi proza oǵan deıingi prozadan talantty jazýshyny da, talantty shyǵarmany da kóp týǵyzdy. Ol óziniń alyp tulǵasymen qazaq prozasynyń talaı óskeli, óngeli turǵan búrshik butaqtaryn tunshyqtyryp tastaǵan joq, qaıta qazaq prozasynyń qaýlap ósýine berekeli kóktemdeı ıgi áser etti. Biz dál búgin «Abaı jolymen» tepe-teń túsetin jeke shyǵarmany ataı almasaq ta, qazaq prozasynyń jalpy tabysy — uly shyǵarmanyń izin sýytpaǵanyn úlken medet etemiz. Jáne ol proza kóp baǵytta izdenip, máýeli aǵashtaı butaq jaıyp, keńeıip keledi.

Halqymyzdyń jańa zaman ornatqanyna elý jyl tolar qarsańda sovet adamy ózi, óz eli, óz qoǵamy ótken qıyn jolǵa qıadan úńilgen tusta jazýshylarymyzdy tarıhı taqyrypqa den qoıdy dep synaý ábestik bolar. Óıtkeni, tarıhı uly oqıǵalar jaıly oılaný, zertteý — halqymyzdyń rýhanı tileginen, qoǵamymyzdyń búgingi saıası-moraldyq, fılosofıalyq oıymyzǵa qoıyp otyrǵan talabynan týyndaıtyn áleýmettik zakaz. Keıingi jyldary K. Fedın, M. Stelmah, M. Aıbek, Fatıh Hýsnı, T. Sydyqbekov sıaqty baýyrlas ádebıetterdiń iri ókilderiniń bul taqyrypqa erekshe úńilip, jemisti eńbek etip júrgendigi osy shyndyqty rastaıtyn sıaqty. Qazir qalamgerlerimiz Uly Oktábr revolúsıasynyń elý jyldyq toıy aldynda erekshe shabyt ústinde júrgen kezinde myna bir jaı óte-móte tolǵantýǵa tıis. Ol elimiz ótken tarıhı kezeńder jaıly taqyryptarǵa qalaı baryp, qalaı ıgerý jaıy. Árıne, bul salada sovet ádebıeti óz aldyna bir derbes mektep, derbes dástúr ashty, talaı-talaı ozyq shyǵarmalar týdyrdy. Alaıda, mundaı mol úlgi bul taqyryptardy ońaılatpady. Óıtkeni ádebıet ashylǵandy qaıta ashý emes, belgili bir ómirlik qubylystyń buǵan deıin biz bilmegen sony qyr, sony syrlaryn ashý. Osy rette, qazaq prozashylarynyń aldynda mynadaı eki tvorchestvolyq problema bar. Onyń bireýi barsha sovet ádebıetine ortaq problema. Ol — tarıhı ótken men búgingi kún arasyndaǵy dıstansıa, osyǵan baılanysty sýretkerdiń aldynda ashylatyn jańa rakýrs, jańa perspektıva, ótkenge búgingi kún turǵysynan úńilý. Árbir tarıhı uly oqıǵa jaıly sol oqıǵanyń tusynda nemese áli ystyq-sýyǵy basylmaı turǵanda jazylǵan shyǵarma men arada birneshe jyldar ótken soń jazylǵan shyǵarmanyń arasynda aıyrma bolatyny ábden daýsyz. Óıtkeni, ekeýin týdyratyn eki túrli prınsıp, eki túrli talap. Birinshisi, óner arqyly adamdardyń júregin, otyn, kúsh-jigerin bolyp jatqan tarıhı kúres arenasyna shaqyryp, ádilettiń jaǵyna shyǵarý. Ekinshisi, bolyp ótken tarıhı qubylystyń túp sebepterin úńile zerttep, ornaǵan jańa dáýirdiń tarıhı zańdylyqtaryn ashý, halyqqa ózi jeńgen qıyn maıdandy, ózi istegen uly erlikti kórsetip jańa erlikterge, óz qany, óz terimen kelgen jeńisti odan ári baıandy etýge shaqyrý, ózi jeńgen jaýdy egjeı-tegjeıli kórsetip, onyń barlyq qupıasyn ashyp, ondaı ógeı qubylystyń taǵy da qaıtalanbaýyna jaǵdaı jasaý. Bular bir-birine kereǵar emes, birinen-biri órbıtin prınsıpter. Ótkenge búgingi kún turǵysynan qaraýdyń túp dińgegi de sol. Bul problema sovet ádebıetiniń eń úzdik týyndylarynda jemisti sheshilip keldi. Alaıda, bár-bár ýaqytta durys sheshilip barsha sýretker tegis ıgerip bolǵan problema emes. Bizde oıynshyq jaýdy ońaı jeńip jatqan ońaı kúres, ońaı aıqasty kórsetken shyǵarmalar áli ushyraıdy. Jáne olar Uly Oktábr, kollektıvtendirý, Otan soǵysy sıaqty elimiz bastan keshken eń jaýapty kezeńder jaıly shyǵarmalar bop shyǵady. Biz alǵan qamaldy, biz jeńgen jaýdy ońaılatpaý kerek. Tarıh batyrlyqpen jasalady, batyrlyqpen saqtalady, batyrlyqpen zertteledi. Áshekeıdi, ońaı jyltyraqty ol súımeıdi. Biz qazirgideı tusta tarıhı oqıǵanyń ataq-dańqyn jamylyp, ońaı shyǵyp kete qoıǵysh jylpos konúnktýrızmge asa saq bolýymyz kerek. Óıtkeni, ýaqyt bizdiń aldymyzǵa uly mindetti — ózimizdiń qolymyzben jazyp shyǵý mindetin qoıyp otyr. Bul jolda jyltyraq lakırovkaǵa, ushqalaqtyqqa, ústirttikke jol joq. Olar bizdiń uly tarıhymyzdyń básin túsiredi.

Uly Oktábr taqyrybyna jazatyn qazaq jazýshysynyń aldyndaǵy ekinshi problema — qazaq dalasy jáne Oktábr. Revolúsıa qazaq dalasyna ımportpen kelgen joq, qazaq qoǵamynyń tarıhı damýynyń zańdy nátıjesi boldy. Alaıda, qazaq dalasynda Oktábr revolúsıasynyń jeńip shyǵýynyń tarıhı ózgeshelikteri, dara sıpattary da bar.

Ony Qazaqstannyń feodalızmnen birden sosıalızmge ótkenimen-aq túsindirýge bolady. Ózimiz kúnige júz qaıtalaıtyn osy tarıhı shyndyq óziniń kórkem beınesin taýyp boldy ma? Joq. Qazaq tarıhynyń osy bir ózgeshe prosesti úńile zerttep, kórsetetin tusy osy qazir. Adamzat qoǵamynyń qazirgi damýy, ǵasyrlar boıy otarshyldyń tuzaǵynda qylǵynyp kelgen halyqtardyń qazirgi kúresi bul problemanyń mańyzyn burynǵydan da arttyra tústi. Sondyqtan da Qazaqstan tarıhy — áleýmettik saıası máni zor aktýaldy taqyryp.

Biz qazaq prozaıkteriniń sońǵy jyldarda tarıhı taqyrypta jazylǵan shyǵarmalarynan aldymen osy eki problemanyń qalaı sheshilgenin izdeımiz.

Qazaq oqýshylary sońǵy on jyl boıy jazýshynyń qalamyna telmirip, qashan bitedi dep asyǵa kútken shyǵarmalardyń biri Hamza Esenjanovtyń «Aq Jaıyǵy». Jazýshy jýyrda ǵana uzaq jyldyq eńbegine aqyrǵy núkte qoıdy. «Aq Jaıyq» — oqýshyǵa buryn proza janryna ilikpegen, atymen sony aımaq týraly kitap. Oral óńiri ejelden qazaq tarıhyna kóp bet qosqan ólke. Onda ejelden beri Rossıada bar áleýmettik qubylystar da, qazaq dalasynda bar áleýmettik qubylystar da qoıan-qoltyq aralasyp keledi. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda da, azamat soǵysy jyldarynda da eki ómirdiń alasapyrandary osy óńirde toǵysyp, jıyntyq kórinis tapty. Uly Oktábr revolúsıasy tusynda da osy kezde bar ár qıly saıası qubylystar bul ólkede túgel ushyrasty. Sondyqtan da, mundaǵy oqıǵalar qazaq dalasyna Uly Oktábrdiń qalaı kelgenin tolyǵyraq asha túsedi. Avtor da osyǵan tyrysqan. Onyń bas qaharmany Hakim, orys mektebiniń shákirti, qazaq dalasynyń perzenti. Roman bastalǵanda ol eki álemdi de kórip júr, ekeýimen de etene aralasa qoıǵan joq qalanyń ár qıly alabajaq ómiri bul úshin bir sony dúnıe; sonyń bel ortasyna enýge yntyq artta qazaq dalasy, sahara ómiri; Hakim ony saǵynady. Osyndaı ári-sári jas jigittiń qalany da, dalany da dúr silkintip, oıata kelgen uly oqıǵanyń tusynda qalaı eseıip, qalaı at jalyna qoly jetip azamat bolǵany — trılogıanyń ózegi. Saıası kúres mektebinen ótpegen qazaq jigitiniń revolúsıaǵa kelý joly qıyn da kúrdeli proses. Munyń ózi jazýshyǵa Hakimniń kózimen sol kezdegi qazaq dalasynyń kóp shyndyǵyn qamtýǵa múmkindik bergen. Biz alǵashqy kitaptan mysqaldap er jetip, tóńiregindegi kereǵar, aıqysh-uıqysh shyndyqty ańyra tanyp kele jatqan jas jigitti kórsek, sońynda azamat bop atqa qonǵan Hakimdi kóremiz. Jazýshy Hakimniń ańǵarympaz, zertteýshi zerdesi arqyly áýeli qazaq dalasynyń qıly-qıan shyndyǵyn, el basyna týǵan tarıhı kezeńde, bul úshin de, bunyń eli úshin de atymen sony turpatty Ábdirahman, Baqytjan Qarataev sıaqty qazaq azamattaryn sol arqyly revolúsıa sıpatyn tanı bastaıdy. Kúres arnasynan tysqary bozbala jigit úshin álgi aıtyp otyrǵan evolúsıalyq kezeńderdiń árqaısysynyń ózi áldeneshe jylǵa sozylatyn uzaq proses. Biraq, sol kezdegi búkil óńirge jaıylyp kele jatqan revolúsıa dúrbeleńi jas jigittiń dúnıe tanymyn, zaman tanymyn tezdetti.

Jazýshy Hakimniń revolúsıaǵa kelýi jolyn sol kezdegi qazaq dalasynyń can tarap saıası ómiriniń eleginen ótkizip sýretteıdi. Jazýshynyń óz romanyna bolary bolyp, boıaýy sińgen, saıası kózqarasy ábden qalyptasqan professıonal revolúsıonerdiń ómir joly emes, aýylda ósip, qalada oqyǵan qazaq jigitiniń revolúsıa jyldaryndaǵy ómir jolyn ózek etkeni, sol jyldardyń shyndyǵyn jan-jaqty mol qamtýyna, ár qyrynan kórsetýine, sol kezdegi saıası ómirdi egjeı-tegjeı ashýyna múmkindik jasaǵan ádiletshil semáda týyp, oqyǵan, kózi ashyq, kóńili sergek Hakimdi revolúsıaǵa ákelgen ustaz revolúsıonerlerdiń túzik taǵylymy ǵana emes, sol kezdegi qazaq dalasynyń tarıhı shyndyǵy. Jazýshy osy prosesti jiti zerttep, jiti asha alǵan. Bir orys jumysshysyna jolyǵa sala revolúsıoner bolyp shyǵa keletin shuǵyldyq munda joq. X. Esenjanov jas jigittiń rýhanı ósý evolúsıasyn, oǵan revolúsıa jyldarynyń áserin psıhologıalyq dáıegimen paıymdy sýretteıdi. Jas jigittiń eseıý, er jetý prosesi, lýnno tanymynyń ósýi kúrt, shuǵyl emes, utyly-satyly. Jigittiń kózqarasyndaǵy osy satylap ósýdi nanymdy sýretteı alǵan jazýshy onyń revolúsıalyq áreketterinde ara-tura shuǵyl ketip, qaharmandy urt qımyldatyp alyp otyrady. Árıne, onyń kóbin sol kezdiń oqys oqıǵaǵa, shuǵyl qımylǵa toly qaýyrt mezgil ekendigin aıtyp aqtaýǵa bolady. Alaıda, ondaı jaýapty tapsyrmalardy minsiz oryndaý úshin kózqarastyń durystyǵymen qosa, revolúsıalyq iske, astyrtyn jumysqa úırengen jytylyq, tájirıbelilik kerek. Hakimniń ondaı mektepten ótpeı jatyp ta urymtal qımyldap kete beretini bar.

Ol kezde qazaq dalasynyń revolúsıaǵa qosylýyna kedergi bolǵan birden-bir ishki saıası kúsh — alashorda qozǵalysy. Alashordanyń tarıhı arenaǵa shyǵýy da zańdy, kúıpeyi de zańdy. Mundaı saıası qubylys sol kezde orys patshasynyń otarshyldyǵynda bolǵan qaı ulttyń da tarıhynda kezdesedi. Mundaı qozǵalys, mundaı partıa Zakavkaze ulttarynda da, kórshi Orta Azıa ulttarynda da bolǵan. Óıtkeni, otarlyq ezgi kórgen ultta ultshyldyq kózqarastyń týyndaýy, onyń basynda sol ultta endi-endi tamyr-tamyr sala bastaǵan býrjýazıashyl elementterdiń bolýy arǵy-bergi tarıhta kóp kezdesip júrgen qubylys. Alashorda qozǵalysy da — osyndaı ultshyl-býrjýazıashyl qozǵalys. Ol Rossıadaǵy jańa jaǵdaıǵa baılanysty, revolúsıa dúrbeleńi tusynda bólek orda kóterip, tý tigip qalýdy kózdedi. Qazaq halqynyń aldynda sol kezde: «Endi qaıtpek kerek?» — degen tarıhı saýal turǵanyn olar da uqty. Olar derbes ulttyq memleket qurýdy oılady. Biraq alashordashylar partıasynda Qazaqstandaǵy sol kezdegi tarıhı jaǵdaıdy túpkilikti ózgerte alarlyq, pálen ǵasyr mesheý halde kelgen halyqty progres jolyna túsire alarlyq qaýqar bolmady. Onyń ústine bul partıanyń kósemderi Rossıanyń burynǵy belgili býrjýazıashyl partıalarynyń ókilderi edi; olar burynǵy partıalarynyń saıası platformalaryna sol kezdegi Qazaqstannyń tarıhı jaǵdaıyna pármeni tıe alatyn sony eshteme qosa almady; qysqasy, Qazaqstannyń tarıhı damýy múddesine laıyq saıası partıa bola almady. Onyń ústine alashordashylardyń kósemderiniń kóbi burynǵy baıshyl-patrıarhaldyq ınstıtýttardyń quly bop qaldy; óz aralarynda da alaýyzdyq, halyqtyń jaıynan beıhabar tóreshildik oryn aldy, belgili bir saıası taktıkasy, strategıasy bolmady; ózderiniń derbes saıası ortalyǵy joq, árqaısysy ár aımaqtaǵy aq gvardıashyl generaldardyń saharadaǵy bir fılıaly retinde ǵana qaırat etti. Mundaı partıanyń halyqty óz mańyna toptastyra almaýy, ult tarıhyna pálendeı ózgeris jasaı almaýy tarıhı zańdy másele. Alaıda, sol tus jaıly jazylǵan tarıhı shyǵarmada eskerýsiz qala beretin eleýsiz oqıǵa da emes. Qazaq dalasynyń Uly Oktábr revolúsıasyna qosylý prosesin sóz etsek, bul qubylysty attap óte almasaq kerek-ti. Óıtkeni, osy zamanǵy tarıh úshin, azattyq alǵan jańa ulttar úshin sovet ulttary tarıhyndaǵy bul betterdiń syrlaryn túptep ashýdyń áleýmettik máni zor. Biraq osy kezge deıin bizdiń ádebıetimizde alashordashylar taqyryby tym bir jaqty, ásirese kúlki planynda sheshilip keldi. Elimiz elý jylǵa tolyp, onyń damý úrdisi ózge jurtqa ónege bolyp otyrǵan tusta bizdiń tarıhymyzda oryn alǵan mundaı qubylysty ásheıin ajýa etý jetkiliksiz, biz onyń barsha saıası astaryn, tarıhı dáıeksizdigin, ómirsizdigin ashýymyz kerek. Tarıh bizge ózimiz jeńgen jaýdyń keskinin jan-jaqty da tereń ashyp berý mindetin qoıyp otyr. Endeshe, tarıhtyń bul betterine de saıqymazaq emes, zerdeli zertteýshiniń janarymen úńilýimiz kerek. X. Esenjanov ta osyny maqsat tutqan. Onyń romanyndaǵy alashordashylar úırenshikti ásire boıaýdan biraz arylǵan. Alashorda ókilderiniń de beıneleri daralanyp, nanymdy, senimdi turpat tapqan. Jympıty alashordasynyń basshylary aılaly da eresek Shansha Dosmuhambetov, ylǵı tizege salýdy, ylǵı áreketti súıetin Halel Dosmuhanbetov, Peterbýrg oqýyn taýysyp, sylqym keıipten áli aryla almaı júrgen doktor Yhlas Shuǵylov, shash al dese bas alar alaman basy Abylaev, qolyna bılik berse, qaı ókimetke de qyzmet etýge de ázir reaksıoner Aron Qarataev, árqaısysy dara qulyq, dara qylyqqa ıe beıneler. Olar alashorda qubylysynyń biraz sıpattaryn, olardyń múddesiniń halyqtyq múddemen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtynyn ashyp bergen. Biraq jazýshy bul qubylystyń tarıhı saıası keskinin dál tanyp, dál sýrettegenmen, onyń psıhologıalyq keskinine kóp boılamaǵan. Bizdiń halqymyzdyń bul qubylysqa baılanysty óz dramasy, óz tragedıasy bar. Olar da «azattyq», «bostandyq», «erkindik», «halyq», «ult» degen sózderdi tý etti. Sol urandarǵa ılanyp, tar jol, taıǵaq keshýge túskender de boldy. Bizge qazir osyndaı ázázil jolǵa túsip arandaǵandardyń da dramasyn ashý kerek. Óz tarıhymyzda oryn alǵan saıası qubylystyń biz aldymen osy bir sıpatyn ashqanymyz jón. Biz sonda ǵana Oktábr jolynyń — Qazaqstan úshin birden-bir durys jol bolǵanyna aıqynyraq kóz jetkizemiz. Oktábr taqyrybyndaǵy Grıgorıı Melehov, Roshın sıaqty beınelerdiń úlken estetıkalyq, fılosofıalyq mańyzǵa ıe bolýynyń syry da sonda. Olardyń ómip joly Oktábr revolúsıasynyń tarıhı zańdylyǵyn áserli ashyp berdi. «Aq Jaıyq» ta, bul taqyryptaǵy basqa shyǵarmalar da, bul qubylystyń osy bir qyryn ashýǵa áli kúnge dát qyla almaı keledi.

Osynaý úlken eńbekti oqı otyryp, onyń avtorynyń sýretkerlik iri talantyna qyzyǵa, súısine otyryp, jazýshy Hamza Esenjanovtyń sýretkerlik sharýashylyǵynyń keıbir kemshilikterin aıtpaı kete almaımyz. Jazýshy ózi jazyp otyrǵan materıaldy óte jaqsy biledi, óte kóp biledi. Dáýirdiń tarıhı shyndyǵy bul kitapta tasqyn sýdaı aqtarylyp tógilip jatady. Ádette tasqyn ataýlynyń keı mańdy kól qyp ketse, keı jotany qyzyl qaırań shól qyp ketetin de minezi bar. «Aq Jaıyqta» da osyndaı minez bar. Keıbir taraýlary kók shalǵyndanyp máýelep jatsa, keı taraýlary qyzyl shaǵyldanyp ketedi. Oqýshy kóńiliniń de birde jazýshynyń shuǵylaly boıaýly ómiriniń sýretterine masattanyp otyryp, endi bir aýyq qulazyp qalatyny da sondyqtan. Osyndaı oıdym-oıdym ketý qaharmandardyń ishteı túleý prosesiniń kórinýine de, oqıǵa dramatızminiń órbýine de áser etetini sózsiz. Geroı psıhologıasyn onyń janyndaǵy rýhanı prosesi tarıhı oqıǵanyń týyndaý, ósý-órbý logıkasyn móldir jetkize alatyn serpindi plasıka — qaı-qaı jazýshylardyń da, solardyń ishinde Hamza Esenjanovtyń da qolyna túgel túse qoımaı kele jatqan qazyna.

Qanaı úlken tarıhı taqyryp bolmasyn bir jazýshynyń, tipti ol elden asqan uly jazýshy bolsyn meıli, óresine túgel syıa bermeıdi, onyń qyry men syryn qandaı uly talant bolsa da túgel sarqyp, túgel taýysyp kete almaıdy. Ásirese, búkil bir jańa zaman ashqan Oktábr taqyryby. Biz bir taqyryptyń áli de talaı ǵasyr kórkem tvorchestvonyń kózine iligetinine, bul taqyrypqa ár dáýir, ár urpaq ózinshe sýsaıtynyna sheksiz senemiz. Bizdiń ýaqytymyz bul taqyryptyń barlyq paralelderi men barlyq merıdıandaryna túgel kóz salýdy, barlyq tereńine túgel boılaýdy, barlyq qoryn túgel sholýdy mindettep otyr. Qazaq jazýshylary da osyndaı keń qarymdy eńbekke qulash urǵan. Jalǵyz «Aq Jaıyqtyń» ǵana emes, «Kóz kórgenniń» de, «Qan men terdiń» de taqyryby — Oktábr revolúsıasy jáne qazaq dalasy, qazaq halqynyń sosıalızmge qalaı attanǵany. Biraq bul taqyrypty ár avtor ózinshe sheship, ózinshe meńgergeni óz aldyna, ár qyrynan, ár qabatynan qarastyrǵan. «Aq Jaıyq» revolúsıanyń qyzý maıdany júrip jatqan jyldardy, revolúsıanyń qaq ortasynda júrgen jyldardy qamtysa, Ǵ. Mustafınniń «Kóz kórgeni» revolúsıa sarynynyń alys aýylǵa qalaı jetkenin keńinen sholady. «Aq Jaıyqtyń» qaharmandary uly oqıǵaǵa qatysqan adamdar bolsa, «Kóz kórgenniń» qaharmandary — sol jyldardyń syrt kýágeri jas azamat. Roman sonyń revolúsıany qalaı qabyldaǵany, qalaı óskeni, jańa zamanǵa tap bolǵan jas azamattyń ósý evolúsıasy jaıly. Kitapta sonaý jıyrmasynshy jyldardyń ómiri men qazirgi alpysynshy jyldardyń zertteýshi oıy tize qosyp, qatar kórinip otyrady. Biraq avtor bolǵan shyndyqqa zorlyq jasamaıdy. Ómirlik faktynyń egjeı-tegjeıine tereńdep súńgıtin egde sýretker kózi sonaý balaýsa azamattyń ásershil de ańshyl janarynyń ańdaǵanyna qıanat qylmaıdy. Ǵ. Mustafın jıyrmasynshy jyldar shyndyǵyn sonaý jasóspirim Sarbalanyń kózimen kórip, alpystyń asýynan asqan aqbas azamattyń kóńilimen tolǵaıdy. Sonda bir kezdegi Sarbalanyń bir syryna túsinse, bir syryna túsinbeı sandaltqan alabajaq ómiri qazir saıdyń tasyndaı saralanyp, óziniń, ózimen qosa ultynyń ishi-tysynyń qalaı ózgergeni jaıly shejirege aınalǵan. Eger X. Esenjanov sonaý tarıhı jyldardyń shyndyǵyn mol qamtý, mol qaraýǵa, barynsha mol maǵynaly jınaqtaýlarǵa umtylsa, Ǵ. Mustafın sol tustaǵy qazaq ómiriniń ár qıly kórinisterin barynsha bajaılap, baqaıshaqtap shaǵyn kórsetken. «Aq Jaıyqta» mol qarpymdy sıntez basym bolsa, «Kóz kórgende» bolmystyń uńǵyl-shuńǵylyn úńile zerttegen analız basym. «Aq Jaıyq» — qazaq dalasyna Uly Oktábr revolúsıasynyń qalaı kelgeninen shejire shertse, «Kóz kórgen» ony qazaq dalasynyń qalaı qabyldaǵanyn, revolúsıa ózgeristerin boıyna qalaı sińirgenin baıandaıdy. «Aq Jaıyqtyń» kompozısıalyq damýyna oqıǵa ústemdik etse, «Kóz kórgenniń» jelisin rýhanı eseıip kele jatqan jas azamattyń áserleri órbitedi. Biraq Ǵ. Mustafınniń «Kóz kórgenin» jas adamnyń syrt kóz áserleriniń jıyntyǵy dep qaraýǵa bolmaıdy. Kitaptyń ózegi — rýhanı proses, jas azamattyń eseıý, jas qoǵamnyń ornyǵý, kári halyqtyń ózgerý prosesi halyqtyń, onyń ókiliniń jan dıalektıkasy. Sondyqtan da bul shyǵarma — naqtyly faktylarǵa qurylǵan, memýarlyq sıpatyna qaramastan — el ómirin, geroı ómirin kórkemdik eleginen ótkizgen, úlken jınaqtaýǵa jetken kórkem shyǵarma. Jáne soǵan qoıylatyn talaptyń qaı-qaısysyn da kótere alady. Osy turǵydan alar bolsaq — basty geroı Sarbala áreketiniń báseńdigi men onyń sezim áseriniń, tóńirektegi oqıǵaǵa reaksıasynyń keıbir shabandyǵy — kitaptyń dramalyq shıryǵýyna biraz salqynyn tıgizgen. Geroıǵa ishteı, rýhanı shıryǵý jetińkiremeı tur.

Eki sıez arasyndaǵy tarıhı taqyrypqa jazylǵan eleýli shyǵarmalardyń biri S. Muqanovtyń «Eseıý jyldary» atty memýarlyq romany. Bul odaq kólemindegi oqýshysyna keńinen tanys «Ómir mektebi» týyndysynyń úshinshi kitaby. Jazýshy ózi kýá bolǵan tarıhı dramalyq oqıǵaǵa toly el ómirin, qıyn da qyzǵylyqty oqıǵalarǵa baı óz ómirin sýretteıdi. Sýretker ómirin, sýretker taǵdyryn ózek etip otyra, revolúsıalyq uly ózgeristerge toly dáýirdiń syryn ashpaq bolady. Úlken jazýshymyzdyń bul kólemdi eńbeginiń alǵashqy eki kitaby — jemisti de qyzǵylyqty bolǵany kópke málim. «Eseıý jyldarynda» avtor — qazaq halqynyń ómirine túbirli ózgerister engizgen jıyrmasynshy jyldardy sóz etedi. Jazýshy Qazaqstan tarıhynda — óshpeıtin iz qaldyrǵan kóptegen revolúsıonerlerdiń, belgili qoǵam qaıratkerleriniń beınesin jasady. Sol bir revolúsıalyq pafosqa toly jyldardaǵy talaı-talaı áleýmettik saıası oqıǵalardan neshe túrli qyzǵylyqty derekter berdi. Avtordyń kórgeni kóp. Kitaptyń jaqsy qasıeti — tarıhta bolǵan úlken oqıǵalardy qomaqty qamtyp, sonaý eskini syndyryp, jańany engizgen ot-ekpindi ystyq jyldardyń, qaınaǵan qyzý kúres jyldarynyń esten ketpes naqty oqıǵalaryn qaıta tiriltýinde. Keıde sabasynan asyp ketse — kórkem shyǵarmada jaqsynyń ózi kerisinshe aınalatyn jaǵdaı bolady. Bul shyǵarmada — oqıǵalar, faktylar tasqyny avtorǵa ál bermeı ketken sıaqty. Ulan-asyr kóp faktyny jazýshy kórkemdik eleginen ótkize almaı qalǵan.

Syıly, úlken aqyndarymyzdyń biri Dıhan Ábilev eseıgen shaǵynda prozaǵa qaraı oıysty. Jańa janrdaǵy alǵashqy qalamyn «Aqyn armany» atty kólemdi romannan bastady. Birden úlken shyǵarmadan jáne asa kúrdeli qıyn taqyryptan bastady. Prozaǵa óziniń aqyndyq lebin joǵaltpaı, jaqsy-jaqsy boıaýlarmen keldi. Alǵashqy qalam sermesi Dıhannyń túbi kósheli prozaık bolatynyn ańǵartady. Biraq jazýshy ózin birden qıynǵa salǵan. Sultanmahmut ómiri qaıtalanbas ǵajap ómir. Onyń zamany, aqynnyń izdený, ósý joly, fılosofıasy — qazaq prozasynda buryn-sońdy bolmaǵan jańasha sheshim tabýdy qajet etedi. Al, avtor qazaq ádebıetinde sol tusqa arnalǵan shyǵarmalar shıyrlap tastaǵan úırenshikti soqpaqqa túsip ketken.

Al Sultanmahmut basyndaǵy hal — sol kezdegi aýyl arasynyń úırenshikti tartystary ǵana emes, tarıhı kereǵar úlken qozǵalystar tusyndaǵy — qazaqtyń jas ıntellıgensıasynyń qıyn dramasy bolatyn. Ol tarıhı jol aıryqqa kep tolǵanyp, jas ta bolsa basynan el azamatyna tán aýyr oılar men oqıǵalar keship keldi. Sonymen erekshe ómir keshken, qaıtalanbas taǵdyry, tvorchestvolyq qıyn joly bar Sultanmahmut ashylmaı qaldy. Bul úlken asý birinshi umtylǵanda avtorǵa aldyra qoımaǵan.

X. Esenjanov pen Ǵ. Mustafınniń kitaptary Oktábr revolúsıasynyń qazaq dalasyna qalaı kelgeninen shejire shertse, Ábdijámil Nurpeısovtyń «Qan men ter» atty romany qazaq dalasynyń Oktábrge qalaı kelgenin sýretteıdi. «Qan men ter» qazaq ádebıetiniń qatardaǵy kitaby emes, bizdiń sosıalısik realızm jolyndaǵy jedel ósip kele jatqan prozamyzda eń ómirli, ósimtal sıpattaryn ańǵartatyn asa kórnekti qubylys. Jazýshy revolúsıa jyldarynyń qarsańyndaǵy qazaq ómiriniń qat-qabattaryna, san alýan adamdardyń psıhologıasyna, qoǵamdyq, áleýmettik qubylystardyń tereń qatparyna shyn sýretkerdiń kózimen úńilgen. Romannyń áleýmettik arqaýy, halyqtyń revolúsıaǵa kelý joly baıandaý arqyly berilmegen, ómirdiń ózin sýretteýden, búkil shyǵarmanyń kórkemdik tabıǵatynan kelip shyqqan.

Jazýshy halyqtyń túbegeıli qasıetterin, onyń sarqylmas rýhanı kúshin, jan sulýlyǵy men qandaı tar qapasta ómir tepkisinde júrse de aınymas gýmanısik sıpatyn úlken tebirenis, shynaıy sheberlikpen jetkizgen. Qulashy keń talant el ómiriniń úlken aýmaǵyn mol qamtyp otyryp, basty keıipkerleri Elaman, Qalenderden bastap Sýdyr Ahmet, Qara qatynǵa deıin talaı-talaı somdap soqqan, qaıtalanbas harakterler jasady.

Bul shyǵarma qazaq prozasynyń realızmdi erkin meńgergenin, halyq ómiriniń qandaı iri, súbeli qubylystaryn tereńnen tolǵaýǵa kórkemdik qýaty jetetindigin kórsetti.

Bul romandy bizdiń synshylar qaýymy ár qıly qabyldady. Úlken shyǵarmanyń kórkemdik sıpatyn, jazýshy talantynyń tabıǵatyn jete ańǵara almaı, sodan baryp shyǵarmanyń barsha salmaǵyn paıymdaı almaı jeńilge saıǵan, usaq-túıektiń tasasynan úlkendi, taıyzǵa maltyǵyp tereńdi kórmegen syndar da boldy. Bul bizdiń synshyl daýymyzdyń balańdyǵynan ǵana bolmas dep oılaımyn. «Net proroka v svoem otechestve» degen orystyń maqaly bar. Abzaly biz ózimizdiń eń iri shyǵarmalarymyzdy — búkil odaqtyq synshyl qaýymnyń tarazysynan ótkesin ǵana tanyp, qaıtadan ashatyn kezimiz bolady. Buǵan Áýezov taǵdyry kýá. «Qan men terdiń» orysshaǵa aýdarylǵan birinshi kitabyn orystyń ádebıet qaýymy joǵary baǵalady.

«Slojnostı pravda jıznı peredany v romane Abdıjamıla Nýrpeısova ımenno potomý, chto ottochennosthýdojestvennoı formy «Sýmerek» svıdetelstvýet o kolossalnoı rabote nad obrazamı ı nad rechestroem.

Eta tıtanıcheskaıa rabota po vossozdanıý kazahskıh harakterov, nasıonalnoı psıhologıı otlıchno vypolnena avtorom. Etot roman — akt zamechatelnogo tvorcheskogo derzanıa. Ispolnennyı ogromnoı lúbvı k rodnym stepám roman nepremenno vyzovet v nas otvetnýıý vnýtrennúú rabotý.

Roman «Sýmerkı»—rabota chestnogo, sılnogo hýdojnıka. Iasnaıa grajdanstvennostAbdıjamıla Nýrpeısova, mýjestvennostı zrelosttalanta pomoglı sotvorenıý prekrasnoı knıgı», — dep jazdy orys synshysy Frolovskaıa.

Al belgili jazýshy Shyńǵys Aıtmatov bylaı dep jazady:

«Davno ýje chıtaıý knıgı Nýrpeısova, davno vlúblen v ego talantlıvýıý, dobrotnýıý prozý, mnogomý ý nego naýchılsá...

Bogatyı, velıkolepnyı kazahskıı ıazyk, tochnye realısıcheskıe obrazy, pronıknovennaıa, neskolko pechalnaıa stepnaıa poezıa, slojnyı psıhologızm ı nakalennyı dramatızm sobytıı — vse eto predstaet v romanah Nýrpeısova v edınom splave, v masterskom ızobrajenı narodnoı jıznı ı eshe — v bolshoı chelovechnostı ı grajdanstvennostı samogo avtora».

Bul romandy orystyń qaýymy da jaqsy qarsy aldy. Orysshaǵa aýdarylǵanyna jyl bolmasa da kitaptyń qazirgi tırajy úsh mıllıonǵa jýyqtady. Roman fransýz, cheh tilderine aýdarylyp jatyr.

Qazaq prozasynyń jasy elýden az-aq asty. Sondyqtan da sol elý jyldyń ar jaq, ber jaǵynda halyq ómiriniń ádebıet shejiresine túspegen aq betteri az emes. M. Qarataevtyń «Dala dabyly», B. Toqtarovtyń «Jetisý jotasynda», S. Baqbergenovtiń «Qaıran sheshem» romandary, árqaısysynyń ár sıpatta kórkemdik kemshiligi bola tursa da — osy aq betterdi tolyqtyra túsedi.

Sońǵy jyldardaǵy qazaq prozasynyń taǵy bir jaqsy nyshany búgingi kúnniń taqyrybyna den qoıýynda. Óz zamanynyń mán-maǵynasyn uǵyp, óz zamandastarynyń syryn ashý — qaı sýretkerdiń bolsyn jan júreginiń tilegi, azamattyq boryshy.

Búgingi kún taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalarǵa kóz júgirtsek olar qoǵamdyq, áleýmettik ómirimizdiń san-salasyn qamtıdy eken. Jumysshylar ómirinen Z. Shashkınniń «Temir taýy», Q. Isabaevtyń «Suńqardyń samǵaýy», Ó. Qanahınniń «Dámelisi», Sh. Murtazaevtyń povesteri, tyń ıgerýshiler, búgingi kolhozshylar ómirinen T. Álimqulovtyń «Aqboz aty», Z. Shashkınniń «Senimi», A. Baıtanaevtyń «Jańǵyrady dalasy» S. Júnisovtiń «Japandaǵy jalǵyz úıi». S. Muratbekovtiń Á. Nábıevtiń, Á. Tarazıdyń, J. Moldaǵalıevtiń jáne ózgelerdiń áńgime, povesteri, ǵalymdar ómiri, jalpy ıntellıgensıa jaıly shyǵarmalar da az emes. Qazirgi shyǵyp jatqan kóp kitaptardyń eń negizgi taqyryby — osy búgingi kún. Bul shynynda da qazaq jazýshylaryn qatty tolǵantqan taqyryp. Zamandastarymyzdyń ómirine jazýshylarymyzdyń jappaı nazar aýdarýy — búgingi kún taqyrybyn ıgerýde eleýli jańalyqtar da ala keldi. Ol óndiristik problemany emes, áleýmettik, adamgershilik, moraldyq problemalardy alǵa shyǵarady. Jazýshylarymyz óndiristik proseske ǵana emes, áleýmettik, qoǵamdyq prosesterge, geroıdyń jumys prosesine ǵana emes, onyń jan dúnıesine, moraldyq beınesine tereńirek úńiletin boldy. Sonyń nátıjesinde ózimizge syr minez, tilegi de, muńy da tanys, jany jaqsy zamandastarymyzdy ashtyq.

T. Álimqulovtyń «Aqboz atyndaǵy» keshegi men búgingi eki qıly ómirdiń kýási bolǵan, úlken qaırat, qajyr ıesi, kóp dúnıeni basynan keshken salıqaly qazaq áıeliniń jarqyn beınesi Gúlnásh pen úlken ómirge endi dendep enip kele jatqan, jan sezimi názik, oı tolǵamy oralymdy Eleýsiz; Z. Shashkınniń «Temir taýyndaǵy» bilimine adamgershiligi saı, qajyrly, qaıratty eńbekkerler — búgingi qazaq ıntellıgensıasynyń tartymdy beıneleri Qaıyr men Dámesh; Ó. Qanahınniń «Dámeli» romanyndaǵy soǵys jyldarynda el basyna túsken aýyrtpalyqty qaıyspaı arqalaǵan, kóp tózimdi, keń minezdi qazaq áıeli Dámeli; Z. Qabdolovtyń «Jalynyndaǵy» tulǵasy da, minezi de somdap soqqandaı kesek, aq degen jolynan taımaıtyn qatal minezdi prınsıpshildigine sezimtal názik jany men adamǵa degen meıirbandyǵy qıynnan qıysyp kelip qabysqan, qazaq jumysshysynyń ádebıettegi sony beınesi — qart munaıshy Sardar Sultanov; S. Shaımerdenovtiń «Qarǵashyndaǵy» salmaqty oıy men lırıkalyq sezimi mol, boıynda adamgershilik jylýy mol Sapar; Á. Nurshaıyqovtyń «Mahabbat jyryndaǵy» Pavka Korchagın men Meresev taǵdyryn eske salatyn, biraq ózindik ulttyq bólek harakteri bar Ádilhan.

Jas jazýshy Sh. Murtazaev jas ta bolsa taǵdyry qıyn, keıde qulap baryp túzelgen, jandary saf taza syrshyl, qazaq jumysshylarynyń keıingi býynynyń, buryn qazaq prozasynyń nazaryna ilikpegen, sony beınelerin ákeldi. Al, S. Muratbekov búgingi aýyl jastarynyń psıhologıasyn jan-jaqty úńgip ashyp keledi. Sh. Komarova qazaq qyzdarynyń erteden dástúrli obrazdarynan ózgeshe, jańasha tartymdy beınelerin jasap júr. Bul atalǵan jas jazýshylar óz aldaryndaǵy B. Soqpaqbaev, Q. Ysqaqovqa ilese jastar beınesin burynyraqta qazaq ádebıetinde kóbirek taraǵan dástúrli shemadan, jalǵan pafos nemese sezim sentımentaldyǵy men arzan ıdılıadan aryltyp, ómirdiń naǵyz ortasynan alyp jasaýǵa boı urady. Bular ómirdiń ashysy men tushshysyn jaqsylap tata bastaǵan, oıy sergek, kóp nársege jaýap izdeıtin, jaqsylyq pen jańalyqqa jany ashyq jandar.

Joǵaryda atalǵan zamandas beıneleri qazirgi qazaq prozasynyń aktıvinde. Árıne, bul obrazdardyń bári tolyq qandy, shyńyna jetken, shynaıy sheberdiń qolynan shyqqan músinder degen uǵym týmasqa kerek. Bulardyń árqaısy ár túrli sheberlik dárejesinde jasalǵan, keıbireýleri tolysqan tulǵasymen súısindirse, keıbireýleri birdi-ekili qyzǵylyqty qyrlarymen kóz tartady. Biraq osylardyń bárine tán bir qasıet bular keshegi jasandy shemadan, mynalar úlgi bolý kerek dep qabyrǵaǵa ilip qoıatyn plakattan emes, ómirden keldi. Ia, árqaısy ár túrli jolmen keledi, ómir súrgen ortalary da ár qıly, taǵdyrlar da ár alýan. Bulardyń ishinde úlkeni de, kishisi de bar. Bireýiniń júregine tereń boılap, jan syryna túgel qandyq, bireýiniń qyzyq minezine súısinip «beıtanys tanysymyzdy» taýyp qýanyp qaldyq.

Jaraıdy dep qoıalyq, bulardyń ishinen zamanymyz talap etetin, asqan iri tulǵa, búkil dáýir beınesin bir boıyna syıǵyzatyn etaptyq obrazdar kezdese qoımas. Biraq bular kádimgi adam. Ózimizdiń sovet adamdary. Oqýshylarymyz olardy súısinip qabyl alady. Bul keıipkerler árqaısy óz shamasyna laıyq búgingi adamdy tolǵantatyn moraldyq etıkalyq problemalardy arqalaı keldi. Oqýshymen syrlasyp, ózin qýandyrǵan ne qınaǵan, eliktirip órge súıregen ne zyǵyrdanyn qaınatyp keri tartqan talaı-talaı syrlaryn shertti. Bularmen syrlasqan oqýshy biraz nárselerdi uqsa, kóńiline keıbir oılardy túıse kerek.

Qazaq prozasy sońǵy jyldary problemashyl bolyp aldy. Ómirlik problemany túptep ashý, sol arqyly adamdarymyzdyń jan dúnıesindegi úlken ózgeristerdi ashýǵa boı ura bastady, bir kezdegi syrt tartysty, eski men jańanyń, jaǵymdy men jaǵymsyzdyń syrt qaqtyǵysyn ǵana jeńil qarpıtyn shematızmnen aryla bastady: álgi aıtylǵan konflıktilerdiń adam janyndaǵy kórinisi kóbirek kórinetin boldy. Ómirlik máni zor kóp problemany kóńiline túıgen dramalyq qaharmandar ushyrasyp júr. Ádebıetimiz adamdardyń ishki jantalasynan, ishki dramatızmnen ýaqyt syryn ashýǵa jetilip keledi. Osyndaı rette, jazýshy Táken Álimqulovtyń sońǵy áńgimeleri óte-móte qyzǵylyqty. Álimqulov — prozaık áýelden-aq adam júregindegi dramany ashýǵa, sol arqyly qoǵamdy, ýaqytty ańǵarýǵa umtylatyn-dy. Talantty jazýshynyń «Aqboz at» atty alǵashqy romanynda osy minez boı kórsetken-di. Onyń da qaharmany — óte izdenimpaz, jany jaı tappaıtyn mazasyz jan-dy. Eleýsizdiń sondaı elgezektigi, arpalys minezder arqyly avtor bizdiń tusymyzdyń biraz realısik kartınalaryn jasaǵan-dy. Alaıda, Eleýsiz eshteńeni mise tutpaıtyn, eshteńeni qanaǵat qylmaıtyn, sondyqtan da ol eshteńeni túbegeıli zerttep, túbegeıli tanymaǵan-dy. Qaharmannyń jan dúnıesindegi osy syrǵanaqtyq romannyń áli tıanaqtalmaǵan, aıtar-uǵyndyrary ábden saralanbaǵan keıip tanytady. Táken Álimqulov qazaq ádebıetinde aıtaryn áli aıtyp bolmaǵan, eń basty kitabyn áli aldan kútetin talanttardyń biri. Onyń keıingi áńgimeleri Álimqulovtyń izdenimpaz elgezek talantynyń krıstaldaı móldir de myǵym keıip tapqanyn tanytady. Syrt qaraǵan adamǵa Álimqulov sonaý arhıvterdiń sarǵaıǵan betterin aqtaryp ketken sıaqty kórinýi de múmkin. Bizdińshe Táken Álimqulov qazirgi oqýshynyń jan kúıin, onyń sezim sergektigin jiti tanyǵan sýretkerlerdiń biri. Ol óz tvorchestvosyn osyndaı rýhanı eresek, kókireginde kózi bap oqýshyǵa arnaıdy. Ol oqýshynyń aldyna búgingi kúnniń problemasyn jotalandyryp, jonynan sıpatyp qoıa salmaıdy. Tipti omyrtqaly oqıǵa, kári sińirlenip tistesip jatqan tartys ta eles bermeıdi. Biraq Álimqulov áńgimeleriniń qaharmandarynyń cap jaılaý, samal jel tóskeıdegi, kók balaýsaly kól jaǵasyndaǵy beıqam tirliginiń ózi netken drama; ár sáti, ár saǵaty, tamyrynyń ár búlkili ushqyn atyp, ot sharpyp jatqan joq pa? Bul — sýretker jany. Sýretker, Álimqulovtyń kórsetýinshe, osyndaı bir saǵat taǵat tappaıtyn lázzat pen azap tolqyny alma-kezek sharpyǵan, aýmaly-tókpeli tuńǵıyq qubylysqa, rýhanı sergektikke, azamattyq belsendilikke toly jan. Onyń bir kúnnen — búkil ómiri, búkil zaman dıdary kórinip turatyndaı; mundaı naǵyz jıylǵan mol áser, mol pikir, tynymsyz arpalys buryn elden erek jandarǵa, kemel sýretkerlerge tán bolsa, qazir bizdiń tusymyzdyń árbir adamyna tán. Búginde bizdiń árbir tustasymyzdyń jan dúnıesinde osyndaı dramalyq rýhanı kerneý ot shashyp tur. Bizdiń tustasymyz dáýir men qoǵam tirligin kózimen, kóńilimen, oıymen, barsha julyn-júıkesimen, búkil bolmysymen qabyldaıdy. Osyndaı adamnyń kúrdeli jan dıalektıkasyn ashýǵa Álimqulov sýretkerligi ábden kerek. Onyń sonaý Seıtek, Táttimbet, Aqan ómirinen alynǵan áńgimeleri qazirgi oqýshylardyń kókiregine balqytqan qorǵasyndaı qona qalǵany da sondyqtan. Bul áńgimeler — qazaq poezıasynyń adamnyń jan dúnıesin ashý pármeniniń búgingi deńgeıin kórsete alatyndaı ónege shyǵarmalar. Bul Táken Álimqulov novelalaryndaǵy saryn tek Álimqulov tvorchestvosyna ǵana tán oqshaý qubylys emes. Saıyn Muratbekov, Dúkenbaı Dosjanov, Ábish Kekilbaev, Aqan Nurmanov áńgimeleri de osy oraıda. Bul avtorlar ómirlik problemany shyrǵalań sıtýasıalardan izdemeıdi, sondyqtan da olardyń shyǵarmasynda qozǵaýshy kúsh kóbine-kóp sıtýasıa logıkasy emes, belgili bir ómirlik faktynyń, izdený, ósý ústindegi adamnyń jan-dúnıesindegi áseri, geroıdyń kóńil kúıi, onyń kókiregindegi rýhanı proses, sol áser, sol prosestiń logıkasy.

Biz qoǵamymyzdyń moraldyq qat-qabattaryna da batyl úńile bastaǵan prozamyzdy quptaýymyz kerek. Moral taqyryby kórkem óner úshin esh ýaqytta usaq taqyryp bolǵan emes, ásirese, búgingi tańda, komýnızm qurylysshylarynyń jańa moraldyq kodeksin ornyqtyrý, qalyptastyrý kezeńinde usaq taqyryp bolmaqshy emes. Onyń ústine qazaq prozaıkteriniń sońǵy shyǵarmalary bul taqyrypty burynǵy melodramalyq tar aıadan, sentımentalızmnen aýlaqtatty, ony qoǵamdyq damýymyzdyń kúre tamyr problemalarynyń biri retinde qarastyra bastady. Jazýshy S. Shaımerdenovtiń «Qarǵash» povesi bir qaraǵan kózge «alǵashqy mahabbat hıkaıasy» sıaqty, bul mahabbat hıkaıasynyń ózge alǵashqy mahabbat hıkaıalarynan ózgesheligi de shamaly. Appaq ýyz adal sezim, armandy aıyrylys, qapy soqtyrǵan qaıǵy munda da bar. Biraq «Qarǵash» mahabbat ókinishi jaıly muńdy hıkaıa ǵana emes. Ómir jolynyń orta deńgeıine kep, azamatqa tán rýhanı yrzyqtyń birazyn tatqan kekse Sapap alǵashqy mahabbaty Qarǵashpen qosyla almaǵanyna emes, Qarǵashty aram tirliktiń ıesi aram sary Meldestiń qushaǵynda qaldyrǵanyna qaıǵyrady. Toǵysharlyq psıhologıasynyń toryna túsken Qarǵashty, Meldes arbaýynan aıyryp alar kúreske shyqpaı, yqtap ketkenine uıalady. Eger Sherhan Murtazaev jańa qurylystardy salyp jatqan esh kompromısti bilmeıtin jańa sıpatty jastardyń aıaq alysyn, ondaı adamdar sheger qıyndyqty, eger adam sol qıynǵa bas ıer bolsa búkil azamattyq ómiriniń mánin joıyp alatynynan shejire shertse, Ramazan Toqtarov alǵashqy romanynda adamdy bıik adamdyq dárejesinde tek sanaly kúres qana saqtaı alatynyn, eger kúres arenasynan syrtqary qalsań, qansha adal, qansha eńbek súıgish, qansha sezimtal da názik jan bolǵanyńmen tóńirekke, ortańa esh qaıyryń tımeıtinine, toǵysharlyq totynan boı tasalaýmen emes, kúrespen ǵana qutyla alatynyńa kóz jetkizýge bel baılaǵan. Jazýshylarymyz osy prosesti, toǵysharlardyń janyndaǵy jaısyzdyqty der ýaqytynda baıqap, kórsete bastady. Toǵysharlyqtyń tabanynyń búri kete bastaǵanyn ashatyn talantty shyǵarmalardyń biri — Ákim Tarazıdyń «Quıryqty juldyzy». Bul poves úlken ómirden ońasha qalǵan shaǵyn fermada jalǵan ataq, jalǵan bedelge ıe bolyp, jaǵasy jaılaý shat-shadyman ómir súrip jatqan bir toǵyshardyń tirligine arnalǵan. Halyqqa bedeldi, jaryna súıikti ferma bastyǵy Erkebulan kishkene qystaqqa alys astanadan sýretshi Sánjan kelgen soń burynǵy ústemdiginen, óktemdiginen aıyrylyp qalady. Ol jaryna jeksuryn, kollektıvine syrdańdyǵyn ańǵartyp alady. Keshe ǵana aqyldy da isker jarym bar dep júrgen Perızat ta baqytynyń jalǵan ekenin, qulazyǵan qur dańǵaza ómirin endi tanıdy. Jazýshy jańa toǵysharlardyń ómir súrer kozyrlaryn da urymtal ashqan. Olardyń eńbek súıgishtigi jasampazdyq emes dúnıeqońyzdyq, olardyń belsendiligi sanaly kúreskerlik emes, jylpos mansapqorlyq.

Sońǵy jas býyn prozanyń talantty ókili Qalıhan Ysqaqov elimiz úshin qıyn jyldarda jasóspirimniń janyndaǵy qat-qabat arpalysty, shyn menen jalǵan, durys pen burys, ótkinshi men ómirsheńdi qalaı tanyp, qalaı qalyptasqanyn baıandaıdy. Onyń sońǵy «Meniń aǵalarym» atty kitaby tek túrlik sonylyǵymen ǵana emes, elimiz bastan keshken eleýli asýlar tusyndaǵy el ómirin mol qamtyp, dál kórsetkendigimen unaıdy. Munda jas azamattyń er jetip, eseıý, kúresker sezimge ıe bolý joly bar. «Bir shókim bult» atty povesinde jas jazýshy Ábish Kekilbaev óz geroılarynyń moraldyq, rýhanı kúshin, adamdyq qasıetin el basyna túsken eń aýyr synǵa, qatal tezge salyp tekseredi. Shynyn aıtý kerek, soǵys jyldary tyldaǵy aýyrtpalyq maıdandaǵydan kem bolǵan joq. Shyǵarmanyń unamdy geroılary bul synnan negizgi adamdyq qasıetterin joǵaltpaı, rýhy shyńdalyp ótedi. Jas avtor Kekilbaevtyń úlken tabysy povestegi Shaızada men Aqqaımaq obrazdary. Ol zamanda biri jańa dúnıe tanyp kele jatqan jas, biri kári. Ekeýiniń ıyǵyna soǵys aýyrtpalyǵy birdeı túsedi. Osy syn ústinde jas jaǵynan da, minez jaǵynan da bir-birine múlde uqsamaıtyn eki áıeldiń tamasha jan qasıetteri, qaıtalanbas harakterleri ashylady. Aralary alshaq osy eki áıeldi uqsas etetin bir qasıet — taýsylmaıtyn adamgershilik zarády, halyqtyq meıirbandyq, ıgilik atty túbegeıli jan sıpaty.

Jastar keıbir aılaker, jyryndy qýlardyń toryna túspeý, túse qalsa, odan qutylý prosesin ǵana emes, eski psıhologıa men jańa murattardyń arasyndaǵy aıqasty da batyl zertteýge talap qylǵany jón. Kúres keskinin tek kúresker tulǵa ǵana aıqyndap asha alady. Bizdiń jastar prozasy áli mundaı úlken azamattyq serpindi kúresker qaharman obrazyn jasaı almaı keledi. Jastardyń bul taqyryptaǵy prozasynda qoǵamymyzda bar keıbir kesirli qubylystardyń syry men qyryn jan-jaqty ashatyn sony ómirlik qubylystardy ıgerý jaǵy da báseń. Munyń ózi jas prozaıkterimizdiń qoǵamymyzdaǵy áleýmettik jańa prınsıpterin jaqsy bilgenmen, onyń realdy ómirdegi keskinin bár-bár ýaqytta bilmeıtindiginen de bolýy múmkin. Bul rette Qalıhan İsqaqov, Saıyn Muratbekov, Aqan Nurmanov prozasy ózgesheleý minez tanytady. Bulardyń alǵashqy shyǵarmalarynda kóbine-kóp avtorlyq oıdan góri, ómirlik sıtýasıanyń logıkasy ústemdik etedi.

Ústirt oılardan, pikirden góri, ómirlik prosestiń úrdis qozǵalysy basymyraq jatady. Ómirdiń ózine úńilý, ózin zertteý — bul jas prozaıkterdiń jaqsy talaby. Olar sol arqyly buryn ózge áriptesteri baıqamaǵan sony proses, sony harakterlerdi ashýǵa múmkindik alǵan. Aqan Nurmanovtyń «Kún erteńge aýyp barady» povesiniń jas geroıy óz mahabbatyn qorǵaý arqyly óz tóńiregin, óz ortasyn tanıdy, soǵan deıin kórip júrip kórmeı, tanymaı kelgen kóp syrlardy ańǵarady.

Jas áńgimeshiler tutynyp júrgen bul qaǵıda ánsheıin túr qýalaýdyń salqyny emes, realdy ómirdiń, áli qalyptasyp bolmaǵan jas adam psıhologıasynyń zańdylyǵyn tereń ańǵarǵandyq. Olardyń áńgimelerinde kisiniń kóńil-kúıi ústemdik etkenmen ol kóńil-kúı batys prozasyndaǵy kisiniń syrt túısikteri men syrt áserleriniń jalań fıksasıasy emes, geroıdyń harakterin, onyń jan dúnıesindegi ósý men óshýdi kórsetetin realdy psıhologıalyq proses. Jastardyń mundaı áńgimeleri kóbine-kóp qoǵamymyz úshin óte mańyzdy problema — jas adamnyń qalyptasý problemasyna arnalǵan. Bul problema — adamdardyń jan dúnıesin jańǵyrtý, túletýdi, atymen jańa sıpatty adamdar tárbıeleýdi maqsat tutqan sosıalısik qoǵam ádebıetiniń eń ózekti problemalarynyń biri. Sovet ádebıetiniń, sosıalısik realızm ádebıetiniń býrjýazıashyl ádebıetten eń basty aıyrmasy da — adamdy ózgertýge, ósirýge, rýhanı qaıta tárbıelep shyǵýǵa bolatyndyǵyna degen nyq seniminde. Endeshe, keıipkerlerdi birden aq pen qaraǵa bólip kórsetetin shema sosıalısik realızm ádebıetiniń eń basty prınsıpteriniń birin jańsaq túsinýden oryn alǵan aǵattyq. Ondaı túsinik kóbine-kóp kúrdeli harakterlerge, atymen qaıta túlep, qaıta jańǵyrǵan harakterler men qalyptasý ústindegi harakterlerge tym enjar qaraıdy. Bizdiń ádebıetimizde oryn alǵan shemashyldyq, shtamptyń da negizgi tórkini — adamǵa degen, onyń jan dıalektıkasyna degen jańsaq kózqaras. Bul kózqarasqa toıtarys berilgenmen ádebıet tárbıesinde shema, shtamp sıaqty keselder áli oısyrap azaıǵan joq. Prozamyzdaǵy jas adamnyń qalyptasý problemasy taqyrybyna kóbirek boı urý áreketti de quptaıtyn qubylystardyń biri. Biraq bul jan-jaqty zertteýdi, tereń analızdi qajet etetin kúrdeli problema. Onyń osy kúrdeliligin aınalyp ótýge, jas adamnyń jan dúnıesindegi qalyptasý prosesiniń árbir dirilin sergek kóńilmen uǵyp, jiti kózben kórip sýrettemeı, tek bir ǵana emosıaǵa saıý, birer rýhanı reaksıany ǵana kórsetý mundaı úlken áleýmettik máni bar problema úshin olqy soǵýy múmkin. Bizdiń jastar prozasy jas geroıdyń taný, túısiný prosesin kórsetkenmen, soǵan jaýap bolatyn reaksıany, jas qaharmannyń áreketke shyǵý prosesin sarań qamtyp keledi. Jas adamnyń qalyptasý prosesi tek aınalany tanýmen shekteletin pasıvti proses emes, tóńiregin ózgertýge, jaqsartýǵa, jańartýǵa umtylatyn aktıvti proses. Mine, bizde osyndaı tegeýrindi jas qaharman obrazy áli kúnge jasalmaı keledi.

Sońǵy jyldardaǵy prozamyzdyń taqyryp aıasyn, ol kótergen problemalardy bir maqalada sarqa qamtyp, taýysa taldap shyǵý múmkin emes. Osy aıtqandardyń ózi de prozamyzda, joǵaryda aıtylǵandaı, zertteýshilik pafos, tarıhshyldyq, keń dıapazon, azamattyq batyldyq dendegenine jetkilikti dálel bola alady. Mundaı qasıetter shyǵarmalarymyzdyń ıdeıalyq mazmunyn ǵana emes, kórkemdik sapasyn da joǵarylatady. Prozamyz barǵan saıyn dál kórip, dál sýretteýge jetilip, naqtylanyp keledi. Alaıda, realısik prozanyń sheberlik shyńyna jetilip boldyq desek, asylyq aıtqan bolar ek. Tildegi jaltyldaqtyq, sýretterdegi syrǵaqtyq, qurǵaq baıandaý, ásire ásershildik, ásire qyzyldyq, ýaǵyzshyldyq, sentımentalızm bizdiń kóptegen shyǵarmalarymyzda áli kúnge aıylyn jımaı keledi. Munyń kóbi keıbir jazýshylarymyzdyń salaqtyǵynan, jaýapsyzdyǵynan oryn alyp júrse, ekinshi bireýleri prozamyzdyń jasyna baılanysty. Onyń azamattyq, ıdeıalyq mazmundaǵy álgindeı qulashty keńge siltegen izdenister sheberlikti de shyńdaı beretini daýsyz.

Biz aıtqan jaqsylyq atty kóp sıpat, belgiler — jańa izdenip, jón taýyp kele jatqan, búrshik jarǵan, biraq tolysyp bolmaǵan, áli de uzaq, úlken eńbek etip jetildirýdi qajet etetin qubylystar. Ómir qubylystaryn jan-jaqty keń de, qat-qabat tereń qarpıtyn, kórkemdik qýaty zor shyǵarmalar bizde tym az. Keıbir jaqsy jeke qasıetterimen súısindirgen shyǵarmalardyń qaryn ashyrar oısyrap turǵan jaqtary jıi kezdesedi. Biraz jazýshylarymyz-aq halyq ómirin tereń zertteý máselesi men jazýshylyq sheberlikti ushtastyra almaı keledi. Bizdiń zamandasymyz qazaq áıeli Dámeli obrazyn tartymdy da senimdi etip jasaǵan Qanahın sol «Dámeli» romanynda ómirge tereńirek boılaýdyń ornyna betinde qalqyp, detektıvtik oqıǵaǵa urynady. Biraz ómirdi kóp zerttep, jalyqpaı tekseretin Q. Isabaev sony kitap betine túsirgende kórkemdik boıaýyn, til boıaýyn jetkize almaı qınalady da oqıǵany syrt baıandaýǵa aýysyp kete beredi, al oqıǵany qyzyqty qurýǵa tyrysatyn J. Jumaqanov, adam sezimine kelgende sentımentalızmge ne ásire patetıkaǵa oıysyp, adam janynyń tereńindegi qubylystardy tap basa almaı zyǵyrdany qaınaıdy. Biz shyǵarmasyn jyly sezimmen súısine qabyldaıtyn jazýshymyz S. Shaımerdenovtiń ózi psıhologıalyq qubylysty senimdi sýrettep kele jatqan sezimdi keıde sentımentalızmge uryndyryp, geroıyn oqýshyǵa ashyp berýdiń ornyna ózi tamsanyp ketetin kezi bolady. Mundaı mysaldardy jalǵaı berýge bolar edi, biraq onyń qajeti bolmas.

Árbir shyǵarma úlken bolsyn, kishi bolsyn ádebıetke bip jańalyq ákelý kerek degendi aýyzdan tastamaımyz. Kóp bola ma, ne az bola ma, ne shaǵyn bola ma, áıteýir buryn ádebıette kórinbegen tanymal bolmaǵan ómirdiń kartınalary men qubylystaryn, adam harakterleri men qarym-qatynastaryn, ózgeshe taǵdyr, bolmystaryn ákelýge ár kitap-aq mindetti. Al bizde osy elementarly talapqa jaýap bermeıtin, oqýshy kóńilin selt etkizbeıtin surqaı kitaptardyń sany qaýipti túrde kóbeıip keledi. Olardyń kóbi oqýshy nazaryna da, synǵa da ilikpeı ún-túnsiz dúnıe salyp jatyr. Al synǵa ilikkenderiniń ishinde tıisti baǵasyn alǵandary az, kóbine maqalashylar jaýyrdy jaba toqyp óte shyǵady nemese tipti ádebıet múddesinen aýlaq sebeptermen qunsyz dúnıeni maqtap ta jatady.

Shyn ádebıet esh ýaqytta arzan kásip bolǵan emes. Naǵyz alyp talanttardyń ózi — óz týyndylarynyń ústinde búkil ómirin, jan kúshi men tán kúshin sarp etken. Shyǵarma ústindegi tynymsyz, taǵatsyz zor eńbek úlgileri — qazaq ádebıetinde de az emes. M. Áýezov «Abaı joly» epopeıasyn jıyrma jyl jazdy. Al ar jaǵyndaǵy qyryq jyl ómiri de uly kitapqa daıyndyq sıaqty edi.

Ár shyǵarmasyn sarylyp, uzaq tolǵatyp týý tek uly jazýshylardyń ǵana úlesi bolmasqa kerek. Qaıta talanty kem bizder ár kitapqa kóbirek kóz maıyn taýysýymyz kerek. Tıanaqty, tózimdi eńbektiń úlgisi qazirgi óz ortamyzda da bar. Á. Nurpeısov negizinen 1960 jyly bitirgen «Qan men ter» romanyn qaıta-qaıta jazyp, alty jyl boıy taban serippeı eńbek etip keledi. Jazýshy bul kólemdi shyǵarmasyn jýyrda jemisti aıaqtady. Z. Qabdolov 1963 jyly jýrnalda jarıalanǵan «Jalyn» romanyn úsh jyl boıy qaıta jazyp, endi ǵana núkte qoıdy. Shyn ádebıet sarylyp istegen azapty eńbekpen ǵana jasalady.

Osy oraıda prozanyń jas býynyna qoıylatyn talap jóninde bir-eki aýyz sóz aıtqym keledi. Keıingi jyldarda ádebıetke kelgen jas prozaıkter bizdi shyn qýantty. Biraz nárseden dámelendirip tastady. Olardyń kóbisi-aq ózindik daýysymen, balaýsa jańa sezimmen, ózindik dúnıe tanymymen keledi. Olardyń bizge syrshyldyǵy, aǵynan jarylǵan adaldyǵy, názik sezimtaldyǵy men ómirdiń ótkir problemalaryn kóre biletin jitiligi unady. Biraq báriniń birdeı tórt aıaqtary teń emes. Qalıhan Ysqaqov, Aqan Nurmanov, Ábish Kekilbaev, Saıyn Muratbekov qunarly shúıgin tilimen súısindirse, ómirdiń ótkir problemalaryn kóre biletin Ákim Tarazı, Sherhan Murtazaevtar til baılyǵyn ázir ıgere almapty. Al «Baqyt» atty roman jazǵan Ramazan Toqtarov áp-ádemi semályq máselelerdi taldaǵanmen ony áleýmettik iri problemalarmen sabaqtastyryp, úlken jınaqtaýǵa bara almapty. Qyzǵylyqty áńgimeler men shaǵyn poves jazǵan Sáken Júnisov kólemdi shyǵarmaǵa boı uryp, «Japandaǵy jalǵyz úı» atty roman jarıalady. Romanda jaqsy-jaqsy máseleler kóterilgen. Romannyń tili jatyq, kompozısıalyq qurylysy da músindi. Biraq osy kitaptaǵy kóp problemalar bizge burynnan tanys sıaqty. Sol sıaqty baıybyna baryp, bajaılap tekserilmegen, adam kókireginen syzdap jaryp shyqpaı, aýyz eki ǵana aıtylyp júrgen problemalar Jaısańbek Moldaǵalıevtyń «Jaz erke» povesinde de kóp. Ol problemalar da oqýshyny enjar qaldyrady. Bul eki jas jazýshy: «Apyr-aý, bizge nesine shúıliktińiz, keıbir talaı jasaǵan tájirıbeli jazýshylardyń da shyǵarmalaryn kórip júrmiz ǵoı. Solardyń nesi artyq?» — dep maǵan renjýleri múmkin. Ia, bul ekeýinen kóp tómen romandar da bar. Al sizderdiń kitaptaryńyz synshynyń kóp talabyna jaýap bere alady. Meni qynjyltatyny sizderdiń jazýǵa olaqtyqtaryńyz emes, sizder olaq emessizder, qaıta sol ádebıet tásiline erte túse bastaǵandaryńyz qorqytady. Osy kitaptaǵy problemalar sizderdi toqsan tolǵantyp, maza bermeı, kókirekterińizden jaryp shyqpaǵan. Tolstoı aıtqandaı «bul kitapty jazbaýǵa shydaı almaıtyn halge jetpeı turyp» erterek qımyldaǵansyzdar. Sheberlik degen jol-jónekeı keletin nárse. Tek ádebıetke degen qasıetti júrek dirilin, qaltqysyz aqtyq sezimin joǵaltyp almańdar. Talant ta ar sıaqty kompromısti, jeńildik jasaýdy kótermeıdi. Sondyqtan óz talanttaryńa qatal bolyńdar degim keledi.

Jastarǵa qoıylatyn talap úlkenderge qoıylatyn talaptan qatal bolýy — ómir zańy. Óıtkeni olar búgingi ádebıettiń ǵana ókili emes, erteńgi jáne odan arǵy bolashaq ádebıettiń de ókilderi. Búgingi júkti ǵana emes, sol bolashaq artar aýyr salmaqty da kóterýge tıisti.

Ómir sheksiz muhıt bolsa — bizdiń prozamyz aýmaǵyn kózben sholǵandaı kól. Árıne, ómirdiń tolyq ekvıvalentin beretin ádebıet jasaý múmkin de bolmas. Bizdiń aldymyzǵa búgingi kúnniń bıigine kóterilip, zamanymyzdyń eń iri sıpattaryn, qoǵamdy tereń tolqytqan problemalardy keńinen tolǵaıtyn — qysqasy, zamanymyzǵa saı shyǵarmalar jasaý talaby qoıylyp otyr. Ol mindetti oryndaý úshin marksızm-lenınızm ilimin boıymyzǵa tereń sińirýmen birge, adamzattyń kórkem oıynyń bıigin, adam balasynyń kórkemdik, estetıkalyq tájirıbesin ıgerýmiz qajet.

Halyq tvorchestvosynyń qunarly topyraǵynda jaralǵan qazaq prozasynyń óskeleń óz dástúri bar. Biz qazaq prozasynyń bastaý bulaǵy — Áýezov pen Maılın dástúrlerin búgingi ósý jolymyzdyń eki sala úlken arnasy dep bilemiz. Biraq biz, ózge de aǵaıyndas ulttar ádebıeti sıaqty, óz dástúrimizben shektelip qalǵan emespiz. XIX ǵasyrdaǵy uly orys ádebıetiniń jaqsy úlgilerinen nár aldyq. Sovet halyqtarynyń baýyrlas ádebıetteriniń bir-birin baıytyp, bir-birine áser etýi úzilmes, daǵdyly qubylysqa aınalyp otyr. Sonymen birge biz osy zamanǵy dúnıejúzilik progresshil ádebıettiń tájirıbesine de úńile zertteı nazar aýdaramyz. Hemıngýeı, Steınbek, Aragon, Moravıa, keıinirekte shyqqan Bel, Selındjer t. b. batystyń progresshil jazýshylarynyń psıhologıalyq tereń, názik zertteýlerin, kórkemdik, estetıkalyq tájirıbelerin, Japon, Úndi, Afrıkanyń keıbir jas elderi ádebıetindegi qyzǵylyqty sony qubylystardy elemeı, attap ketýge bolmaıdy. Týysqan sosıalısik elder — cheh, polák, slovak, bolgar ádebıetterinde de biz nazar aýdararlyqtaı qyzǵylyqty jaıttar bar.

Qazirgi qazaq prozasy osy kúngi kórkemdik, estetıkalyq tájirıbeni meńgerip, mamandanyp keledi. Buryn kartına jasaýǵa mashyqtanǵan, romantıkaǵa boıalǵan, lırıkalyq sezimge tóselgen prozaǵa qazir — názik psıhoanalız, ishki monolog, ótken ómirdi qazirgi oı eleginen ótkizý, adamnyń jan sezimin tikeleı aqtarmaı geroıdyń is-áreketi, detalder arqyly tereńnen tepsindirip qana shyǵarý sıaqty kóptegen kórkemdik tásilder dendep enip keledi.

Árıne, jas ádebıetter adam balasynyń kórkemdik, estetıkalyq tájirıbesin boıyna sińirem dep, óziniń qaıtalanbas ulttyq ereksheliginen aıyrylyp qalmaı ma degen kúdikti suraq týýy múmkin. Biraq qazirgi ulttar ádebıetiniń tájirıbesi bul kúdikti joqqa shyǵarady. Áıtken ult ádebıetiniń býyny qatyp, buǵanasy bekingen úlken ókilderin bylaı qoıǵanda, keıingi tolqyn ókilderi qyrǵyz Sh. Aıtmatovtyń lıtvalyqtar Slýskıs pen I. Avıjústyń, belorýs V. Bykovtyń, túrkimen N. Jumaevtyń, ózbekter P. Qadyrov pen Á. Iakýbovtyń shyǵarmalary ulttyq sıpatyn myqtap saqtaǵan. Bizdiń qazaq ádebıetiniń kóptegen talantty shyǵarmalary da osyndaı.

Qazaq prozasy úzdiksiz izdený, damý jolynda. Bizdiń búgin táýir dep atalǵan keıbir kitaptarymyzdyń ómiriniń onsha uzaq bolmaýyna úlken sebeptiń biri — osy óskeleńdigimiz, kúnnen-kúnge artylǵan talabymyz bolsa kerek. Qazir ár jazýshy bar rýhanı kúshin shegine jetkize jumsaıtyn, shybyn jandy ábden qınap, kúndiz-túni eńbek etetin eń bir mazasyz kezi. Óıtpesek biz ádebıettiń ósý qarqynyna, zaman talabyna ilese almaı qalamyz. Ádebıettiń ósýiniń ózi jazýshyǵa qoıylatyn talapty eselep ósiredi. Óıtkeni bir bıikten qarǵyǵanda máreni ekinshi bıikke kóterip qoıý ómirdiń zańy.

1966

---